Catálogo de la exposición sobre el Carnaval en Galicia de la Biblioteca Provincial de la Diputación de A Coruña.

1. Catálogo da exposición
Máscaras, comparsas….
Entroido!
Exposición bibliográfica
Febreiro 2013
Biblioteca Provincial Deputación
A Coruña

2. Índice
Entroido de Verín ............................................................................................................. 3
Entroido de Viana do Bolo ............................................................................................... 4
Carnaval de Cobres........................................................................................................... 5
Entroido de Laza............................................................................................................... 6
Xinzo de Limia ................................................................................................................. 7
Folión do Entroido de Manzaneda ................................................................................... 8
Gastronomía no Entroido ................................................................................................. 9
PRINCIPAIS FESTAS GASTRONÓMICAS DO ENTROIDO ............................... 11
Exposición bibliográfica................................................................................................. 12
Infantil e Xuvenil........................................................................................................ 17
Introducción
Cando chega o Entroido toda Galicia está de festa pero, quizais,
máis na provincia de Ourense que noutros sitios. Ademais, dentro
desa provincia hai tres localidades que destacan e dúas delas
atópanse neste xeodestino. Unha é Verín, a outra, Laza. Tanto
o descenso nocturno desde Monterrei o Xoves de Comadres
no primeiro caso (as mulleres copan a totalidade dos restaurantes
locais), como a baixada da Morena no segundo, reúnen a
milleiros de persoas. En Laza, ademais, hai o costume de botar
encima da xente formigas rabiosas xunto con fariña, algo que
todo o mundo acepta, polas malas ou polas boas.
Ademais, na zona consegue gran repercusión a Festa do Pemento
de Oímbra, así como a Festa da Androlla e do Entroido de Viana
do Bolo. Todas elas contan coa declaración de Festas de Interese
Turístico de Galicia. O presente catálogo recolle a mellor
producción bibliográfica da biblioteca sobre o Entroido nestas
localidades e en Galicia en xeral. Tamén votamos unha pequena
ollada aos productos gastronímicos máis típicos desta época.
2

3. Entroido de Verín
Nesta localidade ourensá, os “cigarróns” son os protagonistas
do Entroido que aparecen na vila o Domingo Corredoiro, o
anterior ao Domingo de Entroido, tras as misas da mañá,
saudando coas súas danzas e o son das súas chocas.
Moitos son os rituais que se suceden nestas lúdicas festas, como
son as guerras de sexos de mozos e mozas, nos Xoves de
Comadres e de Compadres.
O Luns de Entroido ten lugar en Verín a batalla de fariña,
un síntoma de ruptura das barreiras da vida cotiá,que era un
antiguo xeito que tiñan os mozos de achegarse ás mozas e chamar
a súa atención; e o Martes, o gran desfile de carrozas,
comparsas, máscaras e “cigarróns” polo centro da vila.
3

4. do
Entroido de Viana do Bolo
Aquí a personaxe típica é o “boteiro” que, coa súa máscara de
madeira de cor negra rematada por unha pantalla con
armazón de arame recuberta de tiras de papel de seda de cores e
os seus saltos, garda reminiscencias de culturas exóticas.
Rechamante tamén polo colorido das fitas de tea que cobren a
súa camisa, que forman debuxos xeométricos ou florais, o
“boteiro” é o encargado de abrir paso aos folións e
manter a orde da comparsa. Moi respectado polo público,
cos seus movementos ten a habilidade de facer que as chocas do
seu cinto, de distintos tons, soen como é axeitado en cada
momento.
4

5. Carnaval de Cobres
O Carnaval de Cobres (parroquia da ría de Vigo) remóntanse ata
o século XVIII. Aquí, madamas e galáns (mulleres e
homes vestidos de branco) e aldeáns representan distintas
posicións sociais que se reflexa en bailes e exhibicións. Todos van,
neste Entroido, a cara descuberta.
De sábado a martes, durante todo o día as madamas e galáns
percorren distintos lugares das parroquias de Santa
Cristina e Santo Adrán, acompañados por unha charanga, e
agasallan aos presentes cos seus bailes, entre eles a popular
Danza dos Cobres.
O día grande é o martes, cando teñen lugar antigos
xogoscomo o da “corrida do galo”, o “galo no río” ou o
“galo na vara”, nos que participa toda a mocidade do lugar.
5

