Biologji zhvillimi (developmental biology)

1. Projekt
Formimi i tubit tretes tek gjitaret
Tubi tretes e ka origjinen nga endoderma. Ajo formohet nga qeliza te cilat i nenshtrohen
ingresionit. Pikerisht qelizat te cilat ingresojne permes brazdes primitive dhe perhapen lateralisht
duke formuar strukturat qe do te formoje endoderma. Pra me fjale te tjera, jane levizjet cefalo-
koudale dhe laterale te cilat e kthejne diskun gjerminal tre shtresor ne nje cilinder qe perbehet nga
tre shtresa.
Shtresa me e brendeshme dhe ajo qendrore formojne endoder. Strukturat apo organet te cilat
formohen nga endoderma. Endoderma embrionale formon mbulesen e brendeshme ose epiteliumin
e tubit te frymemarrjes dhe tubin tretes. Tubi tretes perbehet nga:
1. Zorra e perparme; 2. Zorra e mesme dhe 3. Zorra e prapme te cilat japin ezofagun, stomakun
duodenin, zorren e holle dhe ate te trashe, rektumin dhe kloken (vrima anale dhe kanali anal).
Strukturat baze te aparatit tretes japin perkatesisht:
1. Zorra e perparme: ezofag, stomak dhe pjesen e perparme te duodenit, ezofagu eshte nje gyp qe
lidh faringun me stomakun
2. Zorra e mesme: pjesen e prapme te duodenit, zorren e holle, nje pjese te vogel te kolones, ku
zorra e holle eshte e specializuar per te rritur siperfaqen e tretjes dhe perthithjen e lendeve
ushqimore
3. Zorra e prapme: rektumin, kanalin anal( qe vazhdon me vrimen anale), mbulesa e brendeshme e
fshikzes urinare dhe uretres, ku fshikeza urinare dhe uretra formohen nga dontoisi, i cili origjinohet
nga nje zgjatim i zorres se prapme dhe formon dhe kloaken embrionale e cila tek gjitaret ndahet
nga nje rrip mezenkimal qe quhet peritoneum. Peritoneumi e ndan ne: 1. Membrane urogjenitale;
2. Membranen anale.
Membrana anale futet ne brendesi dhe formon nje kopje permes nje depresioni duke formuar
proktedeumin . Organi i cili e merr fillesen nga evaginimi i gypit tretes eshte pankreasi. Nga
divertikuli hepatik (melcia) formohet ose origjinohet nje zgjatim (i treti ne radhe) i cili formon
redimentin konkreonit ventral. Nga nje divertikul i formuar nga duodeni formohet rudimenti i
pankreasit dorsal. Keto dy rudimente (trasta fillestare) rriten dhe nderkohe zorra peson nje perkulje
duke shkaktuar qe dy rudimentet pankreatik te takohen, te fuzohen ne nje pjese te tyre duke
formuar nje pancreas te vetem. Tek gjitaret, kanali i lobit dorsal humbet lidhjen me zorren dhe e
gjithe pjesa eskretuese e pankreasit derdhet ne kanalin ventral (kjo ndodh kryesisht tek njeriu).
Kanali ventral bashkohen ne kanalin koaledok (ku bashkohen kanali hepatic dhe ai cistik i fshikzes
se temthit) dhe perfundon ne duoden (fillesen e zorres se holle) me pas vazhdon me ampulen e
Valterit.Fillesa e tubit tretes dhe e tubit frymemarres perbehet nga faringu. Faringu formohet nga
endoderma e cila ne pjesen anteriore formon hapsiren orale e cila eshte e bllokuar nga ektoderma
qe quhet pllake orale e cila si pasoje e nje depresioni formon homodeonin. Tek gjitaret, nga faring
e marrin fillesen mushkrite.

2. Mëlçia dhe fshikëza e tëmthit
a)Karakteristikat kryesore.
Mëlçia është një organ metabolik kompleks, dhe është po ashtu gjendra më e madhe e trupit.
Mëlçia gjendet në zgavrën abdominale, nën diafragmë në anën e djathtë. Është e rrethuar nga një
capsule me indi fibroz që e ndan në dy lobe kryesorë:; lobi i majtë dhe i djathtë, që më tej janë të
ndarë në lobtha. Arteria hepatike çon në mëlçi gjak arterioz. Ndërsa vena portë (portale) çon në
mëlçi gjakun venoz të organeve abdominale. Pasi gjaku kalon në kapilarët e mëlçisë , sinusoidët –
ai kalon në venën heptike dhe më në fund në venën zgavrore të poshtme. Nga mëlçia lindin dy
dukte hepatike, që bashkohen për të formuar duktin e përbashkët hepatik. Dukti i përbashkët
hepatik vazhdon në duktin e përbashkët të vrerit, që më pas derdhet në duodenum pasi takohet me
duktin pankreatik.
b)Melçia dhe fshikëza e tëmthit tek gjitaret
Melçia formohet nga “sythi” hepatik i cili ka formën e nje cekumi qe lind në fillimim te zorrës së
mesme në pozicionin ventral-median.Skaji i këtij sythi formon shumë degëzime te cilat japin lobet
hepatike dhe fshikëzën e tëmthit. Lobet hepatike të maturuara sekretojnë bilën e cila drenohet nga
shumë kanale hepatike , ndërsa bila e mbledhur në fshikëzën e tëmthit drenohet nga një kanal
cistik . Të gjithë këto kanale pranë bazës së fshikëzës së tëmthit duke formuar një kënd . Për
rrjedhojë, bila që vjen nga mëlçia do të kalojë dhe të grumbullohet në fshikëzën e tëmthit me anë te
kanalit cistik. Por vendi ku kanalet hepatike dhe kanali cistik konvergojnë ne mes te tyre eshte
fillimi i kanalit bilar te përbashkët ose kanali koleodok , përfshihet në ampulen e Vaterit , që
përfaqëson një vend të specializuar te murit te duodenit . Në këtë ampulë derdhet dhe kanali
pankreatik. Kanalet dhe ampulat janë të mbështjella me një pjesë muskulare që quhet sfinkteri i
Odit. Tek shumica e gjitarëve pjesa më e madhe e mezenterit ventral zhduket, mbetet vetëm pjesa
e mezenterit ventral ne nivelin e duodenit dhe të stomakut e cila “pushtohet” nga “sythi”hepatic .
Pjëset e mbetura ruhen si ligamenti hepato-duodenal që lidh duodenin me mëlçinë dhe si ligamenti
gastro-hepatik që lidh pjesën pilorike të stomakut me mëlçine .
Tek mëlçia përfundojnë dy enë gjaku që përbejnë sistemin afferent : arteria hepatike e cila
shkeputet nga aorta dhe venat portë-hepatike e cila e sjell gjakun nga viseret (zorra). Gjaku
largohet nga mëlçia me anë të venave hepatike, të cilat përbejnë sistemin eferent .
c) Funksionet kryesore te melçisë
1. Prodhon faktorët e gjakut ,proteinave, tëmthit dhe të më shumë se 100 enzimave të ndryshme.
2. Ndikon në metabolizmin e kolesterolit, depozitimin e glukogjenit si burim energjie, mbajtjen
normale të përqendrimit të sheqerit në gjak.
3. Rregullimin e hormoneve të ndryshme dhe detoksifikimin e medikamenteve dhe helmeve,
duke përfshirë alkoolin.

