Unidade 7.transformacións socioeconómicas na España liberal

UNIDADE 7. TRANSFORMACIÓNS SOCIOECONÓMICAS
Altos Fornos de Vizcaya

7.1.1. Atraso e desenvolvemento económico
(páx. 260-264)
• A Revolución Industrial en España presenta as
seguintes características: tardía, desigual e
feble.
a) Predomina o sector primario.
b) Proteccionismo fronte a competencia externa.
c) Dependencia externa en tecnoloxía e capital.
d) Forte desequilibrio territorial: atraso e
desenvolvemento (Cataluña, País Vasco).

7.1.1. Dificultades no desenvolvemento
(páx. 260-264)
• Obstáculos físicos e naturais (transporte).
• Escasas transformacións no sistema agrario (subsistencia e
autoconsumo).
• Reducida capacidade de consumo (creación dun mercado
interior)
• Falta de compititividade dos produtos (no mercado exterior)
• Despreocupación polas innovacións tecnolóxicas e
educativas.
• Escaseza de capitais e preferencia por investimentos
inmobiliarios e especulativos.
• Mentalidade tradicional dos empresarios e políticos.
• Escaso espírito de empresa.

7.1.1. Fases do desenvolvemento
(páx. 260-264)
• Vertebración económica e inicio da
indutrialización (1830-1870)
• Freo e estancamento (1870-1890)
• Crecemento xeral pero desigual (1890-1923)

7.1.1. Vertebración e inicio (1830-1870)
(páx. 260-264)
• Reforma agraria liberal: desamortización.
• Inicio da Revolución Industrial.
• Inicio da construción do ferrocarril.
• Inicio da formación dun mercado interior integrado.
• Progresiva individualización das diferentes áreas
produtivas.
• Formación e asentamento do sistema bancario e
financeiro.
• Crecemento moderado con dificultades.

7.1.1. Freo e estancamento (1870-1890)
(páx. 260-264)
• Caída dos prezos agrícolas pola ampliación do
mercado mundial e chegada de produtos máis
baratos.
• Estancamento da industrialización.
• Emigración campesiña ás cidades e América.
• Dependencia do capital estranxeiro.
• España exportadora de materias primas sobre todo
minerais.
• Cataluña e País Vasco: principais focos industriais.

7.1.1. Crecemento xeral pero desigual (1890-1931)
(páx. 260-264)
• Maior proteccionismo estatal.
• Maior diversificación industrial.
• Incremento das exportacións agrarias.
• Desenvolvemento da produción hidroeléctrica.
• Incremento da emigración a América.
• Crecemento urbano.
• Desenvolvemento desigual: focos industriais na
periferia en contraste co interior agraio (agás
Madrid).
• Fundación dos grandes bancos.

7.1.2. A reforma agraria e as desamortizacións
Contextualización (páx. 264-268)
• No Antigo Réxime, diversas normas, leis e prácticas cotiás
condicionaban e limitaban a produción agraria.
• Isto pasaba coa propiedade agraria principalmente da Igrexa
pero tamén coa municipal (de propios) ou comunal (dos
veciños). Na esfera privada isto tamén sucedía cos morgados.
• A burguesía liberal consideraba imprescindible realizar unha
reforma agraria consistente en converter a propiedade da
terra nun ben libre, privado, particular e individual.
• É preciso desamortizar (propiedade eclesiástica, comunal e
de propios); desvincular (morgados).
• Suprimir a servidume colectiva, o décimo eclesiástico.
• Liberdade de cultivos.
• Cerramentos de campos.
• Libre compravenda de terras.

• A medida máis importante foi a
desamortización ou venda en pública poxa
dos bens rústicos e urbanos pertenecentes
ás mans mortas (propiedades que non
poden ser vendibles nin enaxenabeis)
eclesiásticas, comunais e de propios
(concellos).

• O proceso desamortizador foi longo e
complexo debido ao:
• Enorme espazo a desamortizar: 20% da
superficie de España, 50% da superficie
agraria.
• Político-ideolóxico: liberais-progresistas
(partidarios), absolutistas e posteriormente
liberais-moderados (contrarios). Patrimonio
de Xesucristo, propiedade sagrada e
inviolable.

• As Cortes de Cádiz promulgaron un decreto
xeral de desamortización (1813) polo que se
confiscaba e poñía en venda os bens dos
afrancesados, ordes militares, conventos
suprimidos (menos de 12 monxes profesos)
ou destruídos, xunto co patrimonio da
Coroa, dos baldíos e terras dos concellos.
• Escasa vixencia. Intentouse poñer en
práctica no Trienio Liberal (1820-1823).
Fracaso.

• Será no reinado de Isabel II (instalados
definitivamente os liberais no poder),
cando se realicen os cambios de
réxime de propiedade entre 1835 e
1855 destacando as actuacións dos
progresistas: Mendizábal, Espartero e
Madoz.
• Distinguimos as seguintes fases:

Mendizábal
Espartero
Pascual Madoz

Desamortización Mendizábal (1835-1836) (páx. 264-268)
• 1835-1836 Desamortización de Mendizábal ou
eclesiástica.
• Mediante dous decretos que afectaron basicamente
ao clero regular (o que vive en comunidade e de
acordo cunha determinada regra de vida redactada
polo fundador da orde. Residen en mosteiros
(monxes) ou conventos (frades).
• Decreto de 1835: supresión dos mosteiros das
ordes monacais, con excepción daqueles que
prestasen servizo de auxilio social.
• Decreto de 1836. Venda de tódolos bens raíces das
institucións suprimidas.

Desamortización Mendizábal (1835-1836) (páx. 264-268)
• Obxectivos básicos de Mendizábal.
• Reformar o réxime da propiedade:
individual e libre fronte aos mans mortas.
• Reducir a débeda pública: paso previo para
crear unha reforma tributaria.
• Recursos para a guerra carlista.
• Conseguir un amplo apoio social á causa
liberal e debilitar aos inimigos do
liberalismo (clero e Igrexa).

