1. Ng i Th t Chí1
XÃ H I TI U THUY T
Bi u Chánh
I
Tr i g n t i Trinh m c m t b ka-ki vàng, qu n may c t ng, áo s -mi xanh, u i
t2 n en, ch n v n gh t3 v i xám, trong nhà b c ra t i c a, r i day l i nói v i Ph ng i
theo sau: „ i ch ng nên th i chí. Làm trai mình ph i có can- m, ph i có ngh -l c cho
y- mà xông-l t phong-trào nguy-kh n, ch sao l i c th -than r u-r hoài nh àn-bà
y, M a bi u toa ng thèm bu n vi c gì n a h t. Toa c i ch i cho thong-th trí, ng
ph n-ch n mà tranh-c nh v i thiên-h . Thôi toa nhà, m a v r i chúng ta s nói chuy n
ti p“.
Trinh b t tay t -giã Ph ng r i b c ra i-l Galliéni4, th ng-th ng i ra h ng ch
n-thành.
Ngoài ng èn khí b t cháy lên, nam-thanh n -tú qua l i d p-d u, xe kéo xe h i n i
nhau t p ch y ra, t p ch y vô coi không d t.
Ph ng ngó mông m t h i r i xây l ng tr vô nhà. Chàng v n èn phía tr c sáng lòa r i
i bàn vi t mà ng i, ch ng tay trái mà cái trán, u nghiêng m t bên, m t ngó s ng vô
vách t ng coi b bàng-hoàng t -l lung l m.
Trong c n nhà c a Ph ng , bàn gh d n s -sàì, ch không h c-h nh các c n khác
trong dãy ph ó. Phía tr c có m t b ván g nh , v i m t cái gh b n m ch i, Chính
gi a có m t cái bàn vuông v i m t cái gh ti p khách, m t bên có m t cái bàn vi t ch a
sách y ch ng, sách Tây sách qu c-âm x c l n-x n, không có th -t . Còn phía trong thì ch
có m t cái gi ng ng , v i hai cái r ng l n áo qu n mà thôi; bàn r a m t thì d i
nhà b p, mà ch ng có n i , chén bát chi h t.
Trong nhà v ng hoe, khác v i c nh r n-r ngoài ng. Ph ng c ng i im-lìm cho n
ch ng cái ng-h nh trên bàn vi t ch 7 gi , chàng m i ng d y, t t èn b c ra ngoài
khóa c a l i, r i c m chìa khóa i l i nhà ông Phán Thành, cách ó n m c n mà n c m t i.
Ông Phán Thành h i tr c giúp vi c t i s Th ng chánh k n 33 n m, ông m i c
ng h u-trí h i n m ngoái. V ch ng ông không có con nh ng mà ông có m t ng i con
nuôi tên T n, ng làm vi c trong m t hãng buôn t i Sai-gòn. Vì v ch ng không có v n
ru ng x nào h t, nên c h u trí r i ông c ng luôn t i Sài-gòn v i con nuôi ng h -h
cho vui. Bà Phán tuy ã trên 50 tu i r i, song bà còn m nh kh e b i v y m y th y ch a v ai
mu n n c m tháng thì bà s n lòng n u giùm.
Ph ng u t i nhà Trinh ng ki m vi c mà làm; vì Trinh làm ki m soát cho s h a-
xa, ph i i theo xe l a ng Sài-gòn Nha trang, không th n c m nhà c, b i v y ã g n
ba tháng nay Ph ng ph i n c m tháng t i nhà ông Phán Thành.
1
phóng tác t Prestouplénié i nakazanié (1866) c a v n hào Nga Fédor Mikhaïlovitch Dostoievski
2
(ti ng Pháp: Caskette) = nón l i trai, nón có rìa che n ng
3
(ti ng Pháp: guêtre) dây da ho c v i an chéo dùng b c ng chân (b p chu i) t u g i n ng giày, t ng
này ã c vi t hóa.
4
Nay là i l Tr n H ng o

2. Ph ng b c vô ã th y T n là con nuôi c a ông Phán v i th y Giao, là ng i n c m
tháng, ng i s n mà ch ó r i, b i v y v ch ng ông Phán li n m i luôn l i bàn n.
Ông Phán h i Ph ng:
- a nay tôi th y có ông Trinh nhà ph i hôn?
- Th a, ph i. Hôm qua t i b a nh m phiên nh ngh , nh m i i làm h i t i ây.
- Ông làm ki m-soát s h a-xa, n l ng thì l n mà coi th c c kh t n hao lung l m.
i xe hoài, ng không c, Có l lâu ngày m t ch . ã v y mà n u ng không
ch ng, khi n Sài-gòn, khi n Nha-trang, t nhiên ph i t n ti n nhi u.