3. 4. Melçia prodhon bilën, një lëng që përmban kripëra dhe pigment bilare të cilat luajnë rol të
rëndesishëm në tretjen e yndyrnave.
5. Proceson aminoacidet e prodhon urenë dhe acidin urik.
6. Mban rezerva hekuri (Fe) e bakri (Cu), të domosdoshme për prodhimin e eritrociteve (rruazat
e kuqe).
7. Funksion rezervues - DEPO. Mban rezervat karbohidrateve (sheqernave) në formë glikogjeni
duke mbajtur një proces (me dy kalime):
a - shndërron glukozën - në glikogjen.
b - kthen glikogjenin në glukozë.
8. Prodhon fibrinogjenin e gjakut, ndoshta dhe albuminën e globulinën.
Formimi i veshkes
Mezoderma e ndermjetme (ose intermediale) gjendet vetem ne nivelin e trungut si nje grubull
qelizash qe lidhin somitet me fleten mezodermale laterale. Qelizar e ketij rajoni do te formojne
sistemin urogjenital: veshkat, gonadet, dhe duktet perkatese. Veshkat perbehen nga dy elemente
a- nefronet (ose tubulat), te cilat jane njesite funksionale filtruese te veshkes, dhe b- duktet (ose
kanalet), te cilet e mbledhin filtratin dhe e transportojne ne kloake. Si nefronet, ashtu edhe duktet
formohen nga rripi I mezodermes se ndermjetme qe pershkon te gjithe gjatesine e trungut. Gjate
zhvillimit, ne stade te njepasnjeshme sipas nje progresioni hapsinor dhe kohor, duke kaluar nga
skaji anterior ne ate posterior te embrionit, formohen tre veshka te ndryshme qe e kane origjinen
nga mezenkima nefrogjenike, nje korde kjo dorsolaterale e mezenkimes qe derivon nga
mezoderma e ndermjetme dhe qe zgjerohet prej kokes deri ne kloake. Veshka e pare zhvillohet
ne pjesen me anteriore te mezodermes se ndermjetme dhe njihet si veshka pronefrike ose veshka
primitive. Njesite degmentale te pronefrozes quhen nefrotome, japin nefronet te cilet filtrojne
fluidin e trupit permes tubulave pronfrike ne nje kanal te gjate qe quhet dukti pronefrik.
Megjithese pronefroza shfaqet ne te gjithe embrionet e vertebroreve, ajo ruhet si nje veshke
funksionale vetem ne format adulte te disa lloje peshqish, si dhe ne larvat e amfibeve. Ne
shumicen e vertebroreve ajo ka nje jete te shkurter dhe fillon te regresoje, nderkohe qe zhvillohet
nje veshke e dyte
poshte saj. Kjo veshke
e dyte njihet si veshka
mezonefrike ose
veshka primare dhe
perfaqeson veshken
funksionale te
amfibeve te rritur dhe
peshqeve si dhe te
embrioneve te
vertebroreve me te

4. larte. Ne kete rast tubulat mezonefrike perfundojne ne duktin pronefrik, I cili tashme quhet dukti
mezonefrik apo dukti I Wolfit. Pjesa mezodermale e gonadeve, te dalave gjenitale, zhvillohet ne
kufirin medial te mezonefrozes. Tek amniotet, mezonefroza gjithashtu regreson dhe
zevendesohet nga veshka metanefrike ose veshka sekondare. Keshtu zhvillimi I veshkes paraqet
nje vazhdimesi te diferencimit progresiv anterior-posterior te embrionit, duke perbere nje nga
shembujt me interesante te historise evolucionate te vertebroreve. Dukti pronefrik shfaqet heret
ne zhvillim (ne diten e 22-te tek njeriu dhe diten e 8-te tek miu) prej mezodermes se ndermjetme,
nga ana ventrale e somiteve anteriore. Fillimisht dukti pronefrik eshte nje korde qelizash, por me
pas hapet ne mes dhe skaji posterior fillon te migroje mbrapsh per tek kloaka, ku ai fuzon, duke
siguruar keshtu per organizmin nje hapje ne mjedisin e jashtem. Pjesa anteriore e duktit indukton
mezenkimen fqinje te formoje tubulat e veshkes fillestare, pronefronet. Tubulat pronefrike
happen ne njerin skaj ne kavitetin celomik dhe ne skajin tjeter ne duktin pronefrik,
Tubulat pronefrike perbejne veshkat funskionale tek peshqit dhe larvat e amfibeve. Tek keto
organizma, produktet e panevojshme filtrohen nga gjaku ne nje strukture te vaskularizuar (ne
formen e nje shkopi)
prane tubules pronefrike , e njohur si glomus.
Filtrati kalon nga celumi ne tubule, pastaj ne
duktin pronefrik dhe se fundmi ne kloake. Tek
gjitaret, tubulat pronefrike dhe pjesa anteriore
e duktit pronefrik degjenerojne, ndersa pjeset
me posteriore te duktit pronefrik ruhen. Sic
vume ne dukje me siper, kjo pjese qe mbetet e
duktit pronefrik sherben si perberes kryesor I
sistemit te ekskretimit, gjate zhvillimit te tij,
dhe quhet dukti nefrik ose I Wolfit.
Nderkohe qe tubulat pronefrike degjenerojne,
pjesa qendrore e duktit nefrik, indukton
formimin e nje kompleti te ri tubulash te
veshkes prej mezenkimes fqinje. Keto tubula
perbejne mezonefronet ose veshken
mezonefrike. Ashtu sikurse tubulat pronefrike, edhe tubulat mezonefrike formohen me nje
progresion anterioposterior. Ne pergjithesi tubulat mezonefrike zgjaten dhe zhvillojne nje fund
konkav me formen e nje gote, e njohur si kapsula glomerulare, e cila rrethon nje nyje
kapilaresh, e quajtur glomerule. Kjo glomerule, e cila eshte nje zgjatim I degezuar I aortes
dorsale, ndryshon nga glomusi I tubules pronefrike, qe eshte nje strukture e gjate e vaskularizuar.
Filtrati nga glomerula kalon ne tubulen mezonefrike ku ndodh edhe nje riabsorbim jonesh. Me
pas urina e paperqendruar kalon ne duktin mezonefrik.

5. Ne disa specie gjitaresh, mezonefronet funksionojne per nje kohe te shkurter ne filtrimin e
urines, por tek njerezit dhe brejtesit, ajo nuk funksionon si veshke. Tek njerezit formohen rreth
30 tubula mezonefrike. Nderkohe qe ne pjesen e pasme induktohet formimi I tubulave te reja,
tubulat mezonefrike anteriorere fillojne te reagojne me ane te apoptozes. Megjithese ekziston per
nje kohe te shkurter, veshka mezonefrike kryen funksione te rendesishme gjate zhvillimit. Se
pari, ajo eshte burim I qelizave stem hematopojetike te nevojshme per zhvillimin e qelizave te
kuqe te gjakut. Se dyti, ne gjitaret meshkuj disa nga tubulat mezonefrike ruhen per t’u bere
sperme-mbajtes te testeve (vas deferens dhe duktet eferente). Zhvillimi I veshkes metanefrike
ose te perhershme te reptileve, shpendeve dhe gjitareve fillon nga dy te meparshmet. Kjo e fundit
origjininohet nga dy rudimente embrionale. Nje rudiment perfaqesohet nga pjesa kaudale e
mezenkimes nefrogjenike, ndersa rudimenti tjeter eshte syth uterik qe perfaqeson nje xhep te
duktit mezonefrik, pikerisht afer zones se kloakes. Mezenkima metanefrogjenike jep nefronet,
ndersa sythi uterik jep ureterin, pelvisin renal, calyxes (qe perfaqesojne degezimet e tij) si dhe
tubulat kolektore.
NEURULIMI
“Ceshtja me intriguese nga te gjitha, eshte se truri mund te jete aq i fuqishem sa te zgjidhe
problemin se si vete ai eshte formuar!” Ky shkrim tregon enigmen me te madhe qe qendron ne
rrugen e konstruktimit te nje organi sic eshte truri, i cili ne saje kujteses dhe mendimit, koordinon
proceset e ndergjegjshme dhe jo te ndergjegjshme.Tek vertebroret gastrulimi krijon nje embrion
me nje shtrese te brendshme endodermale, nje shtrese te ndermjetme mezodermale dhe nje tjeter
te jashtme ekzodermale. Bashkepunimi ndermjet mezodermes dorsal dhe ektodermes qe shtrihet
mbi te eshte nje nga bashkeveprimet me te rendesishme te gjithe procesit te zhvillimit, sepse
eshte pikerisht ai qe fillon organogjenezen, pra krijimin e indeve dhe organeve te tjera. Gjate
ketij bashkeveprimi , korde-mezoderma e indukton mezodermen mbi te, te formoje nje tub
nervor, qe perfaqeson nje strukture paraardhese te sistemit nervor qendror. Ky proces gjate te
cilit shtresa e sheshte e qelizave ektodermale transformohet ne nje tub, quhet neurulim, ndersa
embrioni qe i nenshtrohet ndryshimeve te tilla quhet neurule. Indikacioni i pare qe nje rajon i
ektodermes eshte i destinuar te behet ind nervor eshte ndryshimi i formes se qelizave, qe sjell si
rezultat formimin e places nervore. Me pas skajet e places nervore trashen dhe ngrihen lart per
te formuar palosjet nervore, nderkohe qe ne qender te places shfaqet nje ulluk nervor, i cili do
te ndaje anen e majte dhe te djathte te embrionit. Palosjet nervore takohen mbi ullukun nervor ku
fuzojne per te formuar tubin nervor. Ne skajin anerior te tubit nervor do te formohet truri, ndersa
pergjate trungut ai do te formoje palcen e kurrizit. Fuzimi i palosjeve nervore rezulton ne
ndarjen e ektodermes nervore nga ajo epidermale, e cila tashme mbeshtej komplet embrionin.
Gjate procesit te neurulimit nga pjesa dorsal e tubit nervor vecohet nje populacion qelizash, i cili
meqenese vendoset mbi tubin nervor quhen dhe kreshta nervore. Keto qeliza nuk qendrojne
gjate ne kete zone, ato migrojne ne drejtim lateral dhe dorsal per te formuar kudo ne trup tipa te
ndryshem qelizash. Tek gjitaret, neurulimi dhe procesi shoqerues i organizimit te planit trupor
fillon me pjesen e perparme, nderkohe qe pjesa e pasme i nenshtrohet ende gastrulimit.

