1. Gai monografikoa
TESTU-ARKITEKTURA ETA
GRAMATIKA, EKINTZA
KOMUNIKATIBOAREN
BAITAN
Pello Esnal
Atarikoak
Kultura sailburuaren 2000ko urtarrilaren 24ko aginduak (EHAA, 2000)
jarri zuen indarrean Helduen Euskaldunt zearen Oinarri zko Kurrikulua
[HEOK]. Aurreko uda zkenean plazaratu zuen HABEk (HABE, 1999),
helduen euskaldunt zea sakonetik eraberrit zea helburu. Hala ere, garatu
gabe gelditu ziren laugarren mailaren eduki eta ebaluazio-irizpideak.
Agindu horretan, hiru urteko epea ematen zit zaien euskaltegiei,
bakoit zak bere kurrikulu-proiektua [EKP] egin zezan. Lourdes Elosegik
eta biok, hamazazpi euskaltegitan EKPak elikatu ondoren, jardunbidea-
ren berri eskaini genuen HIZPIDE 57an (Elosegi, Esnal, 2004).
Berehala, 2005-2006 ikasturtean, HEOKaren laugarren maila probat zen
hasi zen HABE bost euskaltegitan: Azpeitiko Udal Euskaltegian, Bilbo
Zaharrean, Ila zkin, Lea Artibaiko AEK Euskaltegian (Ondarroan)
eta Maizpiden. Kultura sailburuaren beste agindu batek –2006ko
mart xoaren 13koak– onartu zituen laugarren mailaren eduki eta ebalua-
zio-irizpideak (EHAA, 2006). Horrela, osatua geratu zen HEOK.
HIZPIDE 71 (2009), 3-7 orr. 3

2. HEOKaren laugarren maila hiru ikasturtetan zazpi saio-euskaltegitan
probatu ondoren –Labayru Ikastegia eta Deustuko Unibert sitatea gehitu
ziren 2006-2007 eta 2007-2008 ikasturteetan–, euskaltegi guztiei eman
zit zaien aukera maila hori eskaint zeko 2008-2009 ikasturtetik aurrera.
Horretarako, hogeita hamaika irakasle prestat zen aritu ginen 2007-2008
ikasturtean, berariaz eratutako berrehun orduko gaikunt za-ikastaro
batean. Eta beste hogeita hamar irakaslek egin dute gaikunt za-ikastaro
bera 2008-2009an.
Horrek guztiak aukera eman digu HEOK zehaztu, xehatu, garatu eta
geureganat zen jarrait zeko. Besteak beste, lan horren emait za da zenbaki
honetan bildua. Aldi berean, egindako ibilbidearen isla izan nahi du, eta
HEOKak zabaldutako bideak urrat zen jarrait zeko tresna eta gonbidapen.
##
HEOK Dokumentu aberat sa da HEOK. Baina, at zeman ezean, zail eta nahasia
ere gerta daiteke. Behin at zemanez gero, ordea, argia eta argigarria suer-
tat zen da, eragilea eta oparoa.
Hiru puntu jorratuz has gaite zke HEOK at zematen; eta, horrez gain,
batasun batean geureganat zen.
##
Hiru oinarri Hiru oinarri ditu HEOKak, beste horrenbeste galdera gidari: oinarri lin-
guistikoa (zer da hi zkunt za?), oinarri psikopedagogikoa (nola ikasten du
helduak hi zkunt za?) eta oinarri soziokulturala (zer testuingurutan ikas-
ten du helduak hi zkunt za?). Hiru galdera horiei erant zunez azalt zen ditu
dokumentuak hi zkunt zaren ikuspegi komunikatiboa, hi zkunt z ikas-
kunt zaren ikuspegi eraikit zailea eta euskararen egoera soziokulturala.
Hiru erant zun horiek bakarrera ere ekar daite zke. Izan ere, a zken batean,
ikuspegi komunikatiboak bere baitan bil dit zake beste bi ikuspegiak,
baldin eta betiere didaktikaren zerbit zuan eta euskararen testuingurua
kontuan izanda baliat zen badugu.
Bestalde, bi kont zeptu landuz laburbil daiteke hi zkunt zaren ikuspegi
komunikatiboa, HEOKaren arabera: ekint za komunikatiboa eta gaitasun
komunikatiboa.
##
Ekint za Nahiz eta dokumentuan ez datorren terminoa bera1, han-hemenka ageri
komunikatiboa da bertan ekint za komunikatiboa kont zeptuaren it zala eta eragina. Are
gehiago, kont zeptu horrek eskaint zen digu HEOK ulert zeko gilt za nagu-
1. HEOK dokumentuak ez darabil ekint za komunikatiboa terminoa; bai, ordea,
komunikazio-egint za, kurrikuluaren oinarri linguistikoak azalt zean. Baina,
batez ere, hi zketako egint zak aipat zen ditu (HABE, 1999: 19). Eta, metodo-
logiari eskainitako atalean, ataza jot zen du begiz, eta atazetan oinarritutako
ikaskunt zaz dihardu gogoz (87-89). Beraz, nahiz eta terminoa bera erabili
ez, iradokit zen ari da behin eta berriro; eta, a zken batean, zirriborrat zen eta
eskat zen.
4 Pello Esnal

3. sietako bat, esanez egitea dela hit z egitea (ahoz nahiz idat ziz), Austinen
How to do things with words –Nola egin gauzak hit zez– obraren harian
(Austin, 1982).
Gu bost aldagairen bidez saiat zen gara ekint za komunikatiboa zehaz-
ten: enunt ziat zailea, enunt ziatarioa, xedea, erabilera-esparrua eta
testu-generoa (Elosegi, Esnal, 2004: 32-33). Lehenengo laurak, ekoiz-
pen-testuinguruaz ari dela erabilt zen ditu Bronckartek, argi bereiziz
testuinguru fisikoa eta testuinguru sozio-subjektiboa (Bronckart, 1996:
95-96) 2. Bronckarti berari zor diogu testu-generoena argitu izana ere
(Bronckart, 1996: 74-79, 110)3.
Baina, aldagaiak aldagai, ekint za komunikatiboaren kont zeptua bera
at zematea da funt se zkoa, ekint za eta komunikatiboa horien esanahietan
sakonduz eta irakaskunt zan dituen ondorioak geureganatuz (Elosegi,
Esnal, 2004: 25-33).
##
Gaitasun Erabiliaren erabiliaz, gastatu samarra dugu terminoa, baina oraindik
komunikatiboa ez diogu kendu behar bezalako etekinik, nahiz eta han-hemenka saio
politik ikusi.
Ikuspegi komunikatiboa, a zken batean, ikuspegi gramatikala zuzent zera,
osat zera eta orde zkat zera dator. Ez da, ordea, aldaketa soila; erro-erro-
tiko aldaketa baizik: paradigma-aldaketa. Horrexegatik ari gara nekez
geureganat zen eta dari zkion ondorioak tantaka aterat zen.
Lehen, gaitasun gramatikalak edo hi zkunt z gaitasunak hart zen zuen
gure arreta (ia) osoa; orain, ikuspegia aldatuz, gaitasun komunikatiboaz
dihardugu, eta gaitasun hori osatzen duten lau (azpi)gaitasunak bereizten
ditugu, Canale eta Swainen eredua oinarri hartuta (Canale, Swain, 1980;
Canale, 1983): hizkuntz gaitasuna edo gramatikala, gaitasun testuala edo
diskurtsiboa, gaitasun soziolinguistikoa eta, azkenik, gaitasun estrategikoa.
Era berean, lau ikuspegiz osatut zat jo dezakegu ikuspegi komunikati-
boa: ikuspegi gramatikalaz, ikuspegi testualaz, ikuspegi soziolinguis-
tikoaz eta ikuspegi estrategikoaz.
Baina ez ikuspegi komunikatiboa eta ez gaitasun komunikatiboa dira
aipatutako ikuspegi edo (azpi)gaitasun horien batuketa. Eta osotasunean
at zematen saiatu behar dugu, nahiz apurka eta zatika joan bakoit zaz
jabet zen.##
2. Bronckarten arabera, lau dira testuinguru fisikoaren parametro nagusiak:
igorlea, hart zailea, ekoizpenaren lekua eta ekoizpenaren unea; testuinguru
sozio-subjektiboaren parametro nagusiak, berriz, ekint za komunikatiboa
zehazteko darabilt zagun lau lehenak: enunt ziat zailea (edo igorlearen rola),
enunt ziatarioa (edo hart zailearen rola), xedea eta erabilera-esparrua (eskola,
familia, komunikabideak, administrazioa…).
3. A zken batean, molde dira testu-generoak: gizarte batek erabileraren erabile-
raz eratu dituen moldeak.
Atarikoak 5

4. Zenbaki honetan Arestian esan bezala, a zken urte hauetako lanaren emait za da zenbaki
hau. Hainbat euskaltegi eta irakasleren ahalegina baliatuz eta bidera-
tuz hezurmamitu da, haiekin elkarreraginean, HEOK oinarri hartuta,
EKPak elikatuz eta HEOKaren laugarren maila hezurmamituz.
HIZPIDE 57an saiatu ginen, aldez edo moldez, EKPak elikatuz egin-
dakoa bilt zen. Ekint za komunikatiboari eskaini genion kapitulu bat; eta
bost gehiago testu-arkitekturari, beste horrenbeste elementu azaldu eta
jorratuz.
Hain zuzen, ekint za komunikatiboa izan genuen oinarri eta abiapuntu,
HEOKaren laugarren maila erat zen hasi ginenean ere. Horrek eskaini
zigun ikuspegi osoa at zemateko aukera, eta horrek zabaldu zigun bidea
ikuspegi komunikatiboa lant zeko, ikuspegi soziolinguistikotik hasita.
Bestalde, testu-arkitektura landuz joan ginen geureganat zen, ikuspegi
testuala ez ezik, ikuspegi estrategikoa ere. Are gehiago, testu-arkitek-
turaren eskutik joan gara gramatika bera ere beste ikuspegi batetik
at zematen eta sakont zen.
Orain, zenbaki honetan, ahalik eta argien eman nahi dugu horren berri,
bi ataletan eta beti ere didaktikaren baitan.
##
Bi atal Bi ataletan banatu dugu zenbaki honen edukia. Lehenengoan, testu-arki-
tektura dugu gai; bigarrenean, gramatikaren alorretan sartu gara.
Abiapuntu asko aukera dit zakegu ikuspegi komunikatiboa lant zen eta
ustiat zen hasteko. Testu-arkitekturarena da horietako bat, baina betiere
ekint za (ikuspegi, gaitasun) komunikatiboaren baitan. Horregatik
eskaini diogu zenbaki honen lehen atala.
Testu-arkitektura landuz, ikuspegi testuala geureganat zen saiatu gara,
jakina. Baina ez hori soilik. Batetik, ez dugu inoiz perspektiba osoa
galdu behar: gaitasun komunikatiboa lant zea dugu xede; eta gaitasun
komunikatiboa osotasun bat da. Eta, bestetik, testu-arkitektura lant zeak
zabalduko di zkigu bideak bai estrategien eremua zabalt zeko eta lant zeko,
bai gramatikarena beste modu batera at zemateko.
Hain zuzen, gramatikaz dihardu bigarren atalak, lau kapitulutan.
Lehenengoan, gramatika berrirant z begira jarri gara, galdera nagusi bat
gidari: nola bideratu aldi berean komunikatiboa eta didaktikoa izango
den gramatika. Beste hiru kapituluek, berriz, puntuazioa, hit z-ordena
eta lexikoa lant zen dituzte; kontuan izan behar baititugu baliabide
hauek, normalizazio-bidean den hi zkunt za izanik euskara eta gaitasun
soziolinguistikoa ere geureganatu behar dugunez.
##
Bi ezaugarri Dena den, argi izan behar ditugu, hasiera-hasieratik, lan honen bi oina-
rri zko ezaugarriak.
Lehenik eta behin, didaktika egiten ari gara, eta ez hi zkunt zalarit za, eta
ezta hi zkunt zalarit za aplikatua ere. Didaktika dugu abiaburu eta helburu.
6 Pello Esnal