- Còn tr tu i, d u làm vi c c c kh chút nh có h i gì. C c mà c l ng l n thì
ng c u mà ch u c c. Ph n cháu ây, cháu mu n c c h t s c mà c c không c,
cháu m i áng bu n ch .
- u b n chí mà ki m vi c làm, t nhiên c ng s có ch .
- Cháu ki m h t s c mà ch a c ch nào h t.
- i n y thi t kh . Câu có i h c bên Tây mà ki m vi c làm không c, th thì m y
u nh h c bên này làm sao có ch mà làm.
- Cháu không kén ch n chi h t, d u làm n l ng b n n m ch c m t tháng cháu c ng
làm n a, mi n có c m n thì thôi; ng t g n hai tháng nay, cháu ki m không c
t ch nào h t, nên không bi t làm sao. Cháu mu n tr v C n-th ng m n
ru ng mà làm, mà anh Trinh c theo c n hoài, bi u trên n y r i th ng th ng s có
công vi c làm, th ng th ng n ch ng nào không bi t!
- nh chí l n cháu i h c thì ph i t i t nh thành mà làm vi c, ch không th o
cách làm ru ng, n u tr v v n c u làm ru ng sao c.
- Ngh nào c ng v y, th ng th ng mình t p, l n l n r i s quen, có khó gì.
Th y Giao có tánh ít nói chuy n, nên nãy gi th y c ng i n, không nói m t ti ng nào
t. Bây gi th y m i xen vô mà nói: „Ng i ta hay nói: Hoàng thiên h u nhãn. Theo tôi thì
ông Tr i không có con m t. N u ng có con m t, sao M. Ph ng ây mu n làm n h t s c, d u
c kh không n , mà ng l i không cho có s làm n. Còn có nhi u nh i khác h bi ng
nhác, làm vi c chi h c ng làm cho có ch ng, không bi t lo-l ng, mà sao h l i có công vi c
làm luôn luôn. Ngh th coi có ph i ông tr i không có con m t hay không?“.
Bà Phán c i và nói: „M i ng i u có m ng s riêng. C c hay s ng u t i m ng
a mình, ch nào có ph i t i ông tr i mà th y trách ông. Ông tr i công-bình l m.“
Ông Phán ch n mà h i bà:
- Bà có nói chuy n v i ông tr i h i nào hay sao mà bà bi t ng công-bình?
- Ông h i k c c quá! Ông dám nghi ông tr i không công-bình hay sao?
- Tôi nghi l m.
- Già r i, ng có nói nh v y không nên. N u tr i không công-bình, mà sao ng i
làm lành l i c ph c, còn k làm d , l i b t i.
- Ai nói v i bà làm lành thì c ph c, còn làm d thì b t i? Thu nay tôi th y
nhi u ng i làm lành mà có c ph c gì âu, còn có nhi u k ác h t s c mà h
không có b t i h i nào h t. ng có ch âu xa làm chi, kìa bà L i c n ph bìa
kìa, bà cho vay bà c t c thiên-h ng t ng h t, cho l ng b c m i ngày n 1 c c
i, cho 10 ng 1 tháng n 4 ng l i. Vì nghèo túng r i nên ph i t i bà. Bà th a

3. p ng i ta c n dùng ti n, bà c t h ng ng i ta nh v y ó, bà ác quá, mà bà làm
giàu, ch có b t i gì âu.
- Thu nay bà L i cho vay nh v y, t i mình n n n-n mà vay thì mình ch u. Bà có
ép bu c ai ph vay c a bà âu mà nói bà c t h u c t h ng.
- Ph i. Bà không ép bu c ai. Nh ng mà bà là ng i cho vay, h mình túng ti n xài thì
i bà, ch bi t i âu mà h i. Bà th a c h i kh n n c a mình mà bu c mình ph i
ch u ti n l i n ng, ác là t i ch ó.
- Cho vay n l i n ng, tôi t ng ch a ác l m. Lúc mình h t ti n mua g o, ho c u ng
thu c bà giúp cho mình, y là bà làm n. Cái n giúp lúc túng ng t ó có l c ng
tr v i cái ác n l i n ng kia c. Có ng i không giúp cho ai h t mà l i còn
i móc ki m chuy n ng l y ti n l y b c c a ng i ta, m y ng i ó m i thi t là
ác.
- Th a d p ng i ta nguy kh n hay là ki m c làm khó cho ng i ta ng l y ti n, u
có t i ác h t th y. Theo ý tôi, nh ông Tr i c a bà nó h i nãy ó mà thi t công-
bình, thì ông quét cho s ch nh ng h ng ng i y, r i dân nghèo m i h t ho n-n n.
- Nói nh ông v y, thì trên m t t n y còn ng i ta n a âu!