6. Ka dy menyra te formimit te tubit nervor:
1..Gjate neurulimit primar, qelizat qe rrethojne pllaken nervore bejne qe qelizat e places
nervore te shumohen, invaginohen dhe shkeputen nga siperfaqja per te formuar nje tub.
2. Gjate neurulimit sekondar, tubi nervor rrjedh nga nje korde solide qelizash qe zhytet ne
embrion dhe me pas hapet ne qender per te formuar nje tub.
Tek gjitaret, pjesa e perparme e tubit nervor formohet me ane te neurulimit primar, kurse
neurulimi sekondar mendohet se fillon afersisht tek somiti 35.
- Neurulimi primar –
Gjate neurulimit primar ektoderma fillestare ndahet ne tre lloje qelizash: 1. Ektoderma nervore e
cila ndodhet ne brendesi dhe nga ajo do te formohen truri dhe palca e kurrizit.
2. Ektoderma epidemale e cila eshte e vendosur jashte, nga do te formohet lekura.
3. Qeliza e kreshtes nervore te cilat do te formojne nje pjese te sistemit nervor periferik dhe
gline, qelizat me pigment te lekures dhe disa qeliza te tjera.
Procesi i neurulimit primar ndahet ne kater stade:
1. Formimi i pllakes nervore;
2. Marrja e formes perfundimtare te pllakes nervore;
3. Perkulja e pllakes nervore per te formuar ullukun nervor;
4.mbyllja e ullukut nervor per te formuar tubin nervor.
Formimi i pllakes nervore dhe vete procesi i neurulimit fillojne kur mezoderma dorsale
sinjalizon qelizat ektodermale mbi te, te zgjaten per te formuar qelizat cilindrike te pllakes
nervore. Gjate kohes qe qelizat ektodermale te linjes se mesme zgjaten, qelizat e destinuara te
formojne epidermen behen me te sheshta. Zgjatja e qelizave ektodermale dorsale ben qe kjo zone
te ngrihet mbi ektodermen qe e rrethon, duke krijuar pllaken nervore.
Marrja e forms perfundimtare e pllakes nervore perfshin forca te brendeshme te qelizave te
pllakes nervore. Rolin kryesor ne marrjen e formes perfundimtare te pllakes nervore e luajne
qelizat e vijes qendrore te saj, te cilat ndoshen mbi notokorde.
Perkulja e pllakes nervore, shkaktohet nga forca te brendshme dhe te jashtme te qelizave te
pllakes nervore. Ky proces perfshin formimin e zonave apo pikave te “menteshave” (hinge
points) ku tubi nervor takon indet rrethuese. Ne keto zona, qelizat e ardheshme epidermale
aderohen ne skajet anesore te pllakes nervore dhe i levizin ato ne drejtim te vijes qendrore. Tek
gjitaret, qelizat e linjes ne mesit te pllakes nervore quhen qelizat e pikes qendrore te perkuljes.
Ato derivojne nga ajo pjese e pllakes nervore qe ndodhet menjehere perpara nyjes se Hensenit.
Mbyllja e tubit nervor ndodh kur palosjet nervore afrohen ne vijen qendrore dorsale. Me vone
palosjet bashkohen me njera-tjetren dhe pikerisht nga kjo zone shkeputen qeliza te cilat do te
formojne kreshten nervore. Qelizat kraniale te kreshtes nervore qe do te formojne strukturat e
fytyres dhe te qafes, migrojne ne kohen qe palat nervore avancojne drejt njera-tjetres, ndersa ne
rajonin e palces kurrizore, qelizat e kreshtes nervore nuk migrojne para mbylljes ne tubit nervor.
Formimi i tubit nervor nuk ndosh njekohesisht ne te gjithe ektodermen dhe kjo duket qarte tek
gjitaret sepse boshti i tyre zgjatet perpara neurulimit. Nderkohe qe ne rajonin cefalik, neurulimi
ka avancuar mjaft, zona e bishtit eshte duke iu nenshtruar akoma gastrulimit. Ne skajin cefalik,

7. muri i tubit formon nje sere fryrjesh dhe ngushtimesh qe do te japin kompartimentet e ndryshme
te trurit, ndersa pertej rajonit te kokes tubi nervor mbetet nje tub i thjeshte qe zgjatet ne drejtim te
bishtit. Pasi mbyllet, ne te gjithe gjatesine e tij, tubi nervor ka pamjen e nje cilindri me dy hapje
te quajtura neuopori anterior dhe posterior. Mbyllja e tubit tek gjitaret fillon pergjate boshtit
antero-posterior ne disa pika njekohesisht. P.sh. tek njeriu mbyllja e tij kerkon bashkeveprimin e
faktoreve gjenetike dhe mjedisore. Tubi nervor perfundon si nje cilinder i mbyllur qe ndahet nga
ektoderma siperfaqsore.
-Neurulimi sekondar-
Neurulimi sekondar perfshin fillimisht krijimin e nje korde palcore (medulare) dhe me pas
hapjen apo shpimin e saj per te formuar nje tub nervor.
-Diferncimi i tubit nervor-
Diferencimi i tubit nervor ne rajone te ndryshme te sistemit nervor qendror ndosh njekohesisht
ne tre nivele te ndryshme:
1. Ne nivelin anatomic te pergjithshem gjate te cilit tubi nervor dhe lumeni i tij fryhen dhe
ngushtohen, per te formuar dhomat e trurit dhe palcen kurrizore;
2. Ne nivelin indor, qe konsiston ne riorganizime te popullatave qelizore neb brendesi te murit te
tubit nervor, per te formuar me pas rajonet e ndryshme funksionale te trurit dhe palces kurrizore;
3. Ne nivelin qelizor, ku qelizat neuroepiteliale diferencohen ne tip ate ndryshme qelizash
nervore (neurone) si dhe qelizash mbeshtetese (glia). Zhvillimi i hershem i trurit ne shumicen e
vertebroreve eshte i ngjashem, por truri i njeriut eshte struktura me e organizuar ne toke dhe
njekohesisht edhe organi me interesant ne mbreterine e kafsheve!
Tubi nervor formon sistemin nervor qendror (SNQ). Zhvillimi i tij impresionon sepse qe prej
mbylljes se tubit nervor ne embrion e deri pas lindjes, organizmi i njeriut formon 250.000
neurone/minute deri sa SNQ-ja te permbaje rreth 100 miliarde neurone.
Sistemi nervor perbehet nga dy tipe qelizash: neuronet dhe qelizat e glise. Neuronet kryejne
funksionin themelor te sistemit nervor-komunikimin me ane te impulsive elektrike. Nje neuron
perbehet nga trupi i qelizes dhe zgjatimet qe dalin prej tij. Keta te fundit jane dy llojesh:
dentritet, qe ne pergjithesi marrin impulset nga qelizat e tjera, dhe aksoni, i cili transmeton
impulset nervore ne drejtim te qelizave te tjera.
Qelizat e neuroglise perbejne tipin e dyte te qelizave qe derivojne nga epiteli nervor dhe disa
lloje qelizash te glise derivojne edhe nga kreshta nervore. Ato nuk kane vetem funksion
mbeshtetes, ato veprojne edhe sio fagocite ne SNQ. Ato gjithashtu mbeshtillen per nje numer te
madh aksonesh duke formuar nje “deng” membranash, qe njihen me emrin mieline.
-Organizimi trunor-
Truri zhvillohet nga pjesa kraniale e tubit nervor. Ndermjet dites se trete dhe te peste te
zhvillimit, volumi i trurit zmadhohet 30 here. Ky zgjerim kaq i shpejte shkaktohet nga nje
presion pozitiv i fluidit ne kavitetet e brendshme. Ne kohen e mbylljes se palave neural, indet