5. Ez dugu inoiz behar bezala azpimarratuko ezaugarri hau (Bronckart,
1993; Esnal, 2001: 34-35). HIZPIDE honetako lana, beraz, euskara-
-irakasleent zat pent satua dago eta euskara-irakasleekin probatua.
Horregatik, ekint za komunikatiboaren baitan ulertu behar da, eta gaita-
sun komunikatiboa lant zeari begira, eta kontuan izanik kurrikuluaren
lau osagai nagusiak: helburuak, edukiak, metodologia eta ebaluazioa.
Sarritan azpimarratu beharra dago hori; izan ere, askotan, ikuspegi
komunikatiboa ent zun orduko, metodologiaz akordat zen gara soilik,
ohartu gabe, batetik, zein estu lotuta dauden elkarrekin kurrikuluaren
lau osagaiak eta, bestetik, zein alferrikakoa den osagai bakoit za bere
aldetik lant zea, beste hirurak ere aldi berean aint zakot zat hartu gabe.
Bigarren ezaugarria ere funt sekoa da. Irakaskunt zan pent satua egina
dago lana, baina euskararen irakaskunt zan. Horrek esan nahi duen guz-
tiarekin. Askotan, errazegi onart zen ditugu beste hi zkunt zen irakas-
kunt zarako pent satutako planteamenduak eta materialak, behar hainbat
bahetatik pasatu gabe eta behar hainbat egokipen egin gabe. Pixkana-
-pixkana ari gara ohart zen, ordea, zer ondorio duen bai euskarak berez
dituen berezitasunak eta bai bizi duen egoerak.
##
Esker onez Honelakoetan, ohikoa da eskerrak emanez amait zea lanaren atarikoa.
Askotan, konplimendu-kut sua ere izaten du. Oraingoan, ordea, bihot za
mint zo da.
Bihot zez eman behar di zkiet eskerrak, lehenik, EKPak zehazten lan-
kide izandako euskaltegietako irakasleei. Lehen urrat sak beti izaten dira
erabakigarriak, eta halaxe izan ziren elkarrekin egindako haiek ere. Eta
bihot zez eskertu behar ditut, agian indar handiagoz, HEOKaren lauga-
rren maila hezurmamit zen gogaide eta bidaide izandako irakasleak. Ez
ditut zuen izenak banan-banan aipatuko, baina badira betiko gerat zen
diren oroit zapenak eta loturak.
A zkenik, begiak HABEra it zulita, biziki eskert zekoak izaten dira
erakundeak horrelako lanetan arit zeko emandako konfiant za eta erraz-
tasunak. Eskerrik asko, aldez edo moldez, aurrera egiten lagundu digu-
zuen guztioi. Eta mila esker Alex Mungia lankideari, a zken bizpahiru
urteotan erakut sitako gizatasunagatik. Dena esana zagok horrekin. Eta
mila esker, eta bat gehiago, Lourdes Elosegiri. Ondo asko dakin: heu
gabe ezine zkoa izango zukenan hau guztia.
Hasiak egina dirudi; eginak, berriz, urregorri.
Atarikoak 7

7. Testu arkitektura
Sarrera Lehen atal honetan, testu-arkitektura langai, kapituluz kapitulu joango
gara zehazten eta xehat zen zer den testua ikuspegi komunikatiboaren
baitan eta zer ondorio dituen horrek euskararen irakaskunt zan.
Jean Paul Bronckarten obran aurkitu genuen Lourdes Elosegik eta biok,
testuak aztert zeko eredu egokia ez ezik (Bronckart, 1996), euskararen
irakaskunt za ikuspegi komunikatibotik biderat zeko oinarria eta gida ere
(Bronckart, 1992).
Ez gara, ordea, geurean Bronckart begiz jo dugun lehenengoak eta, are
gut xiago, bakarrak. Duela hogei urte hasi zen It ziar Plazaola ait zindaria
(Plazaola: 1988, 1990) eta ondoren etorri zen Rosa Mari Arano, It ziar
Idiazabal, Anton Kaifer, Luis Mari Larringan eta Begoña Ociok ondu-
tako lana (Arano et alii, 1990). Geroxeagokoak ditugu Larringanenak
berarenak (Larringan, 1996, 1998) eta Matilde Sainzenak (Sainz, 2001)
eta Maria Pilar Alonso Fourcaderen doktore-tesia (Alonso Fourcade,
2002). Duela bi urte argitaratu zen, bestalde, Testuak, diskurt soak eta
generoak, It ziar Plazaolak eta Maria Pilar Alonso Fourcadek paratua,
bilduz bien ekarriak eta Jean-Paul Bronckart, It ziar Idiazabal, Luis Mari
Larringan, Matilde Sainz, Ines Mª García A zkoaga, Mariam Bilbatua,
Begoña Ocio eta Roberto Mielgorena (Plazaola, Alonso Fourcade,
2007). Hain zuzen, bere artikuluan aipat zen ditu It ziar Idiazabalek
zehat zago ildo hori urratuz egindako hainbat urrat s eta ibilitako zenbait
bide (Idiazabal, 2007).
Lourdes Elosegik eta biok 2004an eman genuen geure lehen urrat sen
berri; besteak beste, testu-arkitekturaren bost mekanismoren inguruan
zehaztutakoa eskainiz (Elosegi, Esnal, 2004). Eta urrat s horiek berriro
ere probatu eta sendot zeko aukera izan dugu a zken bost urteotan, ora-
ingoan HEOKaren laugarren maila biderat zen, Alex Mungia ere lankide
eta hainbat euskaltegitako irakasleak bidelagun.
Bost urteotan eginari esker dugu orain eskueran, ustez, testu-arkitek-
turaren ikuspegi osoago eta egokiagoa. Osoagoa, mekanismo guztien
berri eman dezakegulako; egokiagoa, esperient zia didaktikoak irakat sia
geureganat zeko modua izan dugulako.
Bronckartek hiru maila bereizten ditu testu-arkitekturan: 1) azpiegitu-
rarena, 2) testualizat zearena eta 3) ardura enunt ziatiboarena; eta zort zi
mekanismo at zematen ditu horien baitan: lehenengoan, plan orokorra,
diskurt so-tipoak eta testu-motak; bigarrenean, konexioa, izen-kohesioa
eta adit z-kohesioa; eta hirugarrenean, ahot s enunt ziat zaileak eta moda-
lizazioa (Elosegi, Esnal, 2004: 36).
Guk, berriz, aldaketa nagusi bat egin dugu eskema horretan, didaktika-
ren ikuspegitik onuragarria delakoan –guri hala gertat zen ari zaigu,
HIZPIDE 71 (2009), 9-99 orr. 9

8. behint zat–. Eta, a zkenean, honako maila eta mekanismoak ari gara kon-
tuan hart zen:
1. Testuaren azpiegitura orokorra
1.1 plan orokorra
1.2 sekuent ziak
1.3 interaktibotasuna
2. Testualizat ze-mekanismoak (loturak)
2.1 konexioa: testu-antolat zaileak
2.2 izen-kohesioa
2.3 adit z-kohesioa
3. Ardura enunt ziatiboaren mekanismoak
3.1 ahot s enunt ziat zaileak
3.2 modalizazioa
Beraz, 1.2 eta 1.3 osagaietan dago Bronckarten eta gure eskemen (eta
edukien) arteko alde nagusia. Beste guztia, mailak barne, Bronckart
oinarri hartuta landu dugu.
Testuaren lehen mailan, azpiegitura dago.
Funt se zkoa da ohart zea zer oinarri zko hiru erabaki hart zen ditugun
dena delako ekint za komunikatiboa testu zehat z batean (aho zkoan nahiz
idat zian) gauzat zera goazela: 1) gaia ordenatu, eskema egin (plan oroko-
rra), 2) zer sekuent zia erabiliko ditugun erabaki eta 3) NI enunt ziatuan
sartuko dugun ala ez aurreikusi.
Oinarri zko erabaki horien gainean eraikiko dugu testua; horiek
zeharkat zen eta baldint zat zen dute testu osoa. Eta erabaki horiek meka-
nismo jakin bat zuk erabiliz gauzatuko ditugu: plan orokorra, sekuent ziak
eta interaktibotasuna edo ez-interaktibotasuna gauzat zen dutenak.
Bigarren mailan, testuari berari erreparat zen diogu; edo, hobeto esan,
testu osoaren loturari eta joskerari. Hiru mekanismo motak gau-
zat zen dute maila hau: lehenengoak (konexioak) testu-zati handi nahiz
t xikiak lotuz eta lotura lineala gauzatuz; beste biek (izen-kohesioak eta
adit z-kohesioak) sakonagoko loturak gauzatuz.
Hirugarren mailan (agerikoenean), zein ahot sek eta nola gauzat zen
duten enunt ziazioa dugu langai. A zken batean, horiek azalt zen digute
testua.
10 Pello Esnal

9. 1. Plan orokorra
Testuaren azpiegituran, plan orokorra (eskema) dugu lehen elementua.
Lerro gut xi bat zuk eskaint zen di zkio Bronckartek. Didaktikaren aldetik,
merezi du pixka bat garat zea Bronckartek dioena, euskal testu bat zuk
adibide hartuta. Batetik, elkarrekin oso lotuta daudelako ekint za komu-
nikatiboa eta testuaren plan orokorra. Bestetik, egoki datorkigulako plan
orokorra, lehen pausoak emateko gaitasun estrategikoaren lanketan.
Bi lekutan dihardu Bronckartek plan orokorraz. Lehenengoan, zer den
esateko (Bronckart, 1996: 121):
El plan general concierne a la organización de conjunto del contenido
temático; se manifiesta en el proceso de lectura y puede ser codificado en
un resumen.
Plan orokorra, beraz, eduki tematikoaren eraketari dagokio, irakurt zean
(edo ent zutean) at zeman ohi da, eta laburpen batean bil daiteke.
Bigarrenean, zenbait kontu oinarri zko argit zen ditu plan orokorraren
inguruan (Bronckart, 1996: 253-254):
El plan general de un texto puede tomar formas extremadamente varia-
bles. En primer lugar, porque depende del género en el que se inscribe, y
porque los géneros son innumerables. Después, porque depende de diver-
sos factores que confieren a un texto empírico su irreductible singulari-
dad: su extensión, que puede abarcar desde un par de enunciados a varios
miles de páginas; la naturaleza de su contenido temático; las condiciones
externas de producción (tipo de soporte, variante oral-escrita y dialogal-
-monologal), etc. Por último, y sobre todo, porque este plan general está
sobredeterminado por la combinatoria específica de los tipos de discurso,
de las secuencias y de otras formas de planificación que aparecen en el
texto. Por eso, si uno se propone describir un plan de texto teniendo en
cuenta esta combinatoria de formas de organización lingüística, acabará
en esquemas muy complejos, que por una parte no aportan ninguna infor-
mación suplementaria respecto al ofrecido por el análisis de los tipos de
discurso y de las formas de planificación y por otra ofrecen resistencia a
toda tentativa de categorización y de clasificación.
Bost ondorio atera dit zakegu, pasarte horiek eta horien markoa gidari
ditugula eta jardun didaktikoaren harian:
• Zer garrant zi funt se zko duen plan orokorrak (eskemak) testu batean,
azpiegituraren lehen elementua izaki.
• Nola baldint zat zen duten plan orokorra, askotan, testuinguruaren zen-
bait aldagaik (generoak, gaiak berak, enunt ziat zailearen xedeak…).
• Zein konplexu izan daitekeen testu baten plan orokorra.
Testu arkitektura 11