Desamortización Espartero (1841) (páx. 264-268)
• Completouse a desamortización de
Mendizábal.
• Decreto de 1841: bens do clero secular (o que
atende o servizo das igrexas e catedrais baixo
as directrices dun bispo) e postos a venda.
• En 1844 os gobernos moderados paralizaron o
proceso.
• Concordato de 1851: a Igrexa aceptaba as
vendas a cambio do sostenemento económico
do clero e a catolicidade do Estado.

Mosteiro de Monfero
Afectado pola desamortización

Mosteiro de Monfero. Imaxes.

Igrexa dos Dominicos Pontevedra

Igrexa San Francisco Pontevedra
Afectado pola desamortización.
Convento: delegación de facenda

Mosteiro de San Salvador de Celanova
Concello e instituto de secundaria

Convento de San Francisco (Lugo)
Museo Provincial

Transformacións do casco antigo na época industrial e
actual: desamortización Oviedo
Creación dun parque no antigo
convento de San Francisco

Onde está situado este espazo urbano?
Praza de María Pita
1880-1890
Antigo convento de San Agustín
Desamortización: concello da Coruña

Consecuencias da desamortización: restos arqueolóxicos do
convento e Igrexa de San Francisco (A Coruña)
Restos da
Igrexa e
Convento
na
Maestranza

Restos arqueolóxicos do convento e igrexa de
San Francisco (Xardín da Maestranza)

Estado da Igrexa de San Francisco
(Fotografía de 1945)
FOTO BLANCO. La Coruña entre siglos

Igrexa de San Francisco actualmente (traslado ó
barrio de Paseo das Pontes)

Igrexa de San Francisco actualmente

Desamortización Madoz (1855) (páx. 264-268)
• Bienio Progresista (1854-1856): Lei Xeral de
Desamortización (desamortización civil).
• Venda de bens de propios (concellos), comúns
e do que quedaba da propiedade eclesiástica
(a pesar dos acordos do Concordato).
• Foi a lei que maior volume de terras puxo en
venda.
• Consecuencias sociais negativas para os
campesiños máis pobres.
• Parte importante de ingresos destinados a
financiar a construción do ferrocarril.

DESAMORTIZACIÓN DE MENDIZÁBAL DESAMORTIZACIÓN DE MADOZ

Balance da desamortización (1836-1867)
(reais de vellón)
España % Galicia % G/E
Clero 2.760.200 43,8% 224.896 93,0%
3,8%
Propios 2.251.700 35,8% 2.005 0,8%
Outros 1.283.900 20,4% 14.883 6,2%
Total 6.295.800 241.784

Balance (páx. 264-268)
• Político: éxito. Transformouse e consolidouse o réxime liberal.
• Socioeconómico: matices. Para algúns analistas as medidas
serviron para incrementar os latifundios (sen modernización
tecnolóxica).
• Os campesiños pobres e xornaleiros non acceden á propiedade
(fracaso da reforma agraria). Outros autores consideran que estes
non tiñan posibilidade de compralas.
• Tamén culpan no atraso da industrialización, posto que o capital
especulou na compra destes bens raíces en vez de investir en
tecido produtivo.
• As vítimas foron a Igrexa, concellos, campesiños pobres e
xornaleiros que empeoraron as súas condicións de vida polo
aproveitamento dos terreos comunais, endurecemento dos
contratos de arrendamento e de traballo.
• Producíronse cuantiosas perdas no patrimonio histórico-artístico.

Resumo (páx. 264-268)
• Puxo en venda o 20% do territorio español e o
50% da terra cultivable (10.000.000 ha) (o
equivalente a Castela-León e Asturias). Cun
valor estimado do 30% do total da propiedade
inmoble.
• Os principais compradores foron xente que
dispoñían de recursos económicos: nobreza
terratenente, campesiños ricos, burguesía
comercial e administrativa.
• Aumentaron o patrimonio, incrementaron o
prestixio social, fixeron bo negocio.

Galicia (páx. 267-268)
• A desamortización tivo unhas características
especiais.
• A maioría das terras explotábanse mediante contratos
de arrendamento de longa duración: foros.
• Recoñecen sobre unha mesma parcela unha serie de
dereitos:
• Dominio útil: os campesiños pagaban as rendas e non
podían ser expulsados da terra.
• Dominio eminente: nobreza terratenente, conventos,
mosteiros e catedrais dereito a percibir esas rendas.
• A fidalguía xogaba un papel intermediario entre o
campesiño e os grandes propietarios.
• Por outro lado estaba a propiedade comunal: montes.

• Esta situación fixo que as leis desamortizadoras:
• Sacara basicamente as rendas forais dos conventos, mosteiros e
catedrais. Dereito a percibir rendas.
• A propiedade plena da terra estaba nunha mínima proporción
( dos 55 millóns de reais en poxa, case 51 eran rendes e o 4 de
pleno dominio).
• Tivo escasa importancia a desamortización de propios, debido ao
escaso patrimonio dos concellos.
• Non alterou a organización agraria tradicional do Antigo Réxime.
Non estableceu a propiedade plena da terra en mans dun
posuídor individual.
• Os compradores de bens convertéronse en rendeiros sen
posibilidade de interver no proceso de produción agraria. A
explotación quedou estancada.

• Os campesiños conservaron os seus
dereitos (dominio útil).
• A partir do século XIX, a perda de valor
das rendas forais e a presión dos
agricultores fixo que estes lograsen,
mediante a redención dos foros, a
propiedade da terra, proceso culminado
en 1926 (Lei de redención de foros).

7.1.2. O agrarismo galego (páx. 292-293)
• O problema dos foros estivo na base do movemento
agrario en Galicia.
• O agrarismo foi un movemento complexo no que
participou masivamente o campesiñado; nas súas filas
militaron persoalidades das máis opostas e variadas
ideoloxías (católicos, rexionalistas, republicanos...)
interesados por lograr melloras nos labregos pero non
quen de manter unha plataforma común reivindicativa
polo que o movemento non logrou máis que algúns
dos obxectivos.