8. dorsale perqark zones nderkjet trurit dhe palces kurrizore, ushtrojne presion qe sjell ngushtimin e
tubit nervor pikerisht ne bazen e trurit te ardhshem.
Grupe te ndryshme qelizash formojne lenden gri te quajtur berthama dhe disa te tjera korteksin
trunor. Ne embrionin kater javesh te njeriut, tubi nervor ne skajin cefalik eshte i diferencuar ne:
prosencefalon, mesencefalon dhe rhombencefalon. Nje jave me pas prosencefaloni ndahet ne
telencefalon dhe diencefalon. Rhombencefaloni ndahet ne nje porcion dorsal anterior,
mentecefalon dhe nje pjese ventral mielencefalon.
Medulla mielencefaloni formon medulla oblongata. Kjo pjese e trurit ruan nje ngjashmeri me
palcen shpinore. Medulla kontrollon reflekset e qafes, fytit dhe gjuhes, kurse palca shpinore
kontrollon reflekset e trungut dhe te ekstremiteteve. Medulla dallohet nga palca shpinore se
murret laterale te saj duket sikur rrotullohen rreth nje boshti imagjinar ne pllaken e dyshemes. Te
dyja ato permbajne neurone eferente, ndersa ajo alare permban interneurone aferent.
Cerebelumi. Metencefaloni jep cerebelumi dhe uren. Cerebelumi, apo truri i vogel zhvillohet
nga ana dorsale dhe ka kete emer se korteksi i tij paloset duke krijuar brazda, ashtu sic ndodh
edhe te truri i madh cerebrumi.
Ura. Ne anen e cerebelumit, ne anen ventral te metencefalonit formohet ura, ecila sherben si
rrugelidhese per fibrat nervore ndermjet palces shpinore dhe cerebelumit.
Mesencefaloni. Mesencefaloni eshte i ngjashem nga ana morfologjike me palcen shpinore.
Shtresa marginale zmadhohet ventralisht dhe ne te akomodohen fibrat nervore qe lidhin
korteksin cerebral me uren dhe palcen shpinore. Pllakat alare formojne ne anen dorsale te
mesencefalonit dy ted ala, te cilat me anen e brazdave transversale ndahen ne kater formacione te
quajtura kolikuli. Te gjitaret, kolikulat perfaqesojne stacione ritransmetuese qe pergjigjen per
reflekset e te parit dhe te degjuarit.
Diencefaloni. Diencefaloni eshte i perbere nga dy pllaka alare qe ndahen nga ventrikula e trete
qe eshte e ngushte kur pllakat bazale mungojne.
Telencefaloni. Telencefaloni perfaqeson pjesen me anterior te trurit dhe eshte i perbere nga dy
hemisferat e medha cerebrale. Cdo hemisfore rrethon nje ventrikul dhe permban nga nje pleksus
koroid. Zhvillimi i hemisferave te medha trunore reflekton filogjenezen e tyre. Pjesa me e re e
cerebrumit e quajtur neopallium zhvillohet vone, por rritet shpejt.
Tek te rriturit hemisfera e majte dhe e djathte lidhet me anen e disa komisurave qe kryqezohen
ne linjen qendrore. Aksonet e pare te kryqezuar formojne komisuren anterior, kurse komisura me
e rendeshime eshte corpus callosum (trup i forte).
Sistemi nervor periferik perfshin te gjithe indet nervore jashte sistemit nervor qendror. Ai
perfaqesohet nga aksionet e gjate qe zgjaten prej neuroneve te cilet jane lokalizuar ne SNQ.
Gjithashtu ne SNP bejne pjese edhe ganglionet qe origjinohen nga kreshtat nervore dhe pllakodet
ektodermale.

9. MIOGJENEZA
Miogjeneza eshte procesi i formimit te fibrave muskulare.
Miotubat me shume berthama mund te formohen :
1.si rezultat i fuzimit te disa mioblasteve njeberthamore
2.si rezultat i ndarjeve beerthamore ten je mioblasti te vetem (pa u shoqeruar me citokineze )
Brenda cdo somiti ka dy grupe qelizash nga te cilat formohen qelizat muskulare. Ne te dy rastet
sinjalet,instruktojne qelizat e miotomit te behen muskuj duke i induktuar te sintetizojne proteinen
MyoD. Keto sinjale emetohen prej notokordes dhe tubit nervor dhe ndarja e kompleksit
notokorde e tub nervor prej somiteve sjell si pasoje nje vdekje masive qelizore ne somite si dhe
nderpreje te zhvillimit te muskulatures me origjine nga miotomet.
Miotubat formohen nga bashkimi i disa mioblasteve. Fuzimi i mioblasteve fillon atehere kur
ato pushojne se ndari. Mioblastet shumohen pa u diferencuar kur jane te pranishem faktore te
vecante te rritjes (FGH ).
Kur keta faktore mbarohen, mioblastet pushojne se ndari , sekretojne fibronektine ne mjedisin e
tyre jashhte qelizor dhe lidhen me te me ane te integrines α5β1.
Faza e dyte eshte vendosja e mioblasteve ne vargje. Ky stad ndermjetesohet nga glikoproteinat
e membranes qelizore ( kadherinat, proteinat CAM )
Faza e trete eshte fuzimi i qelizave. Ne kete rast jonet Ca2+
paraqiten mjaft kritike. Ka te dhena
qe fuzimi ndermjetesohet nga meltrina
Miotubat shnderrohen ne fibra muskulare duke rekrutuar mioblaste te tjera si dhe duke
depozituar fibrile te aktines dhe miozines.
Fibrat muskulare jane kontraktile, karakterizohen nga nje aparence e strijuar dhe rrethohen prej
nje lamine bazale. Numri i fibrave muskulare eshte karakteristik per nje gjitar adult dhe
percaktohet mjaft here gjate zhvillimit embrional. Me pas rritja e mases muskulare arrihet
kryesisht ne saje te zmadhimit te fibrave muskulare ekzistuese. Ne kete rast ato rriten ne gjatesi
duke rekrutuar me shume mioblaste ne skajet e tyre. Disa mioblaste vazhdojen te ruajne
kontaktet me fibren muskulare te maturuar si dhe me brendesine e lamines bazale dhe nese
muskuli demtohet, keto mioblaste mund te riaktivizohen per tu proliferuar. Ne kete rast
pasardhesit e tyre mund te fuzohen per te formuar fibra te reja muskulare.