6. Entroido de Laza
Estas festas ourensás que aquí comezan semanas antes dos
días grandes de Entroido, con catro Venres de Folión. O
Entroido discorre entre a praza da Picota e os bares, tomados
polos mozos da vila. Os “peliqueiros”, armados con zamarras
(unha especie de látego, con mango de madeira), con seis
chocas no cinto, son as personaxes “estrelas” do Entroido (con
caretas demoníacas adornadas con imaxes de animais).
Aparecen o Domingo de Entroido, despois da misa e pódeselles
insultar pero nunca tocar nin ensuciar o seu atavío.
O Luns de Entroido ou “Día da Borralleira”, cando ten
lugar a Farrapada (batalla de trapos untados con barro) e a
Xitanada (procesión de parellas montadas en burros) e a
“Morena”, un home cuberto cunha manta e cunha cabeza de
vaca que se dedica a levantar as saias das mulleres, unha
chuvia de formigas vivas, en ocasións mesturadas con
vinagre e fariña.
6

7. Xinzo de Limia
E o ciclo de carnaval máis longo de toda España, xa que comeza
o Domingo Fareleiro (tres antes do Domingo de Entroido) e
remata co Domingo de Piñata. O Martes de Entroido as
“pantallas” percorren a vila golpeando dúas vexigas de
animais, secas e inchadas como globos, impoñendo a súa lei.
Prazas, bares e tascas da localidade ouerensá convértense durante
estes días nunha continua troula, protagonizada pola xuventude,
entre música de charangas e verbenas.
7

8. Folión do Entroido de Manzaneda
O son atronador do folión, con bombos, tambores, chocas
e utensilios de labranza metálicos enche a localidade ourensá
de Manzaneda durante este peculiar pasarrúas de carnaval, que
nesta localidade é acompañado polo seu personaxe tradicional, a
“mázcara”, cos seus característicos puchos engarzados con fitas
de cores e os seus saltos e danzas de orixe arcaica. O gran folión
ten lugar o Martes de Entroido, que é festa local, cando se
xuntan na vila os folións de todas as parroquias
formando un impresionante estrondo.
8

9. Gastronomía no Entroido
Comida popular no Entroido en Galicia é a base de porco:
chourizos, cachucha, rabo..., é a comida típica destas datas.
A androlla é un embutido típico da comarca de Viana, que se
fai en tripa gorda, afumada como un chourizo, e reenchida de
costela de porco tallada e adobada con carne, todo sazonado con
sal, pemento doce e picante e un pouco de allo. Necesita afumarse
durante dez días e secarse durante uns dous meses. O Domingo
de Entroido, este produto elaborado con carne de porco é o
produto estrela da xornada en Viana do Bolo e son moitas as
persoas que acoden a degustala, acompañada de cachelos e de
grelos, en medio do ambiente festivo propio do Entroido, un dos
máis orixinais da provincia de Ourense.
9

10. A filloa é un produto gastronómico típico da sobremesa en
Galicia coñecido tamén nalgunhas zonas como freixó ou
marrucho. É prato propio do Entroido ou ben da época da
matanza do porco. As filloas fanse con ovos, leite ou auga e fariña
milla ou de trigo, en diversas proporcións, e outros posibles
ingredientes, segundo costumes locais. Estes ingredientes
mestúranse para dar lugar a un solto que se frite nunha tixola
especial (filloeira) ou sobre unha plancha, lousa ou pedra. No
xeito tradicional de elaboración o amoado cocíñase nunha
prancha de ferro chamada filloeira ou sobre unha pedra
rectangular, aínda que hoxe xeralmente faise nunha tixola. Nas
zonas do nordeste adoitábase botar o amoado nunha lousa ou
pedra quentada previamente ao lume. A pedra de facer filloas
chámase parrumeira en galego.
10