• 1907: nacen dúas organizacións Unión Campesiña
(1907-1909) e outra de carácter rexionalista
Solidariedade Galega.
• Mediante a celebración de mitins, asembleas e mesmo
accións violentas (queima de montes propiedade dos
caciques, asaltos a casas e autoridades municipais)
aumentou considerablemente a concienciación do
campesiñado.
• Dous puntos fundamentais: loita contra o caciquismo
e a supresión dos foro ademais doutros como a
supresión do arancel do millo, creación de seguros e
créditos gandeiros, redución das taxas municipais... A
disparidade ideolóxica fixo que se disolvese en 1912.

• 1910: Acción Galega. Fundada por Portela Valladares, Luís
Antón Olmet e Basilio Álvarez.
• Este crego ourensán logrou dar ao agrarismo unha forza
descoñecida; cunha palabra ardente, mordaz e convincente
(aínda que no seu programa no pasase de reformista)
logrou mobilizar ao campesiñado galego, que lle seguiu
maioritariamente.
• Programa: redención dos foros, eliminación do caciquismo,
potenciar as vías de comunicación interior e exterior,
fomentar as industrias de salgadura de peixe, vinícolas,
pecuarias, establecer cooperativas agrícolas, así como
bancos e montepíos labregos e non aceptar como
deputados galegos máis que os que defendesen as
aspiracións agrarias.

Basilio Álvarez (1877-1943)
Castelao

• 1926: ditadura de Primo de Rivera: redención dos
foros.
• O decreto non foi recibido polo campesiñado coa
ledicia que cabería esperar debido a que chegou tarde.
En moitas partes xa se estaba a realizar de feito.
• Por outro lado o labrego tiña que pagar pola
redención.
• De onde procedía o capital? Da emigración e do
beneficio da venda do gando vacún.
• O proceso non rematou definitivamente ata 1963 en
que o Código Civil Galego na súa disposición
transitoria abría un prazo de dez anos para admitir
demandas e trámites xudiciais en relación cos foros.

• O MAIO
• Aí vén o maio
de frores cuberto ...
Puxéronse á porta
cantándome os nenos;
i os puchos furados
pra min estendendo,
pedíronme crocas
dos meus castiñeiros.
Pasai, rapaciños,
calados e quedos;
que o que é polo de hoxe
que darvos non teño.
Eu sonvos o probe
do pobo gallego:
pra min non hai maio,
pra min sempre é inverno! ...
• Cando eu me atopare
de donos liberto
i o pan non me quiten
trabucos e préstemos,
e como os do abade
frorezan meus eidos,
chegado habrá estonces
o maio que eu quero ...
Queredes castañas
dos meus castiñeiros? ...
Cantádeme un maio
sin bruxas nin demos;
un maio sin segas,
usuras nin preitos,
sin quintas, nin portas,
nin foros, nin cregos.
• Manuel Curros Enríquez,
Aires da miña terra

Produtividade: toneladas por hectárea
País Trigo Cebada Centeno
1891-
1900
1901-
1910
1891-
1900
1901-
1910
1891-
1900
1901-
1910
España 7,6 9,0 9,2 11,5 6,9 7,9
Italia 7,9 9,5 6,5 9,0 7,8 14,1
Francia 12,7 13,6 11,9 13,7 11,0 8,7
Reino Unido 25,3 22,1 20,9 21,1 n.d. n.d.
Alemaña 17,1 19,7 17,0 18,9 14,2 15,4

7.1.3. Desigual evolución da agricultura en
España (páx. 268-269)
• As medidas establecidas polos gobernos liberais
(desamortización, liberdade de arrendamentos,
prezos...) non contribuíron a un proceso de
modernización.
• Permanecían vixentes os vellos sistemas de
explotación (non hai avances tecnolóxicos): cultivos
extensivos, barbeito, escaso emprego de maquinaria e
fertilizantes).
• Estas son as razóns do noso atraso.
• Aínda así establecementos desigualdades no
desenvolvemento:

7.1.3. Desigual evolución da agricultura en
España (páx. 268-269)
• Zonas que se especializaron: con saída cara un
mercado internacional: Levante (froitas,
hortalizas), Cataluña (cavas espumosos)
Cornixa Cantábrica e Galicia (gando vacún e
leite), Andalucía (aceite de oliva, zonas
vitícolas).
• Zonas estancadas: Galicia (minifundio),
Castela, Aragón (extensivo de cereais).

7.1.4. A diversidade rexional na industria
(páx. 269-272)
• España presenta fortes
desequilibrios no seu
desenvolvemento industrial.
• Áreas industrializadas, urbanizadas
e competitivas e desenvolvidas.
• Áreas agrarias, rurais, atrasadas e
estancadas.

INDUSTRIA E FERROCARRIL m. XIX

(páx. 269-272)
• Cataluña principal zona industrial. A máis
diversificada.
• O desenvolvemento estivo ligado ao sector téxtil
debido a:
a) Introdución do algodón, mecanización do seu fiado e
tecido.
b) Reinvestimento constante do capital.
c) Emprego da máquina do vapor (Bonaplata, 1832).
d) Favorecido polo proteccionismo do mercado interior.
• Outros sectores: metalurxia de transformación,
química, papeleira, editorial, agroindustrias (cortiza
de rolla, cavas).