10. ORGANOGJENEZA TEK GJITARET.
Procesi dinamik me ane te te cilit zigota njerezore njeqelizore behet nje i rritur me 100 trilione
qeliza eshte ndoshta fenomeni me i mrekullueshem ne te gjithe natyren. Studiuesit tani e dine se
shume prej funksioneve rutine te permbushura nga trupi i te rriturit themelohen gjate shtatzenise
- shpesh shume kohe para lindjes. Periudha e zhvillimit para lindjes po kuptohet gjithmone e me
shume si kohe e pergatitjes, gjate se ciles njeriu ne zhvillim siguron strukturat e shumta, dhe
praktikon aftesite e shumta, qe nevojiten per mbijetese mbas lindjes. Gjate 8 javeve te para mbas
fekondimit, njeriu ne zhvillim quhet embrion, qe do te thote "duke u rritur brenda per brenda".
Kjo kohe, e quajtur periudha embrionike, karakterizohet nga formimi i shumices se sistemeve
kryesore te trupit. Brenda rreth 2,5 javeve, shtresa e jashtme embrionale ka formuar 3 inde te
specializuara, ose shtresa fillestare, te quajtur ektoderme, endoderme dhe mezoderme.
Ektoderma krijon struktura te shumta, ku perfshihen truri, shtylla kurrizore, nervat, lekura,
thonjte, dhe floket. Endoderma prodhon shtresen e brendshme te sistemit te frymemarrjes dhe te
gypit tretes, si dhe prodhon pjese te organeve kryesore si p.sh. te melcise dhe te pankreasit.
Mezoderma formon zemren, veshkat, kockat, kercet, muskujt, qelizat e gjakut dhe struktura te
tjera. Formimi i kockes, i quajtur kockezim, fillon brenda klavikules, ose kularthit, dhe kockave
te nofulles se siperme dhe te poshtme. Skeleti është tërësia e kockave të trupit, të cilat lidhen me
njëra-tjetrën me anë të kyçeve. Boshti i skeletit përfshin kockat e fytyrës, të kafkës dhe të
shtyllës vertebrore, dhe kafazi i krahërorit ku qëndrojnë brinjët. Skeleti lidhet me gjymtyrët e
sipërme me anë të brezit të legenit. Çdo pjesë e skeletit përmbush një funksion të caktuar: kockat
e boshtit të skeletit mbajnë trupin dhe mbrojnë organet jetësore, kurse kockat e gjymtyrëve bëjnë
të mundur lëvizjet e shumëllojshme, kontribuojnë në qëndrueshmërinë e trupit, bëjnë të mundur
ecjen si dhe kapjen e shtrëngimin e objekteve. Kockat mbahen nga një sistem gjenial nyjesh dhe
menteshash që i mundësojnë kurrizorëve të lëvizin. Kockat nuk janë aq të forta dhe të rënda siç
duken. Nga brenda kanë hapësira boshe, që i bëjnë të lehta dhe lejojnë kalimin e enëve të gjakut
dhe të nervave. Kockat janë inde të gjalla - ato rriten dhe shërohen vetë, një lloj si lëkura. Në
raste të thyerjes së ndonjë kocke, indi i ri kockor formohet me shpejtësi dhe plotëson boshllëkun.
Me rastin e stërvitjeve të trupit ato ngjeshën dhe bëhen më të forta. Kockat lidhen ndërmjet tyre
me nyje të cilat ju mundësojnë atyre levizshmerin. Nyjet tek gishtat, bërrylat dhe gjunjët punojnë
si mentesha, duke kufizuar lëvizjen kryesisht vetëm në një drejtim. Po ashtu është karakteristike

11. edhe nyja e legenit dhe e shpatullave që kanë formën e një topi brenda një zgavre. Kjo zgjidhje i
lejon krahët dhe këmbët të lëvizin lirisht në çdo drejtim. Në të gjitha nyjet e lëvizshme ndodhet
një lëngë që rrethon nyjen dhe e bën atë të lëviz me lehtësi. Njeriu leviz me ane te sitemit
lokomotor. Zakonisht lidhet me sutura kerce dhe nyje. Skeleti i trupit perbehet nga shtylla
ruazore derrasa gjoksore dhe brinjett. Zhvillimi i gjymtyreve te siperme dhe te poshtme fillon
me daljen e sytheve te gjymtyreve brenda javes 4-te.
Kockat origjinohen prej mezodermes paraksiale. Skeleti formohet sipas tre drejtimeve:
-somitet formojne skeleti boshtor
-fleta mezodermale laterale formon skeleti e gjymtyreve
-kreshta nervore kraniale formone kockat e kercet kraniofaciale dhe te harqeve brankiale.
Osteogjeneza behet sipas dy menyrave dhe ne te dy rastet ndothe shendrrimi i nje indi
mezenkimal preekzistues ne ind kockor.
OSIFIKIMI INTRAMEMBRANOR
Osifikimi intamembranor eshte menyra me ane te se ciles formohen kockat e sheshta te kafkes.
Qelizat mezenkimale te derivuara nga kreshta nervore bashkeveprojne me matriksin
ekstraqelizor te qelizave epiteliale te kokes per te formuar kocke. Fillimishte qelizat
mezenkimale shumohen dhe kondensohen. Disa nga keto qeliza formojne kapilaret, ndersa disa
te tjera ndryshojne formen e tyre per tub ere osteoblaste, te afta per te sekretuar matriks
ekstraqelizor. Ky i fundit perbehet prej kolagjeni dhe proteoglukanet, i cili lidhe kriprat e Ca. Kjo
lidhje mundesone kalcifikimi e matriksi prekockor (osteid). Osteoblastet mbeten te bllokuara ne
matriksin e kalcifikuar dhe behen osteocite. Nje rol shume te rendesishem ne shendrrimin e
qelizave mezenkimale ne osteoblaste, luan faktori i transkriptimit CBFA1 i cili aktivizohet nga
proteina BMP.

12. OSIFIKIMI ENDOKONDRIAL
Perfshin formimin e indit kercor nga qelizat mezenkimale dhe me pas zevendesimin e tij nga ind
kockor Procesi ndahet ne pese faza:
Faza 1:Qelizat mezenkimale percaktohen per t’u bere qeliza kercore, me nderhyrjen e faktoreve
parakrine te cilet induktojne qelizat mezodermale te shprehin dy faktoret e transkriptimit, PAX1
dhe scleraxis.
Faza 2:Qelizat mezenkimale te percaktuara per tu ber osteoblaste, kondensohen ne nodula
kompakte dhe diferencohen ne kondrocite. Per fillimin e kondensimit ka shume rendesi N-
katherinat,ndersa per ruajtjen e tij N-CAM.
Faza 3:Kondrocitet shumohen per te formuar modeli e kockes. E nderkohe qe ndahen,
kondrocitet sekretojne nje matriks jashteqelizore specific per kercet.
Faza 4:Kondrocitet pushojne se ndari dhe rrisin shume volumin, duke u shenderruar ne
kondrocite hipertrofike.
Faza 5:Perfshin pushtimin e modelit kercore nga enet e gjakut.
Kondrocitet hipertrofike vdesin me apoptoze. Hapsira boshe mbushet nga palca e kockes.
Nderkohe nje grup qeliza qe kane rrethuar modelin kercore, diferencohen ne osteoblaste. Keto te
fundit fillojne te formojne matriksi kockor dhe keshtu kerci zevendesohet nga kocka. Perberesit
skeletore te shtylles vertebrore, pelvisi dhe gjymtyret fillimisht formohen nga ind kercor dhe me
pas behen kocka. Ne kockat e gjata te shume gjitareve, ostifikimi endokondrial perparon nga
qendra e kockes ne ted y drejtimet. Pra, kartilagji formohet ne skajet e kockave, te quajtura
epifiza, ndersa mineralizimi ndodh ne pjesen qendrore te kockes, diafize. Zona kercore ne fundet
e kockave te gjata quhn pllakat epifizale te rritjes. Keto pllaka permbajne tre rajone: nje rajon te
proliferimit te kondrociteve, nje rajon te kondrociteve te maturuara, dhe nje rajon te kondrociteve
hipertrofike. Per sa kohe qe pllakat epifizle te rritjes jane te afta te prodhojne kondrocite, kocka
vazhdon te rritet.