11. PRINCIPAIS FESTAS GASTRONÓMICAS DO ENTROIDO
Data Produto Localidade Provincia
Domin. anterior Cocido Galego Lalín Pontevedra
Entroido
Domin. anterior Butelo A Fonsagrada Lugo
Entroido
Domingo Entroido Androlla Navia de Suarna Lugo
Domingo Entroido Cabrito Vilariño de Ourense
Conso
Domingo Entroido Androlla ou Viana do Bolo Ourense
Botelo
Domingo Entroido Grelo As Pontes A Coruña
Febreiro (variable) Queixo galego Antas de Ulla Lugo
de tetilla
1.º domingo marzo Queixo galego Arzúa A Coruña
de tetilla
Domingo Piñata Filloa Lestedo- A Coruña
Boqueixón
11

12. bibliográ
Exposición bibliográfica
“Máscaras, comparsas.... Entroido!”
Bioy Casares, Adolfo
Máscaras venecianas ; La Sierva ajena / Adolfo Bioy Casares. --
Madrid : Alianza, D.L. 1994
I. TITULO II. TITULO: La Sierva ajena III. SERIE
3A/1873
Blanco Conde, Xesús
Laza : o entroido enxebre / Xesús Blanco Conde. -- Ourense : Deputación
Provincial, D.L. 2000
1. Carnavales - Laza (Ourense) I. Ourense (Provincia). Diputación
Provincial, ed. II. TITULO
GAL/8834
CARNAVAL 92. -- La Coruña : Ayuntamiento, D.L. 1992
1. Carnavales - A Coruña - Programas I. TITULO
FOL/12/12
FOL/12/12
CARNAVALES : colección de carteles del Círculo de Bellas Artes. -- 2ª
ed. -- Madrid : Círculo de Bellas Artes, 1993
1. Círculo de Bellas Artes (Madrid) - Colecciones de arte 2. Carnavales -
Madrid - Carteles I. Círculo de Bellas Artes (Madrid), ed. II. TITULO
4I/314
Caro Baroja, Julio
El Carnaval : análisis histórico-cultural / Julio Caro Baroja. -- Madrid
: Taurus, 1965
1. Carnavales - España I. TITULO
3I/671
Cocho, Federico
O Carnaval en Galicia / Federico Cocho. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L.
1990
12

13. 1. Carnavales - Galicia I. TITULO II. SERIE
GAL/2895
Cocho, Federico
O Entroido galego / Federico Cocho. -- Vigo : Promocións Culturais
Galegas, D.L. 2001
1. Carnavales - Galicia I. TITULO II. SERIE
GAL/9858
Coifman, David
Imágenes carnavalescas : a propósito del Mômoprecóce de Heitor
Villa-Lobos / David Coifman. -- [S.l.] : Fundación Cluster, 2003
1. Villa-Lobos, Heitor. Mômoprecóce 2. Carnavales - Historia I. TITULO
3I/1305
Díaz, Mª del Mar
Galicia : el sabor de una fiesta / [autores, Mª del Mar Díaz, Jesús Blanco,
Tania Saldaña]. -- [A Coruña] : Octo, D.L. 2003
1. Gastronomía - Galicia 2. Fiestas - Galicia I. Blanco, Jesús II.
Saldaña, Tania III. TITULO
GAL/10746
El CARNAVAL en Europa / edición, selección, prólogo y notas de José Luis
Sánchez. -- Madrid : Miraguano, D.L. 2007
1. Carnavales - Europa - Artículos periodísticos I. Sánchez, José Luis, ed. lit. II.
TITULO III. SERIE
3M/24705
FORMAS carnavalescas en el arte y la literatura / Javier Huerta Calvo...
[et al.] ; edición al cuidado de Javier Huerta Calvo. -- Barcelona : Ediciones del Serbal,
1989
Seminario de la Universidad Internacional Menéndez Pelayo, Santa
Cruz de Tenerife, marzo, 1987
1. Carnavales en la literatura - Congresos y asambleas 2. Carnavales en
el arte - Congresos y asambleas I. Huerta Calvo, Javier, ed. lit. II. TITULO
3L/1841
13