10. • Zein alferrikakoa den eskema bat a zken muturreraino at zematea.
• Zer-nolako garrant zia eman behar diogun euskaltegietan plan orokorra
lant zeari, jakinaren gaineko bihurtuz normalean oharkabean egiten
dena.
Horiek horrela, zenbait iru zkin eta gogoeta egingo ditugu plan oroko-
rraz, zazpi testu abiapuntu hartuta. A zken batean, plan orokorra ikuspegi
zabalagoaz ikustea eta lant zea bideratu nahi dugu, ahalik eta etekinik
handiena aterat zea xede.
##
1. Ipuin Eskema, zenbait generotan, argia ez ezik, nabarmena ere bada. Esaterako,
tradizionala: jakina da ipuin tradizionaletan erabili ohi dena: markoa (edo plantea-
“Hiru arrainak” mendua), korapiloa eta askaera (amaiera).
Baina eskema berak balio du, oro har, narrazio diren (ia) testu-genero
guztietarako. Honela diote Eduardo Aznar, Anna Cros eta Lluís Quintana
irakasleek (Aznar et alii, 1991: 49):
Generalmente, las narraciones pueden dividirse en las siguientes partes:
1. Marco.– Expone el contexto donde se producen los hechos (presenta-
ción de los personajes y de la situación, relato de sucesos anteriores,
situación en el espacio y el tiempo…). Suele aparecer en el inicio de la
narración o en los pasajes descriptivos de la complicación, en la expli-
cación de sucesos secundarios… También puede ser implícito.
2. Complicación.– Conjunto de sucesos que provocan un confl icto y
suponen una transformación de la situación inicial y de los personajes a
través de una serie de acciones. Constituye el núcleo de la narración y,
por lo tanto, es indispensable que sea explícita en el texto.
3. Resolución.– Resolución de los conflictos: retorno a una situación de
equilibrio. Debe ser también una categoría explícita. Incluida dentro de
la resolución o aparte, se puede encontrar una moraleja. A veces, esta
moraleja es explícita, se desprende de la propia narración, pero muchas
veces es implícita y tiene, pues, un carácter pragmático.
En las narraciones cortas, esta estructura puede constituir toda la narra-
ción, pero en las narraciones más largas (una novela o una película, por
ejemplo) este esquema es recursivo.
Orrialde bat zuk geroxeago, ohar esangurat su hau eransten dute (Aznar
et alii, 1991: 85-86):
Hemos simplificado al máximo la estructura de la narración –en realidad
hemos respetado la estructura tripartita que se ha estudiado tradicional-
mente en literatura: planteamiento, nudo y desenlace–, porque creemos
que es el sistema más productivo para trabajar en clase.
Honako, ipuin tradizional bat aukeratu dugu: “Hiru arrainak” izenekoa
(Shah, 1981).
12 Pello Esnal

11. Hiru arrainak
1. Hiru arrain bizi ziren put zu batean. Bata a zkarra zen, bestea erdi a zkarra
eta hirugarrena ergela. Beste edozein lekutako arrainak bezala bizi ziren,
harik eta egun batean gizon bat etorri zen arte.
2. Gizonak sarea zeraman, eta arrain a zkarrak berehala ikusi zuen ur barren-
dik. Bere eskarmentuari, ent zundako ipuinei eta jatorri zko abileziari kasu
eginez, zerbait egitea erabaki zuen.
3. “Put zu honetan leku gut xi dago e zkutat zeko. Beraz, hildakoarena egingo
dut”, pent satu zuen.
4. Bere indarrak bildu eta jauzi egin zuen put zutik kanpora, arrant zalearen
oinetara. Hau nahiko harriturik gelditu zen. Baina arrain a zkarra arnasari
eusten ari bait zen, arrant zaleak hilik zegoela pent satu eta berriro uretara
bota zuen. Orduan arrain hori han bazterreko zulo t xiki batean sartu zen.
5. Alabaina, bigarren arrainak, erdi a zkarrak, ez zuen erabat ulert zen zer ger-
tat zen ari zen. Arrain a zkarrarengana igerian joan eta hango arazoari buruz
galdegin zion zehat z-mehat z.
6. –Oso erraza –esan zion arrain a zkarrak–. Hildakoarena egin nuen eta bota
egin ninduen berriro.
7. Segituan arrain erdi a zkarrak salto egin zuen uretatik kanpora, arrant zalea-
ren oinetara. “Harrigarria”, pent satu zuen honek, “denak nire inguruan sal-
toka dabilt za”. Baina, arrain erdi a zkarrari ahaztu egin bait zit zaion arnasari
eustea, arrant zaleak bizirik zegoela sumatu eta polt san jarri zuen.
8. Arrant zalea uretara begira jarri zen adi-adi eta, harrituxea bait zegoen bere
ondora saltat zen zuten arrainengatik, ez zuen polt saren hegala it xi. Arrain
erdi a zkarra horretaz konturatu eta zalapartaka it zuli zen uretara ihesi.
Bilatu zuen lehen arraina eta arnasestuka et zan zit zaion ondoan.
9. Bien bitartean, hirugarren arrainak ez zuen ezer konprenitu, lehen arraina-
ren eta bigarrenaren kontakizuna ent zun arren. Xehetasun guztiak azaldu
zi zkioten, batez ere arnasari eustearen garrant zia azpimarratuz, horrela hil-
dakoarena hobeki egin zezan.
10. –Mila esker. Orain ulertu dut –esan zuen arrain ergelak. Hit zok esanez,
uretatik kanpora jauzi egin eta arrant zalearen ondora erori zen.
11. Orduan arrant zaleak, aurreko bi arrainak galdu zituela ikusirik, hirugarren
hau polt san sartu zuen, arnasarik hart zen zuen ala ez begiratu ere gabe.
Bota zuen sarea behin eta berriro put zuan, baina lehen arraina eta bigarrena
kuxkurturik zeuden bazterreko zuloan. Eta oraingo honetan ondo it xita
zegoen arrant zalearen polt saren hegala.
12. A zkenean, et si egin zuen arrant zaleak. Polt sa ireki, arnasarik hart zen ez
zuela egiaztatu, eta et xera eraman zuen katuarent zat.
Oso eskema soila du: markoa (arrainen egoera eta arrant zalearen eto-
rrera), korapiloa-edo (lehenengo arrainaren abentura, bigarrenaren aben-
tura, hirugarrenaren heriot za) eta askaera (arrant zalearen et xerat zea).
##
Testu arkitektura 13

12. 2. Kronika: Kontakizuna dugu bigarren testua ere; baina, oraingo honetan, kronika
“E zkont za” testu-generokoa, aldi zkari arrosa-edo horietako batean irakur dezake-
guna (Nazabal, 2001).
E zkont za
1. Joan den larunbatean, ekainak 13, e zkondu ziren Aint zane Azpiolea modelo
ospet sua eta Jose Mari Alonso futbolaria, Urkiolako San Antonio eliza eza-
gunean. E zkont za-eli zkizuna eguerdiko ordu batean izan zen. Ordurako,
goiz-goizetik, eliz atarian ehunka pert sona zeuden e zkongaiak noiz irit siko
zain. Senargaia lehenengo irit si zen, ordu bata laurden gut xitan; eta, ondo-
ren, andregaia, Aint zane, ordu baterako bi minutu eskas baino falta ez zirela.
Bertaratutako guztiek t xaloka hartu zuten modeloa. Anfitrioiak iristerako,
gonbidatu guztiak, laurehun, bertan ziren. Gonbidatuen artean zeuden, bien
senide eta lagun minez gainera, Jose Mariren taldekideak, ikusleen artean
arreta gehien erakarri zutenetakoak.
2. Andregaiak “Fama” denda ospet suan erositako soineko zuria zeraman,
zeta naturalez egindakoa. Soinekoa pieza osokoa zen –60 metro oihal,
guztira–, lepoa it xia zeukan eta mahuka japoniar estilokoa. Soinekoaren
beheko aldea, gerritik beherakoa, oso zabala zen eta izurrez betea. Izur
hauek ziren soinekoaren dandar luzeari forma ematen ziotenak. Jant zi osoa
eskuz bordatua zegoen, harrit xoekin, eta botoiak zeu zkan eskotetik hasi eta
gerriraino. Osagarri, larru zko eskularru zuriak eta saloiko zapatak zera-
mat zan, larru zkoak hauek ere, soinekoarekin ondo zetozenak. Mantelina ere
zeta naturalez egindakoa zen. Ez zeramat zan bit xi asko: lepokoa, amarena;
belarritakoak, amonarenak izandakoak; eta eskumuturrekoa, gainont zeko
bit xiekin ondo zetorrena. Lore-sortak, berriz, arrosa zuriak, orkideoak eta
laranjondo-loreak zituen.
3. Ordu bata eta bostean, gonbidatu guztiak eliza barruan zeudela, ekin
zit zaion mezari. Eli zkizuna ederra izan zen. Aint zaneren herriko abes-
bat zak, Durangokoak alegia, lagundu zuen meza. Gauza jakina da
Aint zane abesbat za honetako kide izan zela hamar urtez. Eliza, berriz,
lorez eta lazoz apaindua zegoen. Aldarean, lore zuriz, arrosaz, orkideoz eta
bit xilorez egindako lore-sortak zeuden; eta elizako aulkietan, zeta zko lazo
ederrak josita.
4. Bikotearen jarrait zaileek hant xe, eliz atarian, eman zuten mezak iraun zuen
ordubete luzea eta e zkonberriak elizatik atera zirenean berebiziko t xalo-
-zaparrada eskaini zieten. Izan zen arroza bota zienik ere. E zkonberriek
irribarrez jaso zuten atrebimendua. A zkenik, ordu biak eta erdiak aldera
joan ziren gonbidatu guztiak ba zkalt zera, Gastei zko Sant xotena izen han-
diko jatet xera, jarrait zaileen begirada eta t xalo artean.
Aldi zkari edo kazeta bateko e zkont za-kronika izateak markat zen du tes-
tuaren izaera: 1) informazio-testua da (“objektiboa”), 2) lehendik datu
bat zuk ezagunak dituzte irakurleek (e zkontideak zein diren), 3) infor-
mat zaile hut s da kazetaria (ez, beraz, irit zi-emaile), 4) eta e zkont za du
gai; hortaz, badaki zer jakin nahi duen irakurleak: andregaia garaiz irit si
ote zen elizara, nola zihoan jant zita, zenbat gonbidatu izan ziren, non
ba zkaldu zuten…
14 Pello Esnal

13. Eta horrek berak markat zen du testuaren plan orokorra. Lau lerrokada
ditu, denbora ardat z hartuta moldatuak: 1) eliza atarikoak, 2) andregaia-
ren jant zia, 3) eliza barruko funt zioa eta 4) e zkont zaren ondorengoa.
Merezi du azpimarrat zea nola tratat zen duen kazetariak denbora: lehe-
nengo lerrokadan, une jakin bat hartu (ordu bata) eta at zera eginez,
lehendik gertatutakoen berri emanez; hirugarren lerrokadan, une bat
hartu (ordu bata eta bost) eta aurrera eginez; eta laugarren lerrokadan,
denetik (bitartekoa…).
##
3. Albistea: Kontakizunen artean, bada genero berezi bat eskemari dagokionez:
“Karmelo albistea. Ezaguna da honen eskema klasikoa: iraulitako piramidearena
Et xenagusia (garrant zi zkoena hasieran duela; eta ondoren, gero eta garrant zi t xikia-
zendu da” goko kontuak, paragrafoz paragrafo).
Nahiz eta euskaltegietan oso bakan erabili genero hau (idazteko jardue-
retan, behint zat), merezi du ohart zea zergatik duen aipatutako eskema,
besteak beste konturat zeko zer arrazoi historiko eta funt zional egon
daite zkeen genero baten oinarrian eta nola, a zken batean, moldea den
generoa (erabileraren erabileraz gizarteak eratu duen moldea).
Arrazoi historikoa, honela azalt zen du Javier Díaz Nocik (Díaz Noci,
1995: 146-147):
Estatu Batuetako Sezesio Gerran gata zka-landetatik beren kronikak
bidalt zen zituzten berri-emaileek […]. Telegrafoa ez zen artean oso fidaga-
rria, eta moztu egiten zen maiz. Horregatik, kronika bidalt zen hasi bezain
laster, garrant zit suena ematen zuten, badaezpada ere. Gainera, telegrafo-
-bulego gehienetan, kazetari gehiegi bilt zen ziren beren berriak bidalt zera.
Eztabaida asko gertatu ziren, eta telegrafoaren arduradunek konponbide
bat asmatu zuten: bakoit zak bere kronika osoa bidali beharrean (horrela
lehen iristen zenak zeukan abantaila), kazetari bakoit zak lehen lerrokada
bakarrik igorriko zuen. Berri-emaile guztiek lehen lerrokada igorri ondo-
ren hasten ziren guztiak bigarrena bidalt zen; eta horrela, informazio osoa
bukatu arte. Nolabait, guztiei ematen zit zaien aukera zerbait bidalt zeko:
telegrafoa hondatu arte igor zezaketena. Horrek nabarmenki baldint zatu
zuen albisteak osat zeko egitura; eta funt sean horixe dugu gaur ere egitu-
rarik erabiliena.
Baina egitura horrek ez zuen gaurdaino iraungo, beste arrazoirik ere ez
balego. Horien artean, bi aipa dit zakegu. Batetik, egunkarietako konpo-
sizio-lana egiten dutenei ere ongi datorkie egitura hori. Hala, deskuiduan
lekurik ezagatik albistearen testua moztu behar izanez gero, badakite
nondik moztu. Are gehiago: lasai ken dit zakete behar adina lerrokada,
amaieratik hasita; badakitelako garrant zi t xikiko informazioa kent zen
ari direla (nahiz eta garrant zi hori handit zen joan lerrokadak kendu aha-
lean). Bestalde, irakurlea ere ohitua dago egitura horretara, eta badaki
non aurkituko duen informazioaren muina eta non bigarren edo hiruga-
rren mailako kontuak.
Adibidez, ikus dezagun nola eman zuen Berriak Karmelo Et xenagusia-
ren heriot zaren berri (Berria, 2008):
Testu arkitektura 15