13. Kocka
Eshte nje ind skeletik dominant i te rriturit. Matrici i indit kockor eshte nje material i forte opak, i
miniralizuar. Qelizat kockore, osteocidet, mbyllen brenda ketij matriksi. Kockat penetrohen nga
enet e gjakut te cilat arrijne ne qelizat kockore permes kanaltheve. Siperfaqja e jashtme e kockes
eshte e mbuluar me nje shtrese indi te dendur lidhor qe quhet perioste. Pjeset e jshteme te
kockave perbehen prej nje indi kockor kompakt, nje maske kjo e forte eshtrore. Ne brendesi
takohet nje ind kockor sfungjeror, i perbere nga nje rrjete trabekulash prej materiali kockor qe i
japin kockes fortesine dhe formen, por pjesa me e madhe e saj eshte e mbushur nga inde
vaskulare, dhjamore ose inde te tjera te bute qe formojne palcen e kockes. Palca e kockes sjell
funksione te reja si rezerv yndyre dhe formimi i qelizave te gjakut. Rritja e kockes behet permes
depozitimit te substancave ne formen e lamelave. Kocka nuk eshte nje ind statik dhe nje material
inaktiv ajo eshte nje strukture qe ripunohet morfologjikisht ne menyre te vazhduar permes nje
procesi te shkaterrimit (permes osteoklasteve) dhe rindertimit (permes osteoblasteve).
Gjitarët kanë një strukturë kockore mbështetëse brenda trupit të tyre,me të cilën janë të
bashkangjitur muskujt dhe ligamentet.Kjo është ajo që ne e quajmë endoskelet.Shumica e
gjitarëve kanë 7 vertebra apo (cervical vertebrae) në regjionin e qafës.Skeletit përbëhet prej
kokës në njërën anë të boshtit kurrizorë,pastaj më poshtë zgjaten edhe brinjët për të formuar
kafazin e krahërorit i cili do të mbrojë organet vitale (të rëndësishme),dhe katër gjymtyrët për
lëvizje. Boshti kurrizor mbaron me bishtin.Për shkak të ndryshimeve të mëdha që egzistojnë mes
ambienteve jetësore të gjitarëve egziston një numër i mad hi dallimeve në ndërtimin e skeletit në
mes grupeve të ndryshme të gjitarëve.Disa specie nuk kanë bisht,disa tjerëve u mungojnë
gjymtyrët e përparme ndërsa edhe kafka është shumë variabile.
BRINJET DHE KAFAZI I KRAHARORIT
Në kafazin e kraharorit janë të radhitura 12 palë brinjë të lidhura me kriskullin (pazmorin -
dërrasën e kaharorit). Derrasa e kraharorit ka formën e shpatës, nëpër trupin e saj ajo lidhet me
brinjët. Pjesa e sipërme e saj, mbajtësja e derrises se kraharorit quhet manubrium (timoni),ai

14. lidhet me çiftin e parë të brinjëve. Fundi i derrises se kraharorit ka formën e majës; tek njerzit
me moshë të re është i përbër prej kërci (indi kërcor) kurse duke u rritur kthehet në ind kockor.
Të gjitha (24) brinjët lidhen me unazat e boshtit kurrizor (shtyllës kurrizore) nga prapa kurse nga
para me shtyllën e kraharorit(sternum) me përjashtim të çiftit të 11 dhe 12.
Brinjet shtrihen prej vijes se mesme te shpines deri te vija e mesme e perparme. Jane 12 pale
brinje. Nuk lidhen direkt per drrasen e gjoksit, por permes kercave. Ndahen ne:
Brinje te verteta (true ribs). Brinjët e vërteta janë brinjët të cilat lidhen drejtpërdrejt me shtyllen e
kraharorit përmes kërcës ku bëjnë pjesë 7 çiftet e para.
Brinje te rrejshme (false ribs). Brinjët e pavërteta janë 5 çifte ,prej tyre çiftet e 8,9 dhe 10 janë të
lidhura me brinjën e 7 me kërcë, kurse çiftet 11 dhe 12 janë të lidhura vetëm nga pjesa e prapme
dhe nuk lidhen me shtyllen e kraharorit dhe as në ndonjë brinjë, por janë të lira.
Brinje te lira (floating ribs).Bejne pjese ciftet 11 dhe 12.
Hapësira ndërmjet brinjëve është e përbërë nga muskujt, enëve të gjakut, fijeve nervore.Kafazi i
krahërorit i mbron organet vitale të trupit si zemrën dhe mushkëritë, ai gjithashtu zgjerohet dhe
mblidhet/tkurret për të lejuar ajrin që të hyjë dhe dalë jashtë mushkërive.
KYCET

15. Kyçet e njeriut janë lidhës mes eshtrave të njerëzve në të gjitha pjesët e skeletit. Kyçet
mundësojnë gjithashtu lëvizjen midis eshtrave. Në të gjitha kyçet takohen të paktën dy eshtra, të
cilat i ndan një e çarë e ngushtë e kyçit. Ato pjesë të eshtrave që takohen janë të mbuluara nga
kërce. Kërci është i fortë dhe rrëshqitëse dhe bën që sipërfaqet t'i qëndrojnë konsumimit dhe të
rrëshqasin lehtë kundrejt njëra-tjetrës. Në të çarën e kyçit ka pak lëng që i lehtëson akoma më tej
lëvizjet e eshtrave . Lëngu i kyçit furnizon gjithashtu kërcein me oksigjen dhe lëndë ushqyese.
Çdoherë që ashti shtyp kyçin, ky lëng derdhet me vrull prej poreve dhe bën që sipërfaqja e kyçit
të rrëshqas si në vajë. Kyçi rrethohet nga një cipë indi lidhës që quhet kupë e kyçit. Pjesa e
brendshme e kupës së kyçit është e veshur nga cipa e kyçit. Kyçe të ndryshme lejojnë lëvizje të
ndryshme. Disa kanë lëvizshmëri të madhe në drejtime të shumta, ndërsa të tjerat lejojnë vetëm
lëvizjen përpara dhe mbrapa, si për shembull kyçi i gjurit.
NOFULLA
Nofulla (nga Latinishtja mandibula - “kockë e nofullës“) artikulohet me kafkën, dhe bën pjesë
në grupin e eshtrave të kafkës,konkretishte fytyrës.Tek nofulla e poshtme dallojmë trupin dhe dy
degë.Trupi paraqet zgjatimet dhëmbore bashkë me gropat ku janë të vendosura rrënjët e
dhëmbëve.Degët janë dy zgjatime, zgjatimi i përparmë koronoidal dhe zgjatimi i pasëm me
kokën e mandibullës për nyjëzim me ashtin tëmblor.
SHPATULLA (GJYMTYRA E SIPERME)