- Sao l i không còn? Còn ng i t -t bi t nh n ngh a, h .
- c bao nhiêu ng i nh v y!
- Bao nhiêu c ng c, ông làm gì. ông mà l n nh ng h ng ng i không bi t
th ng yêu ai h t, c lo c t h ng l t l ng ng i ta, thì càng kh n-n n, ch ích l i gì,
Thà là có ít, mà toàn là ng i t -t , thì m t t n y tr ra thiên àng, không khoái
c hay sao?
- Nh ng k hung d , tr m c p chém gi t ng i ta, n u ông mu n tr i h i h ch t h t
i, thì c ng cho là ph i c; ch m y ng i cho vay n l i n ng v i m y ng i
ki m chuy n ng l y ti n c a ng i ta, mà ông c ng mu n cho h ch t n a, thì ông
t quá!
- hung b o, tr m c p ho c chém gi t ng i ta, thì toà chi u lu t mà b tù ho c
ày h . H khu y r i xã-h i, thì s n có lu t bu c h ph i n t i. y v y h ng ng i
ó ít hi m cho b ng h ng ng i làm m t quân-t r i c t h ng l t l ng ng i ta, mà
không có lu t, ho c có lu t mà không có b ng c cho tòa tr ng-tr h . Tôi cho hai
ng ng i ó t i ác nh nhau, thì tôi có nh n nhi u l m r i; n u l y tâm-lý mà xét
thì h ng ng i sau ph i ch u hình ph t n ng h n h ng ng i tr c kia m i áng.
Bà Phán h t l i mà cãi n a.
Th y Giao h i ông Phán:
- Ng i ta nói bà L i nhi u ti n l m, ph i nh v y hay không ông Phán?
- Ph i ch . Tôi dãy ph n y ã g n 20 n m nay, b c ng ó, tôi th y b cho vay
luôn luôn. B n l i c t c , 20 n m nay làm sao mà không nhi u ti n c.
- Theo ý ông thì bây gi trong nhà b có ch ng bao nhiêu ti n?
- Tô t ng b có hai ba ngàn ng là s ít.
- Nhi u ti n quá! B không có con cháu chi h t, mà b c t h ng ng i ta r i ti n
cho ai n không bi t.
- Ng i tham ti n thì h c lo tính làm cho ra ti n nhi u mà thôi, h có ngh t i s
dùng ti n y bao gi âu. Làm ra r i ó, không dùng v ch nào h t, ch ng ch t

4. ti n y không em theo c, thì cào c u giành-gi t ng có ti n cho nhi u làm chi
không bi t.
- i n y có chi quí b ng ng ti n. N u mình có nhi u thì mình c cao sang, c
thiên-h kính-tr ng, mà mình l i có th làm n làm ngh a c n a. Còn n u mình
không có, thì thân mình ph i c c-kh hèn-h , ã không làm vi c gì c, mà có khi
còn ph i ch u ói rách. y v y có ti n nhi u thì s ng l m, có qu y chi âu, nh ng
mà ph i d ng tâm d ng l c cho hi p ngh a hi p nh n mà làm ra ti n m i t t, ch
p gi t cào c u cho có ti n thì qu y l m.
Ph ng l c uc i và nói: „Làm nh n-ngh a thì làm sao có ti n nhi u cho c!“
n c m r i, th y Giao i v li n, còn th y T n thì xin phép ông Phán mà i coi hát
bóng.
Ph ng c ng t -giã v ch ng ông Phán mà v . Bà Phán nói: „Xin c u l i cho tôi nói
chuy n riêng m t chút“.
Ph ng kéo gh mà ng i. Ông Phán i vô trong. Bà Phán b c l i g n mà nói nh v i
Ph ng: „Hôm tháng tr c trong nhà h t ti n xài, tôi có h i bà L i h t 10 ng b c tháng. B a
nay t i tháng, bà òi d quá. N u c u có ti n xin c u làm n cho giùm ti n c m ng tôi tr
cho bà L i“.
Ph ng bi n s c, ng i trân-trân m t h i r i th ra mà áp:
- Cháu n c m ã g n hai tháng mà cháu ch a tr c cho bà ng nào h t, thi t
cháu ái-ng i lung quá. Hôm qua cháu ã có vi t th v xin ti n ng tr cho bà. V y
xin bà i vài b a cháu c ti n cháu s tr .
- u ch a có vi c làm mà tôi òi ti n c m, thi t tôi c ng ái-ng i h t s c. Ng t tôi
ng h t m i ng b c tháng c a bà L i, nên c c ch ng ã tôi ph i h i. N u
không có nh v y, thì ch ng nào c u có s làm r i c u tr c ng c. Tôi bi t c u là
ng i t -t , m t mát gì ó mà s .