14. Karmelo Et xenagusia Bilboko got zain lagunt zaile emeritua zendu da
1. Karmelo Et xenagusia, Bilboko got zain lagunt zaile emeritua, at zo goi-
zean zendu zen Bilbon, 76 urte zituela. Duela hilabete ospitaleratu zuten
hezur-muin arazo bat zela-eta, Bilboko Apezpikut zak jakinarazi due-
naren arabera. Apezpikut zako iturriek azaldu dutenez, “bukaera sai-
hestezina ezustean agertu eta a zkar joan den gaixotasun baten ondorioz
heldu zaio”.
2. 1995. urtetik 2008ra bitarte Bilboko got zain lagunt zaile emeritua izan zena-
ren hileta gaur arrat saldeko bostetan izango da, Begoñako Basilikan. Toki
horretan bertan apaiz egin zen 1955. urteko ekainaren 29an, hain zuzen
ere. Begoñako basilikarekin duen lotura harago doa, bertako parroko izan
bait zen bost urtez. Eli zkizunaren ostean jaioterrian emango diote lur,
Iurretan (Bi zkaia).
3. Karmelo Et xenagusia 1932. urteko apirilaren 24an jaio zen Iurretan.
Derioko apaiztegian irakasle izan zen, eta Zuzenbide Kanonikoko ikasketak
egin zituen Comillasko Unibert sitate Pontifi kalean (Kantabria, Espainia).
Horren ostean Derioko apaiztegira it zuli zen, eta han euskara eta Zuzenbide
Kanonikoko irakasle izan zen.
4. Euskalt zale handia
5. Apaiz bizit za guztia Bilboko Apezpikut zara lotuta egin zuen, eta 60ko
hamarkadatik got zainen hurbileko aholkularia izan zen. Jose Maria Zirarda
got zainaren ida zkaria izan zen; Antonio Añoverosen lurralde bikarioa; Luis
Maria de Larrearekin bikario nagusia; eta, a zkenik, Ricardo Blazquezekin
got zain lagunt zaile izan zen 1995. urteko irailetik. Kargu horretan egon
zen, aurten Mario Izetak haren lekukoa hartu zuen arte.
6. Apaiz eta erlijio gizona ez ezik, euskalt zalea ere izan zen Et xenagu-
sia. Derioko apaiztegiko abadegaiei emandako eskolez gain, Bilboko
Euskerazaleak Elkarteko irakaslea izan zen 60ko hamarkadan. Derioko
Labayru Institutu Diozesiarraren sort zaileetako bat izan zen, eta bertan
irakasle izan zen hogei urtez.
7. Euskal literaturaren inguruko bost antologia idat zi zituen, eta baita hainbat
aldi zkaritan artikuluak ere. 1964. urtetik euskalt zain urgazle zen, eta gaur
egun, ohore zko kide zen.
Proba t xiki bat egin daiteke, ikusiz zer informazio galt zen duen berriak,
lerrokadak at zetik hasita kendu ahalean.
Bestalde, gogora dezagun testu-generoekin ere jolas egin daitekeela.
Adibidez, piramide irauliaren eskema erabil izuen García Márquezek
Crónica de una muerte anunciada eleberria idazteko. (Kolonbiarra
kazetari izan da urte askotan.)
##
4. Preskripzio- Bada beste idat zi mota bat eskema oso markatua duena: preskribit zai-
-artikulua, lea. Zereginak berak erakusten du horrelakoetan zer eskemari jarraitu,
puntuz puntu: oraingo honetan bezala (Mugerza, 2004; jatorri zkoak dira letra lodiak
“Ondo idazteko eta et zanak).
zer egin?”
16 Pello Esnal

15. Ondo idazteko, zer egin?
1. Gauza asko, baina lasai, ez estutu; jorratu beharreko ibilbide luzean norae-
zean ibil ez gaitezen, Got zon Garatek aholku bat zuk emango di zkigu-eta.
2. Lehenengo puntua. Zaletasuna. Gogoz kontra ezin da ezer egin. Idazlea
izan nahi duenak idazteko beharra izango du. Sabeleko mamorro gosetia
ate joka arituko zaio etengabe; eta, behin eta berriro, idazteko atea zabaldu
behar izango dio, aseko badu.
3. Bigarren puntua. Irakurri eta idat zi. Bikotekide bereiztezin horren ondoan
bizi izaten ohituko gara, baldin eta t xukun idat zi nahi badugu.
4. Hasiera batean, liburu errazak, gustukoak irakurri; eta, ahal dela, poliki.
Zerbait ondo esanda baldin badago, interesgarria irudit zen bazaizu, azpi-
marratu edota koaderno batean idat zi; horrela, berriro irakurt zen baduzu,
alt xor baten ant zera gordetako pasarteak baino ez dituzu irakurriko.
5. Behin liburu errazak irakurri ostean, literatura-balio handia duten liburuak
bakarrik irakurri. Ez irakurri literatura merkea. Hasi, esaterako, idazle
klasikoekin: Cervantes, Gabriel Garcia Marquez, Faulkner, Flaubert…
Egungo egunean ospe handia duten idazleen liburuak irakurri. Horrelakoen
liburuak irakurriz gero, beti ikasiko duzu zerbait: gauzak nola esaten dituz-
ten, zer-nolako ikuspuntua duten, kontalaria nor den… Eta, honekin batera,
idat zi, idat zi eta idat zi. Kirolariek euren sasoi-puntuari eusteko, zer egiten
dute, bada? Jardun. Aritu. Orduak sartu. Bada, idazle ona izan nahi due-
nak egunero-egunero idat zi behar izango du; eta, horrekin batera, egunero
irakurri.
6. Hirugarren puntua. Teoria. Iparramerikan oso zabalduta dago eleberriei
buru zko teoria irakurt zea. William Faulkner-ek idat zitako lanen gainean
kritika asko egin dira. Horrelako idazleen kritika irakurrita ikasten da nola
idat zi, esaldiak nola osatu, eleberriak nola eraiki, kontalariak nola erabili:
orojakilea, hirugarren pert sona subjektiboa, lehenengo pert sona… Punta-
-puntako idazleek nola idat zi dituzten liburuak jakiteak guri mesede handia
egingo digu.
7. Laugarren puntua. Zertaz idat zi. Idazteko, zent zu guztiak ipini behar
izango ditugu dant zan; eta, ahal badugu, munduan barna ibiliko gara,
hemendik eta handik ikusten duguna xurgat zeko; bai et xean, bai kanpoan
gauza interesgarri asko gertat zen baitira. Beraz, bizit zak berak emango
digu aukera idazteko, eta hori dena eleberrietan t xertatuko dugu.
8. Bosgarren puntua. Euskara aberastu. Euskaraz t xukun idazteko, iturriko
ur gozoa edan behar da. Inolako kalterik sortuko ez duen ur gardena das-
tatu. Baserritarrekin mint zatu, gazteleraz gai zki mint zat zen diren zazpi
lurraldeetako euskaldunekin hit z egin, eta idazle klasikoak irakurri: Axular,
Leizarraga, Et xepare… Horrelakoen liburuak irakurriz, egun galduta
dauden esamoldeak, adit zak… ikasteko aukera izango duzu. Eta Auspoa
argitalet xekoek argitaratutako liburuak irakurri, bertan idazten dutenak
euskaldun peto-petoak baitira.
9. Bukat zeko. Ekin lanari. Berriketak alde batera ut zi eta ekin lanari.
Esandako guztia gogoan baduzu, idazle ona izan zaite zke. Inoiz t xapelke-
taren batean parte hart zen baduzu eta saririk ez baduzu irabazten, ez et si;
Dostoievski, Flaubert saririk izan gabe idazle onak izan dira-eta.
Testu arkitektura 17

16. Bat zuetan, nabarmendu egiten da eskema, letra lodiak erabiliz. Egiteko
bera dute idat ziaren barruko izenburuek ere; adibidez, Karmelo Et xena-
gusiaren heriot zaren berriko “Euskalt zale handia” horrek. Ondorengo
irit zi-artikuluan, berriz, are markatuagoa dago eskema; beste baliabide
tipografiko bat zuk ere erabilt zen baititu idazleak.
##
5. Irit zi-artikulua Eskema nahiko jakina erabili ohi dute argudio zko testuek. Lau fase izan
(argudio zko ohi dituzte: 1) premisen (edo datuen) fasea, 2) argudioena, 3) kontra-
testua): -argudioena eta 4) ondorioen fasea (edo tesi berriarena).
“Emakume
Hona hemen, adibide bat (Juaristi, 1996).
nekazarien
inguruan”
Emakume nekazarien inguruan
1. Baserriko bizigiroa mundu bukoliko eta miresgarri bezala azaldu izan
digute behin eta berriz. Askok, batez ere hirietan bizi direnek, zorionta-
sun eta gardentasunarekin lotu izan dute. Eta, egia esan, baserria hiriak
ukat zen di zkigun gauza asko eta askoren babesgune eta iturri bihurtu dela
aitortu behar dugu. Hala ere, ez dago ukat zerik errealitatea ez dela askok
uste duen bezain baikorra. Izan ere, larregi dira nekazarit zak dituen arazo
eta desorekak; hala nola, nekazari-politika egoki eta orekaturik eza, bene-
tan nekazarit zatik bizi direnent zako lagunt zen urritasuna, ustiaketen behar
bezalako eraberrit ze falta, nekazarien munduan azpiegitura eta zerbit zuen
eskasia… Alde horretatik, ez da gehiegi esatea nekazarien munduak −eta,
zeha zki, bizimoduak− zailtasun eta garraztasun ugari dituela. Are gehiago,
nekazarit zaren gordintasuna pairat zen dutenak batez ere emakumeak direla
irudit zen zait. Ugari dira ondorio honetara naramaten arrazoiak:
2. • Lehenengo eta behin, emakume nekazariaren lan gogorra aipatu behar
dut. Bakardadea, gehiegi zko lan-orduak (et xeko zein soro eta abereekiko
lanak egin behar izaten ditu gehienetan), askotan eta askotan inolako opo-
rrik gabe, gainera… Emakume nekazariek bizi duten errealitatearen zenbait
adierazle besterik ez dira. Eta ezin dugu ahant zi egoera hori t xartu egiten
dela gizonak kanpoan lan egiten duenean. Orduan, emakumearen ardura-
pean geldit zen da baserriko ia lan guztia eta, gainera, bakarrik igaro behar
izaten du ia egun guztia.
3. • Gainera, emakume nekazarien lana e zkutuan geldit zen da, hau da,
lan hori ez da ezagut zen eta, ondorioz, sektore honetan lan egiten duten
emakumeek ez dute beren buruaren estimazio handirik. Zent zu hone-
tan, iraganean zein gaur egun, emakumeek baserriaren aurrerabidean eta
sostenguan garrant zi ukaezina badute ere, ez dute inoiz behar bezalako
aitormen eta babes ofizial eta juridikorik izan. Horren adierazle da, esate-
rako, esplotazioaren titularitatea gehienetan gizone zkoen eskuetan dago-
ela (Estatu Espainiarrean esplotazioen %10ak du emakume bat buru) eta,
horren ondorioz, e zkont za hausten denean edo senar-emazteak bereizten
direnean edo alarguntasunean, emakumeak inolako babesik gabe geldit zen
direla.
4. • Era berean, ustiaketa-buruak (ia gehienetan gizonak) lagunt zaren bat
jasot zen duenean, emazteari lagunt za horiek eskat zeko aukerak it xi egiten
zai zkio. Hau da, emakumeari ustiaketa-buruaren lagunt zaile-funt zioa ema-
ten zaio eta, ondorioz, izan dit zakeen ekimen propioak oztopat zen zai zkio.
18 Pello Esnal