FUSOS
Ano Manuais Mecánico Total
Algodón
1856 31.408 751.877 783.285
1900 480 1.270.818 1.271.298
Liño-cáñamo
1856 n.d. 8.913 8.913
1900 n.d. 26.766 26.766
Lá
1856 54.431 105.809 160.240
1900 21.490 317.129 338.619
Seda
1856 14.981 17.962 32.943
1900 180 20.759 20.939
TELARES
Ano Manuais Mecánico Total
Algodón
1856 17.425 7.478 24.903
1900 2.605 33.729 36.334
Liño-cáñamo
1856 11.110 1.019 12.129
1900 2.993 1.607 4.600
Lá
1856 5.401 393 5.794
1900 3.141 3.470 6.611
Seda
1856 3.041 50 3.091
1900 1.418 925 2.343

(páx. 269-272)
• Andalucía e Levante teñen en común o inicio industrializador
no sector siderúrxico e téxtil que non tivo continuidade polo
que as súas economías reorientáronse ao sector agrícola
(aceite, vide e cítricos).
• Siderurxia (intentos entre 1830-1870) en Málaga, Marbella e
Sevilla. Fracaso (elevados custos, falta de carbón, competencia
do norte e estranxeiro)
• Extractivas (Andalucía e Murcia) chumbo e cobre. Non xerou a
riqueza desexable. Dependencia do capital estranxeiro (Tharsis
Sulphur e Río Tinto Company Ltd.)
• Téxtil sobrevivíu baetas de Antequera, las finas de Alcoi, seda
de Valencia, Murcia e Granada (artesanal) que pasou a
concentrarse en Cataluña (mecanizado).

(páx. 269-272)
• Asturias e País Vasco: siderurxia vinculadas á
explotación mineira.
• Asturias: carbón (Mieres, A Felguera). Dificultades
(mala calidade e soterradas). Favorecido polo
proteccionismo.
• País Vasco: ferro (abundante e de calidade). A ría de
Bilbao converteuse no principal foco siderúrxico
español encabezadas por Altos Fornos de Vizcaya.
Tamén química e metalurxia de transformación
(máquinas e motores, destacando a construción
naval especialmente a partir de 1880 (Astilleros del
Nervión (1888), Cía. Euskalduna de Construcción y
Reparación de Buques (1900).

Principais áreas
Industriais en
España (m. XIX)

Produción siderúrxica. 1861-1913 (miles de toneladas. Media anual)
(J. Nadal)
Anos España Málaga Sevilla Oviedo Biscaia Santander Resto
1861-68 45,65 12,43 2,22 13,17 11,73 6,10
1868-70 42,56 1,91 1,36 19,24 10,73 9,32
1871-75 45,53 3,08 1,38 24,90 8,72 7,45
1876-80 62,57 3,36 1,43 28,84 17,24 11,70
1881-85 131,59 1,51 1,38 40,08 76,71 11,91
1886-90 174,22 33,18 138,97 2,07
1891-95 185,49 44,30 140,00 1,19
1896-1900 289,24 52,10 227,69 9,45
1901-05 354,69 26,01 61,19 230,07 22,23 15,19
1906-10 395,01 68,13 277,02 34,68 15,18
1911-13 412,22 65,68 298,14 41,00 7,40

Altos Fornos
de Biscaia
(Baracaldo)

(páx. 269-272)
• Galicia industria escasa. Os sectores artesanais tradicionais
arruináronse (téxtil, curtidos e ferrería). O liño non resistiu a
competencia de algodón.
• Marqués de Sargadelos (primeiro alto forno siderúrxico de
España que fracasa).
• Conserveira de peixe. Antecedentes (salgadura de peixe).
Creceu a finais do século XIX que arrastrou a outros sectores.
Pasteur e Appert sobre a conservación hermética dos alimentos
e a súa esterilización. A primeira fábrica de conservas instalada
en Oza en 1841. 1880: Rías Baixas (Barreras, Alonso, Cubera,
Massó, Cerqueira, Alfageme). Fundamentalmente a sardiña.
• Estaleiros: Ferrol e Barreras e Santo Domingo en Vigo.
• Hidroelectricidade (a partir de 1900). Explotación de volframio (I
Guerra Mundial)

A SIDERURXIA DE SARGADELOS UN
ANTECEDENTE A INDSTRIALIZACIÓN
Raimundo Ibáñez
(marqués de Sargadelos
Restos da antiga fábrica de Sargadelos
1º alto forno de España

7.1.5. Ferrocarril: a creación du mercado interior
(páx. 272-274)
• Ferrocarril: tardío. Barcelona-Mataró 1848. Madrid-Aranjuez 1851. Langreo-Gijón 1855.
• Lei xeral de ferrocarrís 1855 (Bienio progresista. Relación coa desamortización de Madoz): entre outras
medidas regulamentaba: trazado da rede radial (agás na zona do Ebro e Mediterráneo). Construción Estado
ou compañías privadas. Explotación: Estado ou compañías privadas por un prazo máximo de 99 anos
(tomade como referencia que a RENFE crease en 1940 como nacionalización por parte do estado de toda a
rede ferroviaria de vía ancha). O Estado garantiu ós inversores privados vantaxes e subvencións. Permitiu a
importación de todo tipo de maquinaria e elementos mecánicos. O financiamento contou con tres fontes:
subvencións estatais, accións e obrigacións. O capital foi maioritariamente francés (60% a finais do XIX). O
terreo dificultou a súa construción (ancho de vía maior que en Europa ocasionando problemas de conexións).
• Velocidade de 25 Km/h.
• Evolución: Antes de 1855: só 440 Km.: Barcelona, Madrid, Asturias.
• 1855-1866: impulso. Principais vías gracias ó apoio estatal e investimento estranxeiro.
• 1866-1876: paralización. Os beneficios esperados non se producen debido ó atraso xeralizado do país.
• 1877-1896: relanzamento. Grandes compañías que explotaban as zonas de concesión: “Ferrocarriles de
Madrid, Zaragoza y Alicante”, “Caminos de hierro del Norte”, “Ferrocarriles Andaluces”.
• 1896-1936: continúa a tendencia pero con lentitude.
• Balance: controversia entre historiadores como factor de desenvolvemento económico. Positivo: creación dun
mercado interior. Negativo: dependencia económica (capital e tecnoloxía externa) o que creará unhas
diferencias económicas entre España e o resto de Europa.
• Galicia 1873-1876: Santiago-Carril. Lugo-A Coruña. 1877-1896: A Coruña e Vigo: coa Meseta (enlace de
Monforte). Ponte interancional de Tui (Eiffel). 1897-1931: Pontevedra-Carril-Betanzos-Ferrol. 1942: A Coruña-
Santiago. Anos “50”: Santiago-Ourense-Zamora. 1970: FEVE: Ferrol-Ortegal-Mariña Lucense-Asturias-
Cantabria-Bilbao. Alta velocidade?: “Plan Ghalicia”. Manuel Curros Enriquez: “Aires da Miña Terra”.