14. Fortes, Alberto
Memorias de Ravachol / Alberto Fortes. -- Bueu (Pontevedra) : Paradela 10,
D.L. 2006
1. Ravachol (Persoanje de ficción) 2. Carnavales - Pontevedra I. TITULO
GAL/12849
Fraguas Fraguas, Antonio
Carnaval e outras festas / Antonio Fraguas Fraguas. -- Ed. non venal. --
Santiago de Compostela : El Correo Gallego, D.L. 1992
1. Fiestas - Galicia I. TITULO
GAL/3625
Fraguas Fraguas, Antonio
Do entroido / Antonio Fraguas Fraguas. -- [Santiago de Compostela] : Museo
do Pobo Galego, 1994
1. Carnavales - Galicia I. TITULO
GAL/7347
García, Mariano
Festas gastronómicas de Galicia : festas, receitas, calendario e puntos de
interese turístico / Mariano García ; Fina Casalderrey. -- Vigo : Xerais de Galicia, 1994
1. Fiestas gastronómicas - Galicia 2. Cocina gallega - Recetas I. Casalderrey,
Fina II. TITULO III. SERIE
GAL/4821
García, Mariano
Repostería en Galicia : sobremesas e outras lambetadas de onte a
hoxe / Mariano García, Fina Casalderrey. -- Vigo : Xerais de Galicia, D.L. 1997
1. Repostería - Galicia - Recetas I. Casalderrey, Fina II. TITULO
GAL/7320
Gato Soengas, Antonio
O Entroido de Casa de Naia / Antonio Gato Soengas. -- Lugo :
Diputación Provincial, Servicio de Publicaciones, D.L. 1992
1. Carnavales - Casa de Naia (Lugo) I. TITULO
GAL/4277 GAL/3867
14

15. González Reboredo, Xosé M.
Entroido en Galicia / José Manuel González Reboredo, José Mariño Ferro. -
- La Coruña : Diputación Provincial, 1987
1. Carnavales - Galicia I. Mariño Ferro, Xosé Ramón II. A Coruña
(Provincia). Deputación Provincial, ed. III. TITULO
394.25(461.1)
GAL/2233
GAL/2234
González Reboredo, Xosé M.
Guía de festas populares de Galicia / Xosé M. González Reboredo ;
fotografías, Vítor Vaqueiro. -- Vigo : Galaxia, D.L. 1997
1. Fiestas - Galicia - Guías I. TITULO
GAL/6849
Heers, Jacques
Carnavales y fiestas de locos / Jacques Heers ; traducción de Xavier Riu i
Camps. -- Barcelona : Península, D.L. 1988
1. Carnavales I. TITULO II. SERIE
3I/1110
La MASCARA / por Geneviève Allard y Pierre Lefort. -- México : Fondo de
Cultura Económica, 1988
1. Máscaras I. Lefort, Pierre II. TITULO
3T/93
Lista, Omayra
Galicia : la historia de una fiesta / Omayra Lista, Raquel G. Amarelle,
Tania Saldaña. -- A Coruña : Octo, D.L. 2003
1. Fiestas - Galicia 2. Galicia - Historia I. Amarelle, Raquel G. II. Saldaña,
Tania III. TITULO
GAL/11405
Mariño Ferro, Xosé Ramón
O Entroido ou os praceres da carne / Xosé Ramón Mariño Ferro. -- Sada
(A Coruña) : Ediciós do Castro, 2000
15

16. 1. Carnavales - Galicia I. TITULO
GAL/8932
Núñez Lendoiro, José Raimundo
El Antroido en las Mariñas dos Condes / José Raimundo Núñez
Lendoiro. -- Betanzos (A Coruña) : Ayuntamiento ; A Coruña : Diputación Provincial,
D.L. 1985
1. Carnavales - Mariñas dos Condes (A Coruña) I. A Coruña (Provincia).
Deputación Provincial, ed. II. TITULO
GAL/2969
GAL/2232
Puga, Carlos
O Entroido ancestral = Carnival in the past = El carnaval
ancestral / Carlos Puga, Nacho Gómez, Xerardo Dasairas. -- Vigo : Edicións do
Cumio, D.L. 2002
1. Carnavales - Galicia I. Gómez, Nacho II. Dasairas Valsa, Xerardo III.
TITULO
GAL/10368
TEMPOS de festa en Galicia. -- [A Coruña] : Fundación Caixagalicia, D.L.
2006-2008
1. Fiestas populares - Galicia I. TITULO
GAL/13759/1
GAL/13759/2
VERIN e Viana / [editor e director, Bieito Ledo Cabido ; redacción Equipo Ir
Indo...]. -- Vigo : Ir Indo, D.l. 2005
1. Verín (Comarca, Ourense) - Descripción 2. Viana (Ourense) - Descripción I.
Ledo Cabido, Bieito, ed. lit. II. SERIE
GAL/13927 GAL/13054
Vila Pernas, Miguel
A Cociña do entroido e San Xoán / Miguel Vila. -- Vigo : Xerais de
Galicia, 2006
16