17. 5. • Bestalde, kontuan hartu beharrekoa da oso emakume nekazari gut xi
daudela Gizarte Segurant zaren nekazarient zako erregimen berezian. Ez
dute, beraz, elbarritasun-pent sioak edota gaixotasun- edo amatasun-baja
hart zeko eskubiderik, ezta jubilaziorik ere. Hit z gut xitan esateko, neka-
zarit zako ekonomiaren oinarri garrant zit sua izanik ere, inolako babes eta
eskubiderik gabe bizi dira.
6. Arazo hauen guztien aurrean, eta berehalako irtenbideak bilat zea zaila dela
aitortuta ere, argi dago emakume nekazarien egoera hobeagot zeko ekime-
nak sortu eta bult zatu beharra dagoela. Ekimen horiek egoera gai zkiagotu
baino lehen jarri behar dira mart xan, gainera. Eta arlo honetan, zeregin
eta erant zukizun handiak dituzte administrazioek, nekazarien sindikatuek,
zein emakumeek. Nire irudiko, honako ekimen hauek bult zatu beharra
dago.
7. – Emakume nekazarien ekimena, ezagut za eta autoestima berresku-
rat zeko ekint zak. Eta, horretarako, emakumeak baserriko anonimatutik
irten, elkartu eta interesat zen zai zkien gaien inguruko bat zar eta ekint zak
antolatu beharko dira. Hit z gut xitan, emakumeak ohar daitezela nekazari-
-munduan gauzak egin eta antolat zeko dituzten ahalmenaz, hau da, norbere
ahalmenen kont zient zia har dezatela.
8. – Emakumearen ekimenari ateak irekit zeko, ustiaketa berean lan egiten
duten gizon zein emakumeei lagunt zak jasot zeko eskubide berdinak aitortu
behar zai zkie.
9. – Honekin batera, familiarteko esplotazioetan emakumeek egiten duten lan
e zkutua juridikoki onartu eta behar bezala baloratu behar da. Zent zu hone-
tan, nahitae zkoa da ustiaketaren jabegokidet za lort zea, e zkont za-hauste,
bereizte- edo alarguntasun-kasuetan emakumeak inolako babesik gabe gel-
ditu ez daitezen.
10. – Era berean, nekazarit zan lan egiten duten emakumeek Gizarte Segu-
rant zaren nekazarient zako erregimen berezian sartu beharra dute, elbarri-
tasun-, gaixotasun-, amatasun- edo jubilazio-pent sioak hart zeko eskubidea
izan dezaten.
11. – Eta, gauzak aldatu eta hobet zeko, nahitae zkoa da emakume nekazarien
sindikat ze-mailak handit zea. Izan ere, emakume nekazari gut xi daude
sindikatuetan sartuta, nahiz eta handia izan nekazari-ustiaketetan duten
garrant zia. Emakundek egindako ikerketa baten arabera, Euskal Erkidego
Autonomoan nekazarien sindikatuetan izen emandako ehun gizoneko,
bederat zi dira bakarrik emakumeak; aldiz, EUSTATek 1995. urtean atera
dituen datuen arabera, nekazarit zan ari diren ehun gizoneko, hogeita hama-
sei dira emakumeak.
12. – Honek guztiak sindikatuen ikuspuntuak aldat zea ere eskat zen du.
Gizone zkoek zuzendua eta gizone zkoent zako pent satua dagoen dinamika
sindikala aldat zea. Horregatik, zenbait sindikatu egiten ari den ahalegina
t xalot zekoa bada ere, hau da, emakumeen inguruan gauzak mugit zen ari
direla sumat zen den arren, oraindik ere asko dago egiteko.
13. Ez dago ukat zerik zaila dela ekimen hauek guztiak aurrera aterat zea; izan
ere, aldaketa sakonak eskat zen ditu nekazarit zaren arlo eta maila ezberdine-
tan. Eta, bereziki, gai honetan zeresana duten sindikatu, emakume-elkarte
eta administrazio ezberdinen konpromisoa eskat zen du. Eta, honekin batera,
erabakiak hartuko dituzten organoetan, hau da, nekazarien munduaren
Testu arkitektura 19

18. bilakaera zehazten eta gestionat zen den tokietan emakumeek partaidet za
handiagoa izatea. Eta, horretarako, nahitae zkoa da sindikat ze-maila han-
diagotu eta ekint za eta informazio-ekimenak bult zat zea. Horrela bakarrik
lortuko baita nekazarien munduan gizon zein emakumeent zako bilakaera
orekatua.
Zeha zki, honako eskema hau at zeman dezakegu artikulu honetan: 1)
hasierako tesia [1]: gaiaren aurkezpena eta irit zia azalt zen du, hart zai-
leak bere ikuspuntua ezagut zeko; 2) argudioak [2-5]: irit zia indartuko
duten lau arrazoi ematen ditu, 3) ondorioak [6-13]: proposamenak.
Normalean, horrelako moldetan erat zen dira argudio zko sekuent ziak;
bat zuetan, testu luzeak hartuz eta instrukzioak ere emanez; “Jainko
t xikia” artikuluan ere gauza bera gertat zen da 11. lerrokadatik aurrera
(Rose, 1991; HIZPIDE honetan, 4. kapituluan); bestetan, pasarte labu-
rragoak osatuz.
##
6. Irit zi-artikuluek, ordea, eskema konplexuagoak ere izan dit zakete.
Irit zi-artikulua: Honako honek bezala (Mateos, 2006).
“Perfekzioaren
bila” Perfekzioaren bila
1. Hilaren 6an, Sigmund Freud jaio zela 150 urte bete dira; eta, horren karie-
tara, austriar medikuaz eta psikoanalisiaz ikusi ahal izan dugu han-hemenka
irit zi sorta. It xarotekoa zenez, gehienek pent salari handi baten ahalak eta
gizakiaren psikearen ezagut zari egindako ekarriak nabarmendu dituzte,
nahiz eta egon den, egon ere, bai Freud eta bai haren jarrait zaile guztiak ere
hit zont zi hut sak direla baieztatu duenik. Ez noakizu ni, irakurle, horrelako
ur handitan igeri egitea proposat zera, Freud intelektual erakargarria dela
uste dudan arren, eta ez bakarrik psikologiaren ikuspuntutik begiratuta.
2. Ez horixe. Bestelakoa da proposat zen dizudan ariketa. Esaten dutenez,
Freudek landutako tresna terapeutikoetako bat asoziazio askea zen. Honat x
galdera: zer datorkizu burura Freud izena ent zutean? Terapia berba, larru
belt ze zko dibana, gizon edadetu eta pipa-erret zaile bat emakume histeriko
baten negarrak ent zuten. Topikoz gaine zka ageri zaigu psikoanalisiaren
kontu hori.
3. Beste alde batetik, gizaki modernoak bere buruari iseka egiteko sarritan
erabili du psikoanalisia. Erreparatu, bestela, Woody Allenen filmetako zen-
bait sekuent zia gogoangarriri. Hona hemen adibide bat: pantaila erdibituta
dago; alde batean, Woody Allen bere terapeutarekin ari da; bestean, unean
uneko emaztea gauza bera eginez. Hot s, nor bere terapeutarekin hi zketan.
“Zenbatetan dituzue sexu-harremanak?”, galdet zen dute terapeuta biek.
“Oso gut xitan: astean birritan, besterik ez”, erant zuten du gizonak. “Ufa,
askotan: astean birritan”, erant zuten du emazteak.
4. Dela hedabideen eragina, dela eskarmentu propioa edo hurbilekoena, egungo
gizarte modernoetan, inor gut xik esan dezake ez dakiela zer den terapia
psikologikoa, nahiz eta psikoanalisiaz, Freudez edota terapia psikologikoen
artean dagoen aniztasunaz tutik ere jakin ez. Eta topiko eta isekatik harago,
gero eta jende gehiagok parte hart zen du terapien mundu horretan. Bat zuek
20 Pello Esnal

19. diote Estatu Batuetatik datorren modaren menpeko izatea besterik ez duela
erakusten ohitura horrek. Beste bat zuen irit ziz, gizarte modernoetako apaiz
berriak dira terapeutak; a zken batez, gaixoa artaldera berriro bilt zean bai-
tat za haien lana.
5. Direnak direla, kontua da horrelako terapia batera hurbilt zen den gizakia
nola edo halako mina sufrit zen ari dela; giza oinazeaz ari baikara terapia
hizpide dugularik. Hona filosofia-irakasle bati ebat sitako hit zok: “psikoa-
nalistaren kont sultara sart zen den subjektua errudun sentit zen da: gehien
maite dituenekin gai zki portat zen delako, pozik egon behar duenean triste
dagoelako, berak aukeratu duen hori soportat zen ez duelako, ideia gaiztoak
izaten dituelako…”. Bestela esanda, sozialki eraikita dagoen gizaki ideal
horretatik urrun ikusten duelako bere burua. Terapia psikologikoaren iro-
nia garrat za horretan dago: gizarteak sort zen digu ezinegona eta gizarteak
berak jart zen ditu bideak sentimendu hori artat zeko. Zeren eta, gaur egun,
zoriont su izatea ia-ia gizarte-agindua baita. Oreka psikologikoa eta koles-
terolik gabeko dieta kitt berean etort zen dira. Agian, beste garai historiko
bat zuetan tristezia sormenaren iturrit zat jo zitekeen, baina gure gizartean
tristezia ez dator bat arrakastarekin. Bateraezinak ere direla esan liteke.
6. Calvinoren hasierako jarrait zaileek ulertezint zat jot zen zuten kristau jen-
deak t xirotasunean bizit zeko egiten zuen ahalegina. Pobre izan gura iza-
tea –esaten zuten– gaixorik egotea gura izatea bezalakoxea da! Ant zeko
zerbait esan zitekeen gaur egun tristeziak jota profesional on baten eskuetan
ipint zen ez denari buruz. Gizaki autonomo eta askea balio gorent zat jot zen
dituen gizarte honek perfekzioaren bila ibilt zera kondenat zen gaitu. Nola
ez dira ugarituko, bada, mota guztietako terapiak? Beharbada, terapeu-
tak esango digu ez dugula joan behar eredu perfektu horren bila…; baina,
orduan, beste eredu baten bila abiatuko gara. Ez dago irtenbiderik.
7. Freuden garaian, bizimoduari eut si ezin zioten gaixoak hurbilt zen ziren
terapiara; gaur egun, gut xien espero dugunean ent zun diezaiokegu geure
ondokoari terapeutarekin hit zordua duela. Maila kultural eta ekonomiko
jakin bat zuei bakarrik dagokien arren, terapia psikologikoaren erabilera
herritartu egin dela esan genezake. Eta, horrez gain, desmedikalizatu ere
bai, zilegi bazait hit z hori erabilt zea. Jende askoren egunerokotasunean
t xertatu da, apurka-apurka, isil-isilik.
8. Diogun berriro. Terapia psikologikoaren erabilera hedatuari buru zko
irakurketa asko egin daite zke, eta horietako bat zuk ez dira batere samurrak.
Baina nork salbatuko gaitu terapeutarengandik, perfekzioaren etengabeko
bilaketa honetan murgildurik?
Enunt zaiat zaileak, Freuden jaiot zaren 150. urteurrena dela-eta, gogoeta
pert sonala egin nahi du (1. lerrokada), behin psikoanalisiari buru zko
topikoak (2. ler.) eta isekak (3. ler.) aipatu ondoren eta terapia horretaz
denok zerbait badakigula baieztatuta gero (4. ler.). A zken batean, erabat
zabaldutako (8. ler.) oinazeak garamat za terapiara: geure burua gizaki
idealetik urrun ikusteak (5. ler.), perfekzioa lortu ezinak (6. ler.). Horiek
horrela, galdera batekin amait zen du: “nork salbatuko gaitu terapeuta-
rengandik”? (8. ler.).
Testu arkitektura 21