(páx. 272-274)
• Ferrocarril: tardío. Barcelona-Mataró 1848. Madrid-Aranjuez
1851. Langreo-Gijón 1855.
• Lei xeral de ferrocarrís 1855 (Bienio progresista. Relación coa
desamortización de Madoz): entre outras medidas
regulamentaba: trazado da rede radial (agás na zona do Ebro e
Mediterráneo). Construción Estado ou compañías privadas.
Explotación: Estado ou compañías privadas por un prazo
máximo de 99 anos (tomade como referencia que a RENFE
crease en 1940 como nacionalización por parte do estado de
toda a rede ferroviaria de vía ancha). O Estado garantiu ós
inversores privados vantaxes e subvencións. Permitiu a
importación de todo tipo de maquinaria e elementos mecánicos.
O financiamento contou con tres fontes: subvencións estatais,
accións e obrigacións. O capital foi maioritariamente francés
(60% a finais do XIX). O terreo dificultou a súa construción
(ancho de vía maior que en Europa ocasionando problemas de
conexións).

(páx. 272-274)
• Velocidade de 25 Km/h o primeiro tramo (Barcelona-Mataró).
• Evolución: Antes de 1855: só 440 Km.: Barcelona, Madrid, Asturias.
• 1855-1866: impulso. Principais vías gracias ó apoio estatal e
investimento estranxeiro (francés principalmente).
• 1866-1876: paralización. Os beneficios esperados non se producen
debido ó atraso xeralizado do país.
• 1877-1896: relanzamento. Grandes compañías que explotaban as
zonas de concesión: “Ferrocarriles de Madrid, Zaragoza y Alicante”,
“Caminos de hierro del Norte”, “Ferrocarriles Andaluces”.
• 1896-1936: continúa a tendencia pero con lentitude.
• Balance: controversia entre historiadores como factor de
desenvolvemento económico. Positivo: creación dun mercado interior,
venceu as dificultades orográficas centro-periferia.. Negativo:
dependencia económica (capital e tecnoloxía externa) (non permitiu o
avance do sector siderúrxico español ao importar o material). O que
creará unhas diferencias económicas entre España e o resto de
Europa. Os tramos fixéronse con finalidade especulativa (beneficios
aos inversores) non tendo en conta os focos económicos.

(páx. 272-274)
• Galicia 1873: Santiago-Carril. 1875: Lugo-A
Coruña.
• 1877-1896: A Coruña e Vigo: coa Meseta
(enlace de Monforte). Ponte interancional de
Tui (Eiffel).
• 1897-1931: Pontevedra-Carril-Betanzos-Ferrol.
• 1942: A Coruña-Santiago.
• Anos “50”: Santiago-Ourense-Zamora.
• 1970: FEVE: Ferrol-Ortegal-Mariña Lucense-
Asturias-Cantabria-Bilbao.
• Alta velocidade: “Plan Ghalicia”. Eixo
Atlántico. A Coruña-Santiago-Ourense.
Conexión coa Meseta 2018.

CONSTRUCIÓN DA REDE FERROVIARIA XIX
Fonte: wikipedia

Velahí ven, velahí ven avantando
comaros e corgas, e vales, e cerros.
¡Vinde vela, mociños e mozas!
¡Saludaina, rapaces e vellos!
Por onde ela pasa
fecunda os terreos,
espértanse os homes,
frolecen os eidos.
Velahí ven, velahí ven tan houpada,
tan milagrosiña, con paso tan
meigo,
que parece unha Nosa Señora,
unha Nosa Señora de ferro.
Tras dela non veñen
abades nin cregos;
mais vén a fartura
¡i a luz i o progreso!
Catedral, demagogo de pedra,
dun pobo fanático erguida no medio,
repinica esas chocas campanas
en sinal de alegría e contento.
Asocia esas voces
ó són dos pandeiros,
¡ás santas surrisas
de terras e ceos!
E ti, río dos grandes destinos,
que os himnos ensaias dos trunfos
ibéricos,
requeimáda-las fauces de sede
ven o monstro a beber no teu seo.
Bon samaritano,
dálle auga ó sedento;
que a máquena é o Cristo
dos tempos modernos.
CURROS ENRÍQUEZ
Na chegada da primeira locomotora a Ourense. 1880

PLAN GALICIA2003
TOTAL DO FERROCARRIL EN GALICIA1137,60
ADIFFERROL-VEGADEOVÍA ESTREITA153,001962-1968
LIÑA PECHADAVILAOUDRIZ-RIBADEOVÍA ESTREITA34,001905
ADIFTOTALVÍA ANCHA950,60TOTAL
ADIFO CARBALLIÑO-SANTIAGOVÍA ANCHA101,551958
ADIFP.SANABRIA-OURENSE-O CARBALLIÑOVÍA ANCHA173,851957
ADIFCORUÑA-SANTIAGOVÍA ANCHA73,961943
ADIFBETANZOS-FERROLVÍA ANCHA42,731918
ADIFCARRIL-PONTEVEDRAVÍA ANCHA31,971899
ADIFVIGO-PORTO DE VIGOVÍA ANCHA2,761897
ADIFPTE. INTERNACIONAL DO MIÑOVÍA ANCHA0,201886
ADIFOS PEARES-MONFORTEVÍA ANCHA27,871885
ADIF
GUILLAREI-PORTUGAL REDONDELA-PONTEVEDRA
OURENSE-OS PEARESVÍA ANCHA41,951884
ADIFOURAL-TORAL DE VADOSVÍA ANCHA120,741883
ADIFSARRIA-OURALVÍA ANCHA9,791882
ADIFARBO-OURENSEVÍA ANCHA62,391881
ADIFAS NEVES-ARBO/ LUGO-SARRIAVÍA ANCHA48,211880
ADIFSALVATERRA-AS NEVESVÍA ANCHA6,711879
ADIFVIGO-TUI-SALVATERRAVÍA ANCHA49,901878
ADIFCORUÑA-LUGOVÍA ANCHA114,981875
ADIFSANTIAGO-CARRILVÍA ANCHA41,041873
TITULARIDADE ACTUALPERCORRIDOTIPO
KMS
ABERTOSANO