16. Shpatulla (scapula) bën pjesë në anatomin e njeriut , dhe shërben si lidhës i krahut dhe
klavikulës.Shpatulla është e vendosur në pjesën e sipërme të shpinës (kurrizit) dhe që ka formë të
trekëndëshit.Shpatulla bën pjesë në grupin e eshtrave të gjymtyrëve të sipërme .Tek shpatulla
dallojmë : dy anë , tre kënde dhe tre brinjë.Ana e përparme quhet brinjore pasi shtrihet mbi
brinjë,ndërsa ana tjetër quhet shkëmbore.Këndet janë : këndi i sipërm ,këndi i poshtëm dhe këndi
i jashtëm .Brinjët (shpatullor) janë : brinjët e jashtëm, të brendshëm dhe të sipërme.Shpatulla
lidhet me klavikulën nëpërmjet akromionit, muskujt lëvizës të dorës janë të lidhura ngusht me
shpatullën.
GISHTAT E DORES
Eshtrat e dorës bëjnë pjesë në grupin e eshtrave të gjymtyrëve të sipërme.Eshtrat e dorës
përbëhen prej 27 eshtra të ndara në tre grupe :eshtrat e rrënjës të dorës ,eshtrat e shuplakës dhe
eshtrat e gishtave ose falangjet .
Eshtrat e rrënjës së dorës
Janë 8 eshtra karpale (carpus) që radhiten në dy rradhë me nga 4 eshtra.Këto eshtra janë të vogla
dhe ndërmjet tyre janë të artikuluara dhe të lidhura me lidhje të shkurtra dhe të forta. Këto eshtra
në anën e sipërme lidhen me radiusin dhe në anën e poshtme me eshtrat e shuplakës.
Eshtrat e shuplakës së dorës
5 eshtra metakarpale (metakarpus) që përbëjn shputën dhe njëkohësisht dorën,të cilat numërohen
prej gishtit të madh , si i pari , i dyti etj.
Eshtrat e gishtave të dorës
Eshtrat e gishtave (phalanges) që janë 14 duke pasur parasysh se gishti i madh ka 2 eshtra,në
secilin gisht ka nga tre eshtra.Edhe pse janë të shkurtëra kë to eshtra bëjnë pjesë në eshtrat e
gjata.Gjishtat (falangat) i ndajmë në tre grupe ndërmjet të cilave kemi : Falanga e poshtme
,Falanga e mesme dhe Falanga e poshtme .

17. GJYMTYRA E POSHTME Gjymtyrëte poshtme te njeriu kanë role të ndryshme por mbi të
gjitha luajnë rol të rëndësishëm ,dmth mbajnë peshën trupore duke e bartur trupin.
Ndërtimi i gjymtyrëve
Gjymtyrët e poshtme përbëhen prej këtyre eshtrave:
Ashti i komblikut (legeni),ashti i kofshës (femuri),kupa e gjurit (patella),ashti i madh nëngjurit
(tibia),ashti i vogël i nëngjurit (fibula),eshtrat e shputës të këmbës legeni i njeriut.
SKELETI I KOKES
Kafka është skeleti i kokës.Në fjalorin e gjuhës shqipe Kafka është: Tërsia e kockave të kokës që
e rrethojnë trurin. Skeleti është i ndarë në dy pjesë:
Eshtrat kraniale formojnë një hapsirë topthore te mbuluara me eshtra të cilat i japin formën dhe
që e mbrojn trurin. Skeleti kranial përbëhet prej disa copa |eshtrash :

18. Eshtra ballore (ose frontales) përbën pjesën e përparme të kafkës. Kjo pjesë mbulon dy sytë dhe
hapsirën e hundës. Në këtë eshter ka zbaztira të cilat quhen sinuse ballore të cilat janë të lidhura
me hapsirën hundore . Këto sinuse bashkarisht me sinuset e tjera qe janë shumë afër hundës
quhen sinuse paranazale të kafkës.
Eshtra murore (ose parietale)' përben pjesën më të madhe të catis se kokes dhe pjeseve anësore.
Eshtra tëmthore (ose temporale) prërbën pjesët anësore të eshtrave të kafkës . Këtu bën pjes
sinusi asteroid I cili është I specializuar për kanalet e veshit, dhe gjith veshin e brendshëm dhe
veshin e mesëm.
Eshtra sitor (os ethmoidal) është shumë I leht dhe thyhet leht , gjendet në mes të syve.Kjo lloj
eshtre merr pjesë si mur I mesëm ne dy zbraztirat e syve.Gjithashtu ka disa dhoma ajrore që
është pjesë e sinuseve paranazal .
Eshtra pykore (ose sphenoidales) gjendet në bazën e kafkës para dy eshtrave temporale.
Ashti zverkor (occipitale) paraqet pjesën e pasme të kafkës. Në pjesën bazë të këtij ashti gjendet
një vrimë e madhe që quhet (foramen magnum) në të cilën lidhet palca kurrizore me trurin.
Eshtrat e fytyrës (pjesa e skeletit të fytyrës) përbëhet prej 15 eshtra:Nofulla e poshtme,nofulla e
sipërme,ashti mollzor,ashti i hundës,ashti i lotit,vomeri,guaska e hundës,ashti i qjellzës.
SHTYLLA KURRIZORE
Boshti kurrizor përbëhet prej disa eshtrave pa forma të rregullta të cilat quhen unaza. Te fëmijët
ka 33-34 por duke u rritur unazat e poshtme ngjiten. Tek një njeri i rritur ka 26 unaza. Ndërmjet
unazave ka disqe kërce të cilat boshtit kurrizor i japin elasticitet për një lakim të madh. Në mesin
e secilës unazë ka një vrimë të madhe ku të gjitha unazat lidhen përmes indit lidhor, këto vrima
bashkarisht me unazat e tyre formojn një gyp në të cilin ndodhet palca kurrizore.
Unazat kurrizore

19. Unazat duke filluar prej lart deri posht janë emëruar sipas vendit ku ndodhen.
-Qafa perbehet nga 7 unaza, këto unaza trupin e kanë më të vogël ne dallim prej unazave të tjera
dhe në zgjatimet anësore kanë nga një vrimë për kalimin e arteries vertebrale. Unaza e parë dhe e
dytë dallohet për nga forma, e para quhet atlas dhe e fikson kokën ndërsa e dyta quhet axis dhe
shërben për lëvizje.
-12 unaza të brinjëve të cilat janë të lidhura me 12 çiftet e brinjëve dhe së bashku formojn
kafazin e krahërorit, në trupin e tyre dallohen disa copëza për artikulim me brinjët, gjithashtu në
zgjatimet anësore kanë sipërfaqe për nyjëzim me brinjët.
-5 unaza të belit të vendosura ne pjesën e poshtme, janë më të mëdha prej unazava tjera dhe
mbajnë peshë më të madhe.
-5 unaza ijore jane vetëm te fëmijët kurse te njerëzit e rritur ato janë të ngjitura.

20. -unazat kërbishtore përbëhet prej 4-5 eshtrave të hollë te fëmijët kurse te të rriturit është vetëm
nji unaze.
NDERTIMI I ESHTRAVE
Janë të ndërtuara nga : inde kockore (qeliza kockore), kripëra (kalciumi, fosfori), që të jenë të
forta , proteinë (kolagjen) që të jenë elastike. Eshtrat kanë edhe një tjetër karakteristik d.m.th
posedojnë inde për qarkullimin e gjakut, enë limfatike.Eshtrat kanë dy lloje të palcës : palca e
kuqe e cila gjendet në skaje të eshtrave të gjata dhe te eshtrat e tjera më të vogla gjendet në mes ,
palca e verdh e cila gjendet në mes të eshtrave të gjata në hapsirën e përbërë prej qelizave
yndyrore.Mbështjellsi i brendshëm i cili mbulon pjesën e ku ndodhet palca quhet endosterum, i
cili ndihmon në rritjen dhe përtrirjen e indit ashtëror. Eshtrat nga jasht janë të mbështjellura me
periost me përjashtim të mollëzave (epifiza).
RRITJA DHE PERTERITJA E ESHTRAVE