20. 7. Zuzendariari ##A zkenik, ikus dezagun idat zi bat, Berrian azaldutakoa, zuzendariari
gutuna: zuzendutako sailean (Mungia, 2004).
“Etorkinak”
Etorkinak
1. Aurreko ilunt ze batean Antiguako pilotalekura joan nint zen 21:00ak aldera,
eta handik ordu laurden batera ikusi nituen etort zen. Ez ziren bat edo bi,
dozenaren bat baizik. Isil-isilik eseri ziren alde batean, zer edo zer atera
zuten jateko eta bertan gelditu ziren pilotariei begira. Gero, udalt zain bat zuk
igaro ziren beren aurretik lasai, baina porra eskuan, eta, a zkenik, 21:30ak
aldera-edo kartoi bat zuk hartuta desagertu ziren, lo-tokiaren bila, nonbait.
2. Eta gu, pilotalekuaren beste aldean, harri eta zur. Bat zuetan, haiei begira;
beste bat zuetan, berriz, geure artean berriketan, sinet si ezinik…
3. Film belt z eta ilun bateko irudiak ziruditen arren, egia zkoak ziren, bene-
-benetakoak, mundu honetako errealitate gordinaren ondorio zuzena, mise-
riak eragindakoa, alegia. Et xerik gabeko etorkinez ari naiz. Eta hement xe
ditugu, gure alboan, Donostiako t xokorik donostiarrenetako batean.
4. Aurrekoa gau freskoa izan zen, et xeko epelera it zuli ginenont zat, eta
nahikoa hot za, seguru aski, et xerik gabekoent zat. Lo egin al duzue sekula
kale gorrian? Nik, behin, gaztet xoa nint zela, Pirinioetatik it zuli eta Jacan
autobusa galdu genuen batean. Uda zkena zen, eta lo-zaku xahar batean sar-
tuta egin nuen gaupasa, berokia jant zita eta ongi janda. Eta, hala ere, hot zak
egon nint zen gau osoan.
5. Pilotalekutik alde egin baino lehen, auzotar batekin hit z egin genuen: ingu-
ruko bizilagunak beldurtuta daudela, etorkin horiek hor bertan errotuz gero,
t xarrera egin dezakeelako egoerak; et xe barruan egin ohi ditugunak denon
begien bistan egiten dituztela; Caritasek kalean dituen arropa bilt zeko edu-
kiont zietatik harrapat zen dituztela jant ziak; goizean goiz Antigua auzo-
tik Erdialdera joaten direla auskalo nora eta zertara; gainerako etorkinak
(afrikarrak, amerikarrak…) lanean arit zen direla eta horiek, nonbait, ez;
konponbide zaila duen gaia dela, konplexua; ez genukeela egon nahi haien
larruazalean; zer edo zer egin beharko lit zatekeela lagunt zeko, etab., etab.,
etab.
6. Bart ederki lo egin ondoren, behin eta berriro etorri zait burura haien irudia.
Eta neure baitan sentit zen dudan ondoeza arint zeko idat zi dut gutun hau.
Ez dut nahi beste alde batera begiratu, ezer gertatuko ez balit z bezala. Gu
bezalako pert sonak dira, eta uste dut irtenbideren bat eskaini behar diegula.
Nik, behint zat, horixe nahiko nuke.
7. Horregatik, galdera hauxe egin nahi diot etorkin horiei lagundu diezaie-
keen edonori: zer egin dezakegu? Negua badator, eta ez da giro izango kale
gorrian.
Enunt ziat zaileak, berak bizi izandako gertaera bat abiapuntu hartuta,
nahi duen galderara darama testua –eta enunt ziatarioa (irakurlea)–,
pixkana-pixkana.
Lehen bi lerrokadetan gertaera kontatu ondoren (protagonistak azaldu
gabe), hirugarren lerrokadan aurkezten ditu protagonistak. Laugarren
lerrokadan, enunt ziatarioari zuzent zen zaio, lehen galdera eginez, eta
22 Pello Esnal

21. aurreko bere esperient zia bat kontatuz, protagonistekiko hurbiltasun
fisikoa lortu nahian. Bosgarren lerrokadan, beste baten ahoz azalt zen
du protagonisten egoera gordina. Seigarrenean, bere beste gertaera bat
kontat zen digu eta zergatik idat zi duen gutuna esaten. A zkenean, zazpi-
garren lerrokadan, egiten du hasieratik buruan zeukan galdera.
Testu arkitektura 23

22. 2. Sekuent ziak
Bronckarten ereduan, testuaren azpiegituraren bigarren eta hirugarren
osagai dira, hurrenez hurren, diskurt so-tipoak eta testu-motak. Ezagun
zaharrak ditugu testu-motak; Bronckarten eskutik ezagutuak diskurt so-
-tipoak. Bien berri emana dugu lehendik (Elosegi, Esnal, 2004), eta bien
erabilera didaktikoa ere egina.
Erabilera didaktikoak, hain zuzen, gauzak soilt zea eskat zen digu bate-
tik eta berei zketa bat egitea bestetik. Berei zketa datorren kapitulurako
ut zita, sekuent ziak landuko ditugu oraingo honetan.
Sekuent zia terminoa Adami hartuta darabil Bronckartek testu-motez jar-
duteko. Guk ere sekuent zia erabiliko dugu; batetik, neurri batean testu-
-mota eta diskurt so-tipo terminoak orde zkatuz eta, bestetik, testuen zati-
-izaera azpimarratuz.
Lau sekuent zia bereiziko ditugu: kontaketa, azalpena, preskripzioa eta
sekuent zia gauzat zailea. Dagoeneko, ohikoak gertat zen zai zkigu lehen
hirurak; pixkana-pixkana ari gara laugarrenaz jabet zen (Esnal, 2007,
2008a).
Didaktikaren aldetik, joko handia ematen du sekuent zien erabilera estra-
tegikoak. Eta erabakigarria gerta daiteke ohart zea nola lau sekuent zia
horietako bakoit zak bere gramatika propioa duen, bederat zigarren kapi-
tuluan ikusteko aukera izango dugunez.
Sekuent zia deituko diegu. Adami jarraiki, termino bera darabil Bronc-
kartek testu-motak izendat zeko. Baina badago alderik Adamen testu-
-mota (Adam, 1996) eta gure sekuent zia hauen artean. Horrela deit zean,
zer horien zati-izaera azpimarratu nahi dugu; apenas baitago testurik
erabat horietako bakar batez osatua. Eta, horren harian, beroriek era
estrategikoan erabilt zeko ematen duten aukera ere nabarmendu nahi
genuke.
Edozein ekint za komunikatiboa gauzat zera goazela, besteak beste
testu-generoen arteko aukera egin beharko dugu. Erabileraren erabile-
raz gizartea eratuz joan den molde horien artean zein hautatu erabaki
beharko dugu. Eta, molde zabal horren baitan, zein sekuent zia baliatu
izango dugu hurrengo erabakia: zein sekuent zia baliatu eta nola lotu
elkarrekin eta nola ordenatu eta uztartu sekuent zia horiek…
Izan ere, sekuent zia horiek ez dira soilik zati. Zerbait egiten duten zati
dira batik bat: kontatu, azaldu, preskribitu edo esaten dutena egin (gau-
zatu). Hain zuzen, lau sekuent zia horiek bereizten ditugu. Bestelako
izen bat ere erabil dezakegu horiek izendat zeko –hi zkunt z ekint za,
esaterako– sekuent zien egile-izaera hori ageriago gera dadin (Esnal,
2004), baina horretan ut ziko ditugu oraingoz.
24 Pello Esnal

23. Izenak izen, kontaketa eta azalpenetan agerikoa da bai Bronckarten
diskurt so-tipoen oihart zuna, bai narrazio eta esplikazio testu-motena
ere. Hirugarrena, preskripzioa, bat dator izen bereko testu-motarekin.
Laugarrena, sekuent zia gauzat zailea, berria da. Austinen How to do
things whit words obran du oinarri (Austin, 1962).
Irakasleon erronka da kont zeptu eta eduki horiek didaktikara ekart zea;
eta euskara-irakasleona, jakina, euskararen didaktikan ere gauzat zea.
##
1. Azalpena eta Azalpena eta kontaketa zer diren, biak aurrez aurre ipinita ohartuko gara
kontaketa ongien, horretarako adibide argiak baliatuz. Ondoren at zemango ditugu,
soil-soil bada ere, bi sekuent zien ezaugarri nagusiak. Gero, bien arteko
muga lausot zen ikusiko dugu beste adibide batean.
##
1.1. Azalpena eta Bi adibide baliatuko ditugu azalpena eta kontaketa zer diren at zematen
kontaketa, aurrez hasteko.
aurre
Samariar ona
Samariar onaren parabolarena da lehenengo adibidea. Ezaguna da tes-
tuingurua: lege-maisuaren eta Jesusen arteko hi zketa. Hona hemen,
osorik (Elizen Arteko Biblia Elkartea, 1994: Itun Berria, 115):
1. Orduan, lege-maisu batek jaiki eta azpikeriaz galdetu zion:
2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?
3. Jesusek esan zion:
4. –Zer dago idat zia Moisesen legean? Zer irakurt zen duzu?
5. Hark erant zun:
6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guz-
tiz eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.
7. Jesusek erant zun zion:
8. –Ederki erant zun duzu. Bete hori eta bizia izango duzu.
9. Baina lege-maisuak, bere galdera bide zkoa zela adierazi nahirik, galdetu
zion Jesusi:
10. –Eta nor da lagun hurkoa?
11. Jesusek erant zun zion:
12. –Behin batean, gizon bat zihoan Jerusalemdik behera Jerikorant z eta lapu-
rren eskuetan erori zen; zeu zkanak kendu eta, egurtu ondoren, alde egin
zuten, erdi hilik ut ziz. Apaiz bat gertatu zen, hain zuzen, bide hartan behera,
eta, gizona ikustean, bidetik okertu eta aurrera jo zuen. Gauza bera egin
zuen handik igaro zen tenpluko lebitar batek ere: ikustean, bidetik okertu
eta aurrera jo zuen. Baina bidaian zen samariar bat bertara irit si eta, hura
ikustean, errukitu egin zit zaion. Hurbildu eta zauriak lotu zi zkion, olioz
Testu arkitektura 25

24. eta ardoz igurt zi ondoren; gero, bere asto gainean ezarri, ostatura eraman
eta bere ardurapean hartu zuen. Biharamunean, zilarre zko bi t xanpon atera
eta ostalariari eman zi zkion, esanez: “Zain ezazu eta, gehiago gastat zen
baduzu, hurrena natorrenean ordainduko dizut”. Zure ustez, hirurotan zei-
nek jokatu zuen lagun hurko bezala lapurren esku eroritako gizonarekin?
13. Lege-maisuak erant zun zion:
14. –Hartaz errukitu zenak.
15. Jesusek esan zion, orduan:
16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.
Lege-maisuak, 10. lerrokadan, nor den lagun hurkoa galdet zen dio Jesusi.
Erant zun gisa, honako honen ant zekoa espero zitekeen, esaterako:
–Lagun hurkoa da, hit zak berak esaten duen bezala, hurrean duguna.
Orain, adibidez, zu niret zat hurkoa zara eta ni ere bai zuret zat. Bat zuetan,
hurkoa ezaguna dugu; eta beste bat zuetan, ez. Are gehiago: et saia ere izan
dezakegu lagun hurkoa. Kontua da…
Jesusek, ordea, bestela erant zuten dio: parabola kontatuz.
Hain zuzen, horra hor, bi erant zun horietan –bali zkoan eta bene-
takoan–, azalpenaren mundua (geuk asmatua) eta kontaketaren mundua
(parabolarena).
Funt se zkoa da berei zketa, eta funt se zkoa dugu bien arteko aldeaz
jabet zea. A zken batean, bi mundu diskurt sibo erabat ezberdinetara gara-
mat zate, eta bi diskurt so erabat ezberdin gauzat zen dituzte.
Consumer
Bigarren adibidea, berriz, kont sumit zaileent zako aldi zkari batetik dago
hartua. Bi zati ditu testuak: 1) irakurle baten galdera (lehen lerrokada)
eta 2) adituaren erant zuna (ondorengo bi lerrokadak). Hona hemen
(Consumer, 2002):
Ospitale batek salatu egin behar du zakur baten ho zkada,
nahiz eta honek bere jabeari egindakoa izan
1. Ospitaleko larrialdi-zerbit zura joan nint zen, et xeko neure t xakurrak ho zka
eginda. Izan ere, haginka egin zidan, gizon batek lotu gabe zeraman beste
zakur batengandik apartat zera joan nint zenean. Handik hilabetera, epaite-
giko jakinarazpen bat jaso nuen. Dei bat zen: deklarat zera joateko; bestela,
isuna jarriko zidatela, ez banuen horretarako arrazoirik alegat zen. Zilegi
da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa jart zea?
2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta
justiziari lagunt zea. Hala ikusi ohi du gure zuzenbideak. Kaltetuaren edo
horren orde zkaria ez den norbaiten salaketak prozesu penala abiaraz dezake.
Baina delitu publikoak bakarrik zigor daite zke kaltetuak berak salatu gabe.
Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko, berriz, kaltetu partiku-
larrak jarri behar du salaketa. Delitu pribatuak dira kalumniak eta irainak.
26 Pello Esnal

25. Eta delitu erdi-publikoak dira sexu-eraso, -jazarpen eta -abusuak, sekretuak
azaldu edo jakinaraztea, funt zionarioen, agintarien edo agintarit zako agen-
teen aurkako kalumniak eta irainak, familia abandonat zea, zuhurgabeke-
riaz eragindako kalteak, eta jabet za intelektual eta industrialaren aurkako
delituak, eta kont sumit zaileen aurkakoak. A zkenik, delitu publikoak daude
(edozeinek sala dit zakeenak). Kode Penalak tipifi katutako gainerakoak
dira; besteak beste, zakurrak ho zka egitea.
3. Aurrekoa kontuan izanda, ospitaleak bere egitekoa bete du lesioen berri
epaitegiari ematean; izan ere, delitu baten ondorio izan daite zke lesioak eta
delitu horren biktima ospitalean tratatutako pert sona. Horregatik, epaite-
giak deia bidalt zen dio biktimari, honek ekint za legalak hasi nahiko balitu.
Kasu honetan, ordea, nahikoa du ez salat zearekin. Ez baitu, noski, bere
buruaren aurka egingo.
Horra hor, berriro ere, erabat bi mundu ezberdinak: kontaketarena eta
azalpenarena. Galdera, zatirik handienean (a zken esaldia ez beste guz-
tia), kontaketa da. Irakurle batek argibidea eskat zen dio aldi zkariko adi-
tuari; hain zuzen, a zken esaldian egindako galderan. Horretarako, zer
gertatu zit zaion kontat zen dio aurretik. Erant zunean ere, bi zati bereiz
dit zakegu: erant zuna bera (funt sean, lehen esaldia) eta gainerako guztia,
adituak, kontatuz ez baina, azalduz ont zen duena.
##
1.2. Ezaugarri Bien arteko aldea honetan dago. Kontaketan, koordenada leku-den-
orokorrak bora zkoak dira ardat z; horien inguruan egiturat zen dira gertaerak,
benetakoak izan edo fikzio zkoak, lehen gertatuak izan edo oraindik ger-
takizun egon. Azalpenean, ordea, ez dago koordenada leku-denbora zko
berezirik; hi zkunt z ekint za hezurmamit zen ari den leku-denborak dira
koordenada orokor. Beste era batera esanda, Bronckarten hit zak era-
biliz: disjuntuak (disjointes) dira ohiko koordenadak eta kontaketa-
ren diskurt so-mundukoak; eta konjuntuak (conjointes), berriz, ohiko
koordenadak eta azalpenaren diskurt so-mundukoak (Bronckart, 1996:
158-167).
##
1.3. Mugak Kontraste hori argia da aurreko adibideetan; kontaketa iraganean bai-
lausot zen tago eta azalpena orainaldian. Baina zer gertat zen da, baldin eta kon-
taketa orainaldian egiten bada eta azalpena iraganean? Orduan, mugak
lausot zen ikusiko ditugu.
Esaterako, hona hemen Nikolas Zendoiaren idazlan bat, kontatuz (ala
azalduz?) nola bilt zen zituzten mutikotan gaztainak. Plazaratu bezala
dakargu hona; euskara batuan ipint zea besterik ez dugu egin.
Guztira, hemeret zi lerrokada ditu idazlanak: lehen hirurak, aurkez-
pena eginez; bi a zkenekoak, agur moduan; eta tartean, 4. lerrokadatik
17.era bitartean, gaztainak nola bilt zen zituzten esanez (Zendoia, 2008:
19-21).
Testu arkitektura 27

26. Gaztainak bilt zen
1. Kaixo, lagunok. Norbaitek esango du: “Nikolas orain ere kontu zaharre-
kin zetorrek”. Bai. Baina ez dakienarent zako, kontu zaharra berria da. Hor
zegok, ba, koxka.
2. Garai batean, gaztaina bilt zeko ibilerak nola bizit zen genituen pixka bat
azalt zera natorkizue. Askotan hit z egin da “gaztaina erre jana dugu” eta
“danbolinean erreak, tarran-tarran” eta “gero a zer haize-tiroak” eta betiko
kontu horiek. Nik uste dut horrek guztiak hit zaurre bat merezi duela.
3. Gure mutikotako garaian, honela ohi zen gaztaina bilt zea.
4. Gaztainadiak zeuden orduan nonahi. Baina gaztainadi zaharrak. Hondo zko
handiak, gehienak. Nola bildu hain handiak izanik? Nola erait si lakat zak?
Begira: horretarako, zardaiak behar izaten ziren.
5. Zardaia egur mehe luzea zen. Bat, luzea: zort zi bat metrokoa. Bestea,
mot zagoa. Bat, goialdekoak eraisteko. Eta bestea, behealdekoak. Baina zar-
daia delako hori ez zen edozein modu zkoa, e? Urte bat lehenagotik bilat zen
zen mendian. Kostata, gainera. Ea non hainbeste luzekoa! Gainera, azala
kendu, t xuri-t xuri egin eta mandioko sabaiari lotu; zuzen egon zedin, eta
arint zeko, gogort zeko.
6. Hurrengo urteko gaztaina-garaia iristen zenean, aitaren osabak, Mart xiel
zaharrak, han jait siko zuen mandiotik zardai t xuri luzea et xe atarira. Tente
jarri eta harri-losa bati kanka-kanka joaraziko zion, eta gure aitari eman:
7. –Ederki ihartu duk. A zer hot sa jot zen duen!
8. Giro ederra zaindu, eta goizean aita joango zen aurrena gaztainak botat zera,
bere bi zardaiak hartuta. Bere arropaz gainera, jert se lodi bat buruan
bilt zeko, lakat zek zulatu ez zezaten. Ondoren, hiru edo lau mutiko aitonare-
kin. At zena, osaba zaharra, idi parearekin, gurdi kurtola handiari erant sita.
Kurtola deit zen genion gurdi it xiari. Beste bat zuek esaten zioten gurkaja;
kaxadun gurdia zen, alegia.
9. Baina, hori bai: bakoit za bere saskia eta mat xardearekin joaten ginen gaz-
tainak bilt zera. Saskia bete ahala, gurdira hustu. Aitak erait si ahala, guk
jaso.
10. Norbaitek ez badaki mat xardea zer den… Gaztainak lurretik saskira
jasot zeko egurre zko tresna bat. Sahat sa- edo gaztaina-zepatik makila lodi
ant zekoa moztu eta hari azal-lakaina kendu, metro erdi-edo luzekoa, okertu
bi puntak elkar jo arte –haut si gabe, jakina–, puntan lotu, okertutako bueltan
arto-lokot x lodi samarra sartu bere hartan, forma har zezan. Hori udan egin
behar zen, egur berdearekin. Gero, ihartutakoan, muturra askatu, eta egina.
Garai bateko ilea mozteko eskuko makina bezala erabilt zen zen eskuan:
ireki eta it xi, lakat za hartu eta lakat za ut zi.
11. Giro lehorrean jaso behar izaten zen gaztaina. Bestela, gero pilan zegoela,
lizundu egiten zen, ondu beharrean. Hargatik aukeratu ohi zen hego-haize
giroa.
12. Gaztaina-arbola handi haiek zein dotoreak jart zen ziren helt zen ziren
garaian! Jarri bestaldeko maldatik begira eta, lakat zak hori-hori; orriak
ere ant zeko, bete-beteak; pago-uso urdinak alboetako hariztietan paparoak
e zkurrez bapo beteta gaztainadian jolasean… Gaur baino eskopeta gut xiago
zen orduan. Begira jarrita begiak gozat zen ziren.
28 Pello Esnal

27. 13. Horrela, goizean hasi eta eguerdirako gurdikada bat bete oi zen. Hura era-
mango zuen Mart xiel zaharrak kontu handiz, bidean lakat zik galdu gabe.
Egun hartan, berak egingo zituen ukuiluko lanak. Eta arrat saldean, bigarren
gurdikadaren bila. Guk, ordurako, bilduta edukit zen genuen pila.
14. Ba zkaria, astoan eramaten zigun emakumeren batek. Alajainkoa, han ez
zen izaten baba t xarrik! “Hau ez dut nahi” eta “hori ez zait gustat zen” eta
horrelakorik ere ez. Dena ona eta dena gozoa. Bai horixe! T xakur t xikia
ere, belarriak tente-tente zituela zain, ogi-koxkor bat edo urdai-zati bat nork
luzatuko ote zion.
15. Arrat saldeko gurdikada a zkarrago osat zen genuen, et xera garaiz etort zea-
rren. Et xera bidean, denok kantari. Orduan ere, Mart xiel zaharra at zean
uzten genuen, bere idi eta gurdi.
16. A! Eta lehen esatea ahaztu egin zait. Gaztainek beren izenak zeu zkaten.
Onena eta aurrena helt zen zena, ihart za. Arbola bera ere sendoa ohi zen.
Bestea, kelemet za. Hura ere gaztaina ona zen, pixka bat gorrixeagoa. Eta
bestea, gaztaina makat za, t xertatu gabea. Haiek gut xi genituen eta beran-
duago helt zen ziren. Baina gut xi ematen zuten, eta t xerriarent zat edo gana-
duren bat gizent zeko-edo bildu ohi ziren.
17. Mandioan ere, pila bat ihart zarekin egiten zen. Eta beste pila, kelemet zare-
kin. Nahastu gabe, alegia.
18. Handik aurrera, “kaixo, motel”. Goizean aletu eta gauean jan.
19. Garai batean nahiko
gaztaindi bikaina.
Haiek eman ziguten
hamaika gaztaina.
Bilt zen ere egiten
zen, bai, ahalegina.
Gaur egun dendatikan
erosten da, baina.
Idat zia arretaz irakurriz gero, ohart zen gara idazleak ez duela gertaera-
rik edo pasadizorik kontat zen. Gauzak zehat zago esanda, kontaketaren
bigarren planoa besterik ez du eraikit zen. Horregatik du azalpen-kut sua.
(Seigarren kapituluan landuko ditugu kontaketaren planoak-eta.)
##
2. Preskripzioa Preskripzio zko sekuent ziek beste “mundu” batera garamat zate. Hala
ikus dezakegu bai Samariar onaren parabolaren testuinguruan, bai
kont sumit zaileent zako aldi zkariko galde-erant zunetan; honako preskrip-
zio zko esaldiak baitituzte tartekatuak:
• Samariar onarenean.–
2. –Maisu, zer egin behar dut ondaret zat betiko bizia jasot zeko?
6. –Maita ezazu Jauna, zeure Jainkoa, bihot z-bihot zez, gogo onez, indar guztiz
eta adimen guztiz. Eta lagun hurkoa zeure burua bezala.
8. –Bete hori eta bizia izango duzu.
16. –Zoaz eta egin zuk ere beste horrenbeste.
Testu arkitektura 29

28. • Kont sumit zaileent zako aldi zkarian.–
1. Zilegi da beste pert sona edo entitate batek nire baimenik gabe salaketa
jart zea?
2. Zilegi ez ezik, betebeharra da edozein hiritarrent zat delitua salat zea eta
justiziari lagunt zea. […] Delitu pribatu eta erdi-publikoengatik zigort zeko,
berriz, kaltetu partikularrak jarri behar du salaketa.
Are gehiago: orain ohart zen garenez, preskripzio zko esaldi horiek
osat zen dute bi testuen muina.
Hiru mult zo bereiz dit zakegu preskripzio zko sekuent zien baitan:
agindu zkoak, instrukzio zkoak eta prozedura zkoak (Esnal, 2003a:
63-64; 2004: 80-85; Elosegi, Esnal: 2004: 61-65). Hirurak aztertuko
ditugu ondoren, hiru testu baliatuz: 1) agindu-testu bat (“Zer egin seme-
-alabak nabigat zen ari direnean?”), 2) instrukzio-testu bat (“Kont zen-
trazio-arazorik?”) eta 3) prozedura zkoa (“Sagardoa egiteko prozesua”).
Adi zkiak soilik kontuan hartuz (esaldi nagusietako adi zkiak, eta bal-
dint za-adi zkiak) eta horiek gauzat zen dituzten funt zioei erreparatuz
(modalizazioa ere barne dela), honela bereiz dit zakegu:
• Letra lodiaz eta azpimarraz: aginte-adi zkiak, partizipio ez-joka-
tuak, baldint za-adi zkiak eta behar izan adi zkiak.
• Letra lodiaz: balorazio-adjektiboak + izan formak eta modalizazioak.
• Azpimarra soilaz: azalpen-adi zkiak (ez-burutuak eta puntualak) eta
geroaldi-adi zkiak.
Horrela, ikusiko dugu 1) zein adi zkik adierazten dituzten funt sean
sail bakoit zaren ezaugarriak, 2) nola oso gertuko diren agindu zko
eta instrukzio zko testuak eta 3) nola azalpenaren mundukoak diren
prozedura zkoak.
##
2.1. Agindua Aginduzko testu bat aztertuko dugu lehenik (HABE, 2001b). Baina, aurre-
tik, merezi du ohartaraztea formaz dela aginduzkoa eta instrukziozkoa
esanahiaz. Egunkari bateko testua izateak esplikat zen du hori: kazeta-
ria ohiko irakurleari mintzo zaio, azalpen eta itzulingururik gabe, gau-
zak ahalik zuzenen adieraziz. Bide batez, ondo datorkigu nahi duguna
azpimarratzeko: zein gertuko diren aginduzko eta instrukziozko testuak.
1. Zer egin seme-alabak nabigat zen ari direnean?
2. Saia zaitez Internet senide arteko aktibitate bihurt zen. Seme-alabekin
nabigatu sarean, eta ez ezazu ordenagailua beren logelan ut zi. Berekin
zauden bitartean, sarearen erabilera ardurat su eta seguruari buruz hit z egin
dezakezu. Ikas ezazu teknologiari buruz, galdera asko egin eta ez zaitez
lot sa seme-alabek zuk baino gehiago badakite.
3. Umeei irakat si behar zaie inoiz ez di zkietela norberaren datuak eman
behar on line ezagut zen dituzten pert sonei, bereziki sareko eztabaida-leku
eta topa-lekuetan ezagut zen dituztenei.
30 Pello Esnal

29. 4. Seme-alabei azaldu behar zaie inoiz ez dutela on line ezagutu duten
pert sona batekin hit zordurik antolatu behar. Esan iezaiezu, halaber, norbait
horrelakorik egiten saiat zen bada, zuri jakinarazteko berehala.
5. Ipin it zazu et xean Interneten erabilerari buru zko arauak. Noiz ibili eta
zenbat orduz nabiga dezaketen umeek. Informa zaitez seme-alabak babes-
teko dauden kontrol-mekanismoez: iraga zki-softwareak eta merkatuan dau-
den beste hainbat aukera.
6. Iraingarri den posta elektronikorik edo bestelako komunikaziorik jasot zen
badute, ez erant zuteko esaiezu seme-alabei. Deseroso sentit zen diren web
orri edo chat-room batean badaude, lehen baino lehen handik irtetea ere
gomendatu. Adieraz iezaiezu edonolako komunikazio iraingarririk jasoz
gero zuri erakut si behar dizutela, baina argi adierazi ez zarela haiekin
haserretuko eta errua ez dela berena. Harreman irekiak eta konfiant za edu-
kit zea oso garrant zit sua da horretarako.
7. Zure seme-alabak edo beste umeren bat arriskuan dagoela uste baduzu,
dagokion agintarit zarekin harremanetan jar zaitez lehenbailehen.
Guztira, hogeita bost forma bereizi ditugu: lehen saileko hogeita hiru
(hamar aginte-adi zki, bost partizipio ez-jokatu, sei baldint za-adi zki eta
bi behar izan) eta bigarren saileko bi (balorazio-adjektiboa + izan eta
modalizazioa).
##
2.2. Instrukzioa Ondorengo testu honek ere aurrekoaren ant zeko testuingurua du, baina
ñabardura bat zuekin. Kazetaria du idazlea; gaztea irakurlea; eta argital-
pena, berriz, herri-mailako aldi zkaria (HABE, 2000a).
Kont zentrazio-arazorik?
1. Ikasteko, lan egiteko edo beste edozertarako kont zentrazio-arazoak badi-
tuzu, hona hemen sei aholku, lan-orduei ahalik eta etekinik handiena
aterat zeko.
2. ORDURIK ONENA AUKERATU
3. Komenigarria da, lan egiteko edo ikasteko, egunero ordutegi bera iza-
tea. Zenbaitek etekin handiagoa lort zen dute goizean lan eginda; eta beste
bat zuek, aldiz, arrat salde gauean. Dena den, kont zentraziorako ordurik
onenak honako hauek dira: goizean, 08:00etatik 12:00etara; eta arrat sal-
dean, 19:00etatik aurrera.
4. ATSEDENA HARTU
5. Noizbehinka lana ut zi eta etenak egin behar dira. Hobe da at seden labu-
rrak egitea maiztasun handiarekin, gut xi eta luzeak egitea baino. Ordu
erdiro edo hiru ordu laurdenero bost minutuko tartea hart zea egokiena
izango lit zateke.
6. HELBURUAK JARRI
7. Egunero lanean edo ikasten hasi baino lehen, helburu bat zuk jar i zkiozu
zeure buruari. Hasi kont zentrazio-behar handiena eskat zen duten gaiak
lant zen; eta gainerakoak bukaerarako ut zi; nekatuta zaudenerako, alegia.
Testu arkitektura 31

30. 8. LEKU EGOKIA BILATU
9. Toki erosoan lan egin behar da; baina ez du erosoegia izan behar, ordea.
Argiak zuria edo urdinxka izan behar du, gut xiago nekat zen du-eta.
Tenperatura ere garrant zit sua da; 20 gradu ingurukoa da onena.
10. KONTUZ KAFEAREKIN
11. Kafea bizigarria da, eta logurari aurre egiteko erabil daiteke. Dena den,
nekatuta egonez gero, ant sietatea sor dezake. Gauza bera gerta daiteke
tabakoarekin.
12. MUSIKA KLASIKOA
13. Musika lagungarria izaten da kont zentrazioa lort zeko. Hala ere, ez du
edozein musikak balio. Musika klasikoa edota letrarik gabekoa oso ona da.
Kantu ezagunak edota letradunak aukerat zen baditugu, berriz, kontrakoa
lortuko dugu.
Guztira, hogeita bederat zi forma bereizi ditugu: lehen saileko hamalau
(agindu-adi zki bat, sei partizipio ez-jokatu, hiru baldint za-adi zki eta
lau behar izan), bigarren saileko hamabi (balorazio-adi zki bat, zazpi
balorazio-adjektiboa + izan eta lau modalizazio) eta hirugarren saileko
hiru (bi azalpen-adi zki eta geroaldi-adi zki bat).
##
2.3. Prozedura Hirugarren testua, berez eskolan lant zeko sortua izan ala ez, dibulga-
zio-testu ere izan zitekeen, aurreko bien ant zera: kazetari batek idat zia
ohiko aldi zkari edo egunkariren batean (IKA, 1998).
Sagardoa egiteko prozesua
1. Lehenik, sagar mota ezberdinak kantitate ezberdinetan nahasten dira:
gozoak eta garrat zak. A zken sagar mota horrek sagardo bizia ematen du.
Adituek diotenaren arabera, zenbat eta sagar mota gehiago nahastu, orduan
eta sagardo hobea aterat zen da.
2. Sagarrak nahastu ondoren, uretan garbit zen dira.
3. Hurrengo pausoa sagarra t xikit zea da. Sagarra makina batean sart zen da;
eta honek sagarrak puskatu egiten ditu, baina hazia apurtu gabe; bestela,
muztioak zapore t xarra hartuko luke. Geldit zen diren hondarrei pat sa
deit zen zaie.
4. Hirugarren pausoa dolarerat zea da. Pat sa dolarera (prent sara) pasat zen da.
Han, edozein tramankuluz zapalt zen da: eskuz, palankaz, motorez, hidrau-
likoki… Zapalt ze horren bidez lort zen den likidoa muztioa da.
5. Ondoren, ont zirat ze prozesua dator. Muztioa dolaretik ont zira aldat zea da.
Ont ziak neurri, bolumen eta forma askotakoak dira. Guk sagardotegietan
aurki dezakeguna 10.000 litrotik gora duen ont zia da, eta (K)UPELA, UPA
edo KUPA deit zen zaio.
6. Jarraian, irakinaldiak datoz. Muztioa, ont ziaren barruan bi irakinaldi pasa
ondoren, sagardo bihurtuko da. Lehenengo irakinaldia a zkarra da, eta
ont zia irekita ut zi behar da. Hamar egunetik hilabete t’erdirako irakinaldia
da hau.
32 Pello Esnal

31. 7. Bigarren irakinaldia lehenengoa baino lasaiagoa da. Ont zia geldi-geldi
eduki behar da bi-lau hilabetetan. Oraingoan, muztioaren azukre guztia
alkohol eta anhidrido karboniko bihurtuko da, sagardoa egin arte. Muztioa
gazituz eta garbituz joango da.
8. Bukat zeko, sagardoa kupeletik botiletara pasatuko da. Kupeletan dagoen
sagardoa lauzpabost hilabetera botilaratuko da. Orduan, sagardoak 5 gra-
duko alkohola izango du eta 1.000 eta 1.010 bitarteko dent sitatea. Salt zeko
prest dago.
Bereizitako formak aztertuz, agerikoa da aurreko bi sailetakoen eta
hirugarren honen arteko aldea. Hemen, guztira, hogeita hamaika forma
bereizi ditugu: lehen saileko bi, bigarren saileko bat, eta hirugarren sai-
leko hogeita zort zi (hogeita bi azalpen-adi zki eta sei geroaldi-adi zki).
Beraz, a zken batean, hirugarren saileko adi zkiak ditu prozedura zko tes-
tuak protagonista, aurreko biek besteak zituzten bezala.
Hiru testuen azterketako datuak taula batera ekarrita, horra hor 1) zein
adi zkik adierazten dituzten funt sean sail bakoit zaren ezaugarriak, 2)
nola oso gertuko diren agindu zko eta instrukzio zko testuak eta 3) nola
azalpenaren diskurt so-mundukoak diren prozedura zkoak.
Agindua Instrukzioa Prozedura
Aginte-adi zkiak 10 1 0
Partizipio ez-jokatuak 5 6 0
Baldint za-adi zkiak 6 3 0
Behar izan 2 4 2
Balorazio-adi zkia 0 1 0
Balorazio-adj. + izan 1 7 0
Modalizazioak 1 4 1
Azalpen-adi zkiak 0 2 22
Geroaldi-adi zkiak 0 1 6
##
3. Gauzat zailea Sekuent zia hau ez dugu aurkit zen ez Bronckarten diskurt so-tipoen
artean eta ez Bronckartek berak edo Adamek edo gainerako adituek lan-
dutako testu-moten artean ere. Baina sarritan egiten dugu topo berarekin
eguneroko testu aho zko nahiz idat zietan. Beraz, ezinbestekoa dugu hori
ere didaktikara ekart zea (Esnal, 2007; 2008a).
Zergatik dagoen hut sune hori ulert zeko, aski da kontuan izatea duela
gut xi ohartu garela zenbait hit z eta esaldi bereziren ezaugarri nagusiaz:
esan ez baina, egin egiten dutela.
Seguruenik, Émile Benveniste izan zen horretaz ohartu zen lehena,
1958an plazaratutako “Los verbos delocutivos” artikuluak salat zen due-
nez (Benveniste, 1971: 198-206). Lau urte geroagokoa da J.L. Austinen
How to do things with words liburua ospet sua (Austin, 1962).
Testu arkitektura 33