1873:
Inauguración do 1º tramo
ferroviario galego:
Santiago-Carril

Ponte internacional
de Tui-Valença

O ferrocarril A Coruña: estación do Norte
Inauguración das obras da estación do ferrocarril (1858)
Terreos da Cubela (ao lado da Gaiteira)

O ferrocarril A Coruña : a estación do Norte
(1919)
ARQUIVO DO REINO DE GALICIA

O ferrocarril: a estación do Norte
Chegada de pasaxeiros (1915)
ARQUIVO DO REINO DE GALICIA

O Ferrocarril o seu paso polo barrio da Gaiteira
(1915) (actual rúa Pose)
ARQUIVO HISTÓRICO DE GALICIA

Antiga estación do Tren
(situada nos terreos da actual estación de autobuses. 1964)

Estación do Norte (terreos da actual estación de
autobuses) (1964)

Antiga estación do ferrocarril: Estación do Norte
(terreos da actual estación de autobuses e zona de A
Cubela:
CORTE INGLÉS E CENTRO COMERCIAL DE CATRO
CAMIÑOS) (1969)

Rúa Pose
Situación actual. Antigo traxecto do ferrocarril

CONSTRUCIÓN REDE FERROVIARIA EN ESPAÑA IMPORTACIÓN DE BUQUES DE FERRO
ANO EXTENSIÓN NÚMERO TONELAXE
1848 28,25 km
1849 2 207
1850 2 30
1851 48,34 km
1852 25,45 km 8 1.476
1853 115,93 km 6 1.093
1854 114,45 km 5 1.105
1855 142,50 km 7 2.592
1856 47,58 km 10 2.885
1857 147,73 km 16 5.226
1858 180,64 km 10 3.515
1859 297,82 km 18 5.013
1860 764,36 km 17 8.115
1861 456,43 km 41 10.858
1862 360,40 km 62 13.007
1863 837,75 km 47 9.846
1864 494,48 km 6 5.826
1865 766,51 km 15 4.079
1866 317,00 km 15 5.084
1867 41,29 km 8 1.827
1868 188,17 km 14 2.628
TOTAL 5.375,08 km 309 84.412

7.1.6. Resto de comunicacións (páx. 273)
• Estradas: lei 1855 (construción,
categoría e trazado). Disposición radial.
Foi o estado o que realizou a
construción.
• Marítimo: barco de vapor, portos,
navieiras. Isaac Peral 1885 (submarino).
• Correo: selo 1840. Franqueo unificado
1850.
• Telégrafo (1830), teléfono (1877).

7.1.7. Sistema bancario e financeiro
(páx. 274)
• Necesidade de capital e financiamento.
• Bolsa (Madrid 1831 e Barcelona 1851). Sociedade por
accións.
• Banca (regulada lei de 1856). Bancos de emisión e
crédito.
• Banco de España (1875: exclusividade na emisión).
• Principios do XX: Hispano-Americano, Español de
Crédito, Santander, Urquijo, Central, Vizcaya...
• Caixas de Aforro (XIX. Institucións de beneficiencia.
XX (institucións de crédito e captación de aforro
modesto).

7.1.7. Sistema bancario e financeiro: Galicia
(páx. 274)
• Feble ata comezos do XX.
• Tradición: Etxevarría (Betanzos) 1717. José Pastor (A
Coruña) 1776. Olimpio Pérez (Santiago) 1847.
• Banco de La Coruña 1857.
• Caja de Ahorros de La Coruña, 1876.
• Actividade comercial e industrial de Vigo e A Coruña
destacando o Banco de Vigo (absorvido en 1925) e o
Banco Pastor.

7.2. Confitividade social e movemento obreiro
(páx. 282-291)
• A industrialización e o capitalismo configuraron
paralelamente unha sociedade de clases.
• Existiu unha conflitividade de clases (conseguir
melloras laborais e sociais) por parte da clase
obreira (proletariado) fronte a clase burguesa.
• O movemento obreiro, segundo épocas e problemas,
presentou formas diferentes de actuación e
organización.
• As principais ideoloxías inspiradoras das
organizacións obreiras foron o anarquismo e o
socialismo marxista.

7.2.1. Confitividade social e movemento
obreiro: condicións de vida
(páx. 282-291)
• Principio do liberalismo: non regulamentación
laboral, nin salarial. Interese da burguesía: máximo
beneficio. Consecuencias:
• Longas xornadas laborais (12-14 horas).
• Salarios baixos.
• Sometemento ao ritmo da máquina.
• Traballo infantil e feminino con menos salario.
• Non seguro médico nin laboral obrigatorio.
• (Ver textos páx. 283): barrios obreiros e emprego
infantil e feminino.

obreiro: primeiras reaccións: ludismo
(páx. 282-291)
• Este tipo de protesta cocretouse nas décadas de
1820 e 1830.
• Destrución das máquinas. A mecanoclastia ou
ludismo (lembranza de Ned Ludd un obreiro do téxtil
inglés que a tradición considera como o primeiro
destrutor de máquinas).
• Iniciouse en Alcoi (1821) e Cataluña (Bonaplata
1835). (Ver texto 29. páx. 294 Fábrica de tabacos)
• Movemento organizado. Valoración negativa: contra
o progreso técnico.