21. Eshtrimi i indeve kërcore fillon prej mezit dhe vazhdon nga skajet e eshtres. Dhe në këtë mënyrë
eshtrat e gjata vazhdimisht rriten në gjatësi. Ky proces zgjat prej moshës 13-20 vjet atëherë kur
ndërpritet edhe zgjatja e eshtrave. Eshtrat tek të rinjtë e sidomos te fëmijët janë më elastik për
shkak sepse kanë sasi më të madhe të kërces dhe mund të përtërihen më shpejt, gjatë mplakjes
është më e dobët përtërija e eshtrave (indit ashtëror) në të gjitha llojet e trupit. Si rezultat i kësaj
eshtrat dobësohen dhe janë më të thyeshëm. Me plakjen gjithashtu mundet të zvogëlohet aftësia
për krijimin e proteinave bazë ku shtresohen kriprat e kalciumit. Eshtrat në përgjithësi kanë një
kohë të caktuar për kalimin nga kërc në eshter dhe këtë kohë mund ta quajmë si eshtrim. Ky
proces fillon në embrion në muajin e 3, gjat lindjes mund të shihen më shumë eshtra, eshtrat e
gjata fillojnë të ashtrohen (osifikohen) në mezin e trupit. Pas lindjes ashtrimi (osifikimi)
sekondar dhe qendra e tyre gjendet në skaje të eshtrave.Gjat 12 viteve të para të jetës eshtrimi
kryhet në pjesën më të madhe të skeletit.Prej 17 - 20 vjet eshtërohen eshtrat e ekstremiteteve
(gjymtyrëve), shpatullës.Prej 18-23 eshtra e klavikulës, dhe deri në moshë 25 vjeçare eshtrimi
(osifikimi) llogaritet I kryer në të gjitha eshtrat. Prej 18-26 vjet eshtrat vazhdojne te rriten.
ZEMRA TE GJITARET
Zemra e vertebroreve perfaqeson nje “pompe muskulare”,qe gjendet ne hapesiren
perikardike.Muret e zemres perbehen nga shtresat e endokarpit,miokarpit dhe
epikarpit.Siperfaqja e zemres mbeshtillet nga perikardi viseral,qe vazhdon me perikardin
parietal.Ndermjet 2 cipave perikardike gjendet hapesira perikardike,qe perfaqeson nje pjesez te
zgavres se pergjithshme (celumi).Origjina e zemres eshte nga angioblastema,qe eshte nje
mezenkime,e cila e ka origjinen nga splaknopleura.Qelizat e mezenkimes formojne 2 tuba
endoteliale paralel,qe quhen tubat endokardike.Qelizat endokardike ne vende te vecanta
shumezohen duke formuar “kreshta”,nga te cilat formohen valvulat e zemres dhe perdet
membranore.
• Te gjitaret per here te pare pas humbjes se branshive,nuk ndodh perzierja e gjakut te
oksigjenuar me gjakun pak te oksigjenuar,ne asnje nivel te sistemit te qarkullimit te
gjakut.Kjo dukuri rrjedh per fakti se:
1. Ventrikuli I majte ndahet plotesisht nga ventrikuli I djathte me ane te perdes se plote
nderventrikulare.
2. ndarja e aortes ventrale embrionale ne 2 trungje: trungu pulmonar,qe lidhet me
ventrikulin e djathte dhe trungu aortik qe lidhet me ventrikulin e majte.
Gjate zhvillimit embrional formohen 6 harqe aortike.Ne vazhdim te zhvillimit embrional harku
I,II dhe V zhduken.Te gjitaret zhduket gjithashtu pjesa me e madhe e anes se djathte te harkut
IV.Kanali karotid do te zhduket,kurse kanali arterioz do te mbyllet.Gjate kohes kur kanali
arterioz eshte I hapur,ky kanal ben perzierjen e gjakut te arteries pulmonare me gjakun e aortes

22. dorsale.Pra ne fazen embrionale te gjitaret ndodh perzierja e gjakut ndermjet qarkullimit te vogel
dhe qarkullimit te madh te gjakut.Te gjitaret zhduket ana e djathte e harkut Iv pervec pjeses se
fillimitte tij.Ky hark sistematik (harku I aortes) drejtohet majtas.Pjesa e harkut te IV te djathte qe
mbetet,te gjitaret formon pjesen proksimale te arteries subklavia te djathte.Ana e majte e harkut
aortik IV quhet harku I aortes.te embrioni I gjitareve karotidet e perbashketa dhe karotidet e
jashtme dalin nga aorta ventrale cift.Karotidet e brendshme zhvillohen nga harku III embrional
dhe nga rrenjete aortes dorsale.Aorta dorsale perfaqeson enen e gjakut kryesore te sistemit
arterial.Si tek embrioni dhe te kafsha e rritur aorta dorsale eshte cift.Te 2 keto elemente te aortes
dorsale njihen me emrin rrenjet aortike.
Te gjitaret gjenden vetem 3 arterie teke:arteria cefalike,mezenterike e siperme dhe e poshtme.
Vena kardinale e perparme e majte bashkohet me venen kardinale te pasme te majt dhe formojne
kanalin e Kyvierit qe derdhet ne sinusin venoz.Nje strukture e njejte zhvillohet dhe ne anen e
djathte
Sistemi port-renal te gjitaret zhduket plotesisht.Vena kardinale e pasme e djathte lidhet me venen
nenkardinale te djathte me ane te disa zgjatimeve.Gjaku nga zonat e fundit dhe te mesme te trupit
vjen nepermjet venes kava te pasme.Per rrjedhoje venat kardinale te pasme reduktohen.
ZHVILLIMI I APARATIT TE FRYMEMARRJES
Endoderma formon organet e respirimit, te cilat perfshijne mushkerite dhe trakene.Laringu,
trakea, bronket dhe mushkerite fillojne te formohen gjate javes se katert te zhvillimit embrional.
Indikacioni i pare i formimit te mushkerive eshte shfaqja ne kufirin me posterior te anes ventral
te faringut, te nje ulluku qe njihet me emrin ulluku laringotrakeal. Nderkohe qe ky ulluk
thellohet, vjen nje moment qe shkeputet nga zorra, e cila do te behet me pas glottis. Tubi trakeal
zgjatet ne drejtim te bishtit, parallel me ezofagun, dhe me pas bifurkohet per te formuar dy sythe
laterale bronkiale. Tek njeriu, secili prej ketyre sytheve ndahet perseri duke na formuar tri dege
ne anen e djathte dhe dy ne anen e majte. Keto degezime, qe fillimisht perfaqesojne bronket
primare, me avancimin e zhvillimit te lobeve japin bronket kryesore. Keto ndahen shume heresh
ne bronkiole me te holla e me te shumta. Qelizat epiteliale ne trastat terminale te bronkioleve,
ndryshojne nga forma kubike ne ate te sheshte duke formuar keshtu alveolat, qe perfaqesojne
qeska te mbyllura ajrore. Me pas alveolat paraqiten ngushtesisht te asocijuar me kapilaret e
gjakut, sa qe ndermjet ajrit te alveolave dhe gjakut ekziston vetem nje siperfaqe e perbashket, e
holle dhe mjaft e madhe. Nga endoderma origjinohet vetem epiteliumi i brendshem i trakese,
bronkeve, enet e gjakut qe furnizojne mushkerite, mbulesat pleurale si dhe indin lidhor ku zhyten
strukturat e permendura me siper, jane me origjine mezodermike.
Mushkerite perfaqesojne nje nga strukturat qe diferencohen ne menyre te plote me se vonti gjate
procesit te zhvillimit. Në lindje, mushkëritë e foshnjës janë të mbushura me lëng i sekretuar nga

23. mushkëritë dhe nuk janë të fryra. Menjehere pas lindjes kur i vogli ben frymemarrjen e pare,
mushkerite duhet te jene ne gjendje te furnizojne me oksigjen. Per te realizuar kete funksion,
qelizat alveolare duhet te sekretojne ne fluidin ku jane zhytur mushkerite, nje lende te njohur me
emrin surfactant, i cili eshte i perbere nga fosfolipide te tilla sic jane sfingomielina dhe lecitina,
te cilat sekretohen mjaft vone gjate barres dhe zakonisht arrijne nivelin e duhur fiziollogjik afer
javes se 34-te te zhvillimit te embrionit. Lende te tilla i japin mundesi qelizave alveolare qe te
takohen me njera tjetren, pa u ngjitur se bashku. Keshtu te vegjlit e lindur premature shpesh kane
veshtiresi ne frymemarrje dhe pikerisht per kete arsye ata vendosen ne aparat respirator, deri sa
qelizat qe prodhojne surfaktantin, te maturohen.