17. 1. Cocina gallega - Recetas 2. Gastronomía - Galicia 3. Fiestas gastronómicas - Galicia
I. TITULO II. SERIE
GAL/13109
XINZO de Limia : imaxes para a lembranza / [coordinación da obra,
recompilación, identificación e datación de fotos, Concepción Rúa González]. --
Ourense : Deputación Provincial de Ourense ; Xinzo do Limia (Ourense) : Concello
Xinzo de Limia, [2009]
1. Xinzo de Limia (Ourense) - Historia - Fotografías I. Rúa González,
Concepción, ed. lit. II. Ourense (Provincia). Diputación Provincial, ed. III. SERIE
GAL/14506
Infantil e Xuvenil
Abracadabra. Enero-marzo 2013, nº 17. A Coruña: Biblioteca Infantil e
Xuvenil, Deputación da Coruña, 2008-.
Durán, Teresa
Manual del carnaval / Teresa Durán ; [ilustraciones], Irene Bordoy. --
Madrid : Anaya, 199
1. Carnavales - Guías 2. Disfraces 3. Caracterización teatral I. Bordoy, Irene, il.
II. TITULO
39 DUR man / v
Eigl, Maria
Originales y creativos disfraces y maquillajes fáciles de hacer / Maria
Eigl. -- Madrid : El Drac, [2004]
13 modelos de disfraces y maquillajes
1. Trabajos manuales 2. Disfraces I. TITULO II. SERIE
379 CRE / v
Fittkau, Ernestine
Sorprendestes máscaras, coronas, sombreros y viseras de papel /
Ernestine Fittkau. -- Madrid : El Drac, [2004]
17

18. 1. Trabajos manuales 2. Papel - Trabajos manuales I. TITULO II. SERIE
379 CRE / v
Hertfelder, Birgit
Maquillajes para niños: divertidos, salvajes, terroríficos / Birgit
Hertfelder. -- Madrid : El Drac, [2006]
1. Trabajos manuales 2. Maquillaje I. TITULO II. SERIE
379 CRE / v
Stegmann, André
Maquillajes rápidos para transformar a los niños en un pis pas /
André Stegmann. -- Madrid : El Drac, [2003]
30 p. : il. ; 21 cm. -- (Crea con patrones. Serie maquillaje)
14 divertidos y fáciles modelos de maquillaje
1. Trabajos manuales 2. Maquillaje I. TITULO II. SERIE
379 CRE / v
TALLER de fantasía. -- Barcelona: Hymsa, D.L. 1995
Contiene: t. 1. Disfraces para fiestas / Gill Dickinson. t. 2. Maquillaje para niños
/ Lynsy Pinsent
1. Trabajos manuales 2. Disfraces 3. Maquillaje I. Dickinson, Gill II. Pinsent,
Lynsy III. TITULO IV. TITULO: Disfraces para fiestas V. TITULO: Maquillaje para
niños
379 TAL dis / v
379 TAL maq / v
Wick, Walter
Descubro el carnaval mágico: un libro de adivinanzas visuales /
fotografías de Walter Wick ; adivinanzas de Jean Marzollo. -- Madrid : Altea, [2002]
1. Libros - Juego I. Marzollo, Jean II. TITULO III. SERIE
79 WIC des / v
Wilberg, Bettina
Maquillajes para fiestas / Bettina Wilberg. -- Madrid : El Drac, [2005]
1. Trabajos manuales 2. Maquillaje I. TITULO II. SERIE
379 CRE / v
18

19. Wilberg, Bettina
Nuevos maquillajes para los más jóvenes / Bettina Wilberg. -- Madrid : El
Drac, [2005]
1. Trabajos manuales 2. Maquillaje I. TITULO II. SERIE
379 CRE / v
19