Incendio da fábrica
Bonaplata. 1835

obreiro: protesta organizada: a folga
(páx. 282-291)
• Acto de forza dos traballadores para, abandonando o
traballo, tentar de conseguir dos patróns demandas
laborais.
• Diferenciase:
• Folga parcial (dun sector)
• Folga xeral (de tódolos sectores dunha cidade-país)
• Folga xeral-revolucionaria (cando as
reinvindicacións laborais suman as de cambio
político)

7.2.4. Confitividade social e movemento obreiro:
sociedades de resistencia e sindicatos de oficios
(páx. 282-291)
• Sociedades de Resistencia ou de Socorro Mutuo.
• Prohibidas inicialmente.
• 1839: autorización de sociedades de socorros mutuos de
obreiros que tiñan como obxectivo loitar tanto polas
melloras salariais e a redución da xornada laboral como
pola regulamentación do traballo e a formación de caixas
de resistencia, cooperativas e montepíos para facer fronte
a unha enfermidade, despedimento ou unha morte.
• Sindicatos de oficios.
• Os moderados ou conservadores as prohibiron.
Progresistas toleraron. Demócratas: aprobaron.
• 1887: recoñecidas definitivamente.

Novas ideoloxías obreiras: anarquismo e socialismo marxista
(páx. 282-291)
• 2ª metade do XIX aparecen estas novas ideoloxías.
• Anarquismo: introducido en España a partir de 1868 por Giuseppe
Fanelli (amigo de discípulo de Bakunin).
• Grande influencia no movemento obreiro español.
• Especialmente: Cataluña, Levante e Andalucía.
• Obxectivo: transformación revolucionaria da sociedade capitalista
mediante:
1. Destrución do Estado.
2. Eliminación de calquera tipo de autoridade.
3. Supresión da propiedade privada e a herdanza.
4. Eliminación de todo tipo de diferenza socioecómica.
5. A sociedade organizaríase en comunas autónomas gobernadas en
réxime de autoxestión. Acordos libres e pactos solidarios entre os
habitantes copropietarios dos medios de produción.
6. Realizada polos grupos de traballadores especialmente no agro.

Giuseppe Fanelli.
Introdutor do anarquismo
en España (1868)

(páx. 282-291)
• Os anarquistas desconfiaban da loita política (dentro
do estado burgués) como medio para lograr a
transformación da sociedade: abstención e
retraemento electoral.
• Discrepancias internas:
1. Folga xeral revolucionaria.
2. Creación de sindicatos.
3. Formación de organizacións clandestinas.
4. Emprego da violencia e do atentado (propaganda
pola acción)

(páx. 282-291)
• Socialismo marxista: Paul Lafargue (xenro de Marx). Difundíu o
marxismo en 1871. Obxectivos: lograr unha sociedade igualitaria fronte
o capitalismo (igual que os anarquistas) pero para logralo é
fundamental a conquista do poder do Estado. Resumo:
1. As condicións materiais e económicas determinan e modifican as
condicións sociopolíticas dunha comunidade.
2. Loita de clases: medio máis eficaz para modificar a sociedade.
3. Proletariado protagonista do cambio organizado en sindicatos e
partidos políticos obreiros.
4. Os traballadores deben conquistar o poder e utilizar o Estado como
instrumento de nivelación social.
5. Ditadura do proletariado: expropiación da propiedade privada dos
medios de produción e financeiros que deben pasar ao Estado.
6. Lograr a sociedade socialista (a cada un segundo o seu traballo)
7. Unha vez lograda a socialización (desaparición das clases sociais).
Sociedade comunista (a cada un segundo as súas necesidades)

Paul Lafargue
Introdutor do marxismo
en España (1871)

Sindicatos e partidos obreiros
(páx. 282-291)
• Os Sindicatos de Oficios, nun proceso de
crecemento, dan lugar ás federacións locais e
sindicatos xerais (nas que se integran tódolos oficios
do país).
• Paralelamente organízanse os partidos obreiros para
loitar pola mellora da clase obreira (lexislación
laboral e social para os traballadores).
• Na organización sindical como política mantívose
unha clara oposición entre anarquistas e socialistas.

A Federación Rexional Española da AIT
(páx. 282-291)
• En 1864 fundouse en Londres a Asociación Internacional dos
Traballadores (I Internacional)
• Obxectivo: unión e loita dos traballadores pola súa emancipación en
todo mundo.
• Discrepancia interna: (Bakunin-anarquismo vs Marx-socialismo)
• En 1870 fúndase en Barcelona a Federación Rexional Española (FRE)
formada por distintas seccións obreiras e integrada na AIT.
• Expándese por toda España, alcanzando o seu máximo
desenvolvemento en 1873. 40.000 afiliados maioritariamente en
Cataluña, Levante e Andalucía (En Galicia poderosa a federación
coruñesa).
• Pánico no empresariado e políticos liberais. Levantamento popular de
Alcoi (1873).
• Prohibición en 1874. Funciona na cladestinidade.

As organizacións anarquistas
(páx. 282-291)
• División ideolóxica e práctica. Uns: actuación no terreo sindical e
partidarios da defensa dos principios colectivista e antiautoritarismo.
Outros: defender a acción directa e violenta.
• Finais do XIX, as federacións anarquistas moi activas. Incapaces de
integrarse nunha única organización.
• Moi activa Solidariedade Obreira (activa en Cataluña entre 1906-1908).
• A reacción ante os acontecementos que levaron á Semana Tráxica de
Barcelona (1909) propiciaron a fundación en 1910 en Barcelona da
Confederación Nacional do Traballo (CNT) que defendeu a folga
revolucionaria como a táctica esencial para a emancipación da clase
traballadora.
• Principal sindicato a inicios do XX: campesiñado andaluz, proletariado
Cataluña, Zaragoza e Valencia.
• Non participación no xogo político. Negociación directa cos
empresarios.