- Thi t bây gi cháu không có ng nào h t. Xin bà ch u phi n i ít b a, h bà già
cháu g i b c lên thì cháu s a cho bà li n.
- Thôi, t ng c u có s n nên tôi m i h i. N u c u không có thì thôi, ít b a n a
ng c. tôi n n n v i bà L i ráng cho tôi m t tháng n a. Cha ch , mà ph i
ch u cho bà t i 3 ng b c l i.
- hôn!
- y ch sao. Tôi quen v i bà nhi u l m, nên bà cho ba ng l i ó a, ch bà cho
ng i khác b n t i 4 ng.
- c quá! Thôi, ti n l i y cháu ch u cho bà.
- cho c u ch u sao ph i? N u c u không có ti n, v y ch m y tháng nay c u làm
sao mà n xài.
- Cháu không có xài vi c chi h t. M y tháng nay anh Trinh th ng a ti n cho cháu,
khi 10 ng, khi 20, bi u cháu l y mà xài. L n nào cháu c ng t ch i, cháu nói cháu
có ti n, cháu không ch u l y.
- Ông Trinh n l ng l n, mà ông không có v con, ông xài ti n không h t, ông chia
t cho c u xài, có h i gì mà c u ng i.
- Tuy cháu v i anh Trinh làm anh em t h i còn nh , qua bên Tây c ng g n-g i nhau
a, song cháu c u n i nhà nh ngh c ng ã quá r i, n u cháu còn l y ti n
a nh mà xài thì cháu không an b ng. V y xin bà ng nói cho nh bi t s cháu

5. không có ti n. N u nh hay cháu không có ti n mà tr ti n c m thì ch c nh tr li n.
Mà h cho nh làm nh v y thì cháu h quá, ch c cháu ph i i v x , không dám
trên n y n a. Xin bà gi u dùm cho cháu.
- Ai nói làm chi. C u nghèo mà c u gi liêm s lung quá!
- Ph i bi t liêm s m i áng làm ng i ch .
- i nghi p quá! Ng i nh c u v y mà ông Tr i l i không cho giàu có ch : hèn chi
ông Phán tôi ng nghi ông Tr i không công bình.
- Cháu kh ri t r i cháu c ng nghi nh ông Phán v y ó bà.
- ng có nói nh v y không nên. C u còn nh , c u ph i tin t ng Tr i, Ph t, c u
i i ngay ng c.
Ông Phán trong b c ra và c i và nói: “Bà c gi ng d y luân-lý hoài! Nghe bu n
quá!”
Ph ng ng d y t v ch ng ông Phán mà v . Bà Phán ngó theo và nói v i ch ng:
“Ng i tr tu i mà bi t u quá. Th mà ph i ch u mghèo, thi t t i nghi p h t s c.”

6. II
Nghe nói trên m y v n cao su ng i ta th ng c n dùng ng i có h c-th c cai qu n
dân làm công trong s , tuy làm vi c nhi u gi ; n c c kh , song l ng b ng h cho r ng
rãi, Ph ng m i i tìm m y ông ch v n cao su l n trên Sài-gòn ng n ng-n xin vi c mà
làm. i g n h t m t bu i s m m i, may c g p hai ông ch , mà m t ông thì nói trong s có
ng i dùng, còn m t ông ch thì nói hôm tu n tr c có c n dùng m t ng i em lên s
trên Th -d u-m t, mà ngày hôm qua ã có ng i xin vô làm r i.
Ph ng th t v ng, nên tr v nhà thay r i n m dài trên gh b , tay gác qua trán, m t
nh m lim dim.
Nhà Chà-và i phát th em l i a m t phong th . Ph ng l y th coi ngoài bao, th y
tu ng ch c a em thì bi t th d i nhà g i nên trong lòng h i-h p, m ng c tin nhà, song
không bi t m có g i ti n ng tr ti n c m cho bà Phán Thành hay không.
Ph ng i l i bàn vi t ng i, r i l y dao th ng-th ng r c bao th mà rút cái th ra, không
th y ng-da5, m t bi n s c, tay run-r y, lòng l nh ng t. Chàng g ng mà coi th thì th y nói
nh v y:
“Cher anh Hai,
“Hôm qua má có ti p c th c a anh. Trong th anh xin má 30 ng tr ti n c m
cho ng i ta. Má bi u em vi t th tr l i hay r ng bây gi trong nhà không có ti n d , nên
xin anh i 15 tháng t i má lãnh ti n h u-trí r i má s g i lên cho anh.
“Anh Hai ôi, b i nhà mình nghèo, nên anh h c l -d , r i bây gi t m thân trôi n i v t-
nh v y, em ngh t i ph n anh, thi t em