As organizacións anarquistas
(páx. 282-291)
• Entre os líderes partidarios da acción sindical
destacan: Anxo Pestaña e Salvador Seguí.
• Ditadura de Primo: sindicatos clausurados. En plena
clandestinidade e ante actitude dalgúns líderes da
CNT de buscar vías máis posibilistas, os máis
radicais fundaron en 1927 a Federación Anarquista
Ibérica (FAI).
• Extremistas: propaganda pola acción. Represalias e
atentados contra intereses e personalidades da clase
dominante. Organización andaluza anarquista e
secreta: Mano Negra, de vida breve (1882-1883) pero
moi violenta e con moitos atentados.

Xuízo celebrado en Jerez (1883(
Contra membros da Mano Negra

Organizacións socialistas marxistas
(páx. 282-291)
• Destaca o tipógrafo ferrolán: Pablo Iglesias.
• PSOE (terceiro desta ideoloxía en Europa). Formado
clandestinamente en 1879. Xornal: El Socialista
(1886). Legalizado en 1887 (Lei de Asociacións). 1º
Congreso en 1888.
• UXT: sindicato. (1888)
• Interdependencia e dupla militancia.
• Zonas de maior implantación: Madrid, Biscaia e
Asturias. Posteriormente: Cataluña e campo andaluz.
• En 1890 presentáronse ás municipais.
• En 1909 coalición cos republicanos. Pablo Iglesias
deputado.
• Revolución soviética (1917) excisión: PCE (1921).

Pablo Iglesias
Este non fundou
nin o PSOE,
nin a UXT.

Pablo Iglesias
Este si fundou
o PSOE,
e a UXT.

Monumento
Pablo Iglesias
na praza homónima
no Castrillón

Organizacións obreiras católicas
(páx. 282-291)
• Papa León XIII (1878-1902).
Preocupación social. Encíclica: Rerum
Novarum (1891).
• En 1887: Círculos Católicos.
• Corporacións Católico-Obreiras (1911)
• Federación Nacional de Sindicatos
Católicos (1912)
• Defenden a colaboración de clases e
pretenden lograr a concordia social que
defendía a Igrexa.

Conflitividade urbana: os motíns contra os consumos
(páx. 294-295)
• O incremento de prezo dos produtos de primeira
necesidade, a escaseza dos mesmos ou os impostos
dos consumos que gravan a súa compravenda
orixinaron nas cidades frecuentes protestas
populares ao longo de todo o século XIX
materializándose en motíns espontáneos contra os
responsables directos da situación.
• Nos inicios do XX as protestas contra a carestía da
vida adquiriron máis organización en forma de folga
xeral sendo os sindicatos os encargados de
planificalas. Folga xeral 1905 e 1916.

Conflitividade social: resposta patronal e do Estado
(páx. 295)
• Os empresarios constituíron (Xuntas de Comercio, Cámaras
Oficiais...) asociacións de ámbito provincial e rexional. Liga
Nacional de Fomento do Traballo, Confederación Patronal
Española.
• A actitude do Estado variou segundo os gobernantes.
Inicialmente negativa a toda petición reivindicativa da clase
obreira a maior tolerancia. Anos oitenta do XIX e unha nova, no
XX, no que se recoñece legalmente os dereitos dos
traballadores.
• De todos modos o Estado Liberal exerceu sempre unha forte
vixilancia sobre o movemento obreiro e os gobernos non
dubidaron en empregar a forza recorrendo á Garda Civil e o
exército como medio para sofocar as manifestacións e folgas.
• 1908: Instituto Nacional de Previsión base da futura Seguridade
Social.
• 1909: dereito de folga.
• 1919: redución da xornada laboral a un máximo de 8 horas.

7.2.8. Reivindicación feminina
A condición feminina
(páx. 296-299)
• Na España liberal do XIX e principios do XX
seguía considerándose, en termos xerais, á
muller como ser inferior que debía estar
sometida ao home.
• A subordinación na muller era xustificada
pola suposta inferioridade xenética (sexo
débil) e función reprodutora que convertía a
muller nun ser pasivo, inferior, incompleto e
en definitiva nun complemento do home
(detrás dun home hai unha gran muller).
• A muller padecerá discriminación xurídica,
política, laboral e social.

Discriminación xurídica
(páx. 296-299)
• A lexislación liberal (código penal, civil e de
comercio) discriminaba claramente a muller,
someténdoa ao home para calquera tipo de
acción legal ou comercial.
• O marido era o administrador dos bens da
sociedade conxugal.
• O marido era representante da muller ante a
xustiza.
• A muller non pode adquirir bens sen a licenza
do marido...

Discriminación política
(páx. 296-299)
• Non se recoñece o dereito ao voto á muller durante
este período (XIX e 1/3 XX).
• O movemento sufraxista loitou por conseguir este
dereito pero en España tivo menos forza que noutros
países.
• En 1918 fundouse a Asociación Nacional de Mulleres
Españolas, formada por mulleres de clase media
(mestras, escritoras, universitarias, esposas de
profesionais liberais) que esixían o voto para a
muller.
• En 1921 tivo lugar a primeira manifestación nas rúas
de Madrid.
• A Constitución de 1931 recoñece o dereito ao
sufraxio. Votarán por primeira vez en 1933.

Discriminación laboral e salarial
(páx. 296-299)
• O salario das mulleres en todo o
período liberal era moito menor que o
dos homes (entre un 30 e 60%).
• A xornada laboral era máis longa, polo
xeral (frecuentes as xornadas de 12
horas).
• Discriminación nos oficios
(incorporación no ensino, sanidade e
burocrático)

Unidade 7.transformacións socioeconómicas na España liberal

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Tendances

Tendances (20)

En vedette

En vedette (13)

Similaire à Unidade 7.transformacións socioeconómicas na España liberal

Similaire à Unidade 7.transformacións socioeconómicas na España liberal (20)

Plus de Agrela Elvixeo

Plus de Agrela Elvixeo (20)

Dernier

Dernier (6)

Unidade 7.transformacións socioeconómicas na España liberal

Notes de l'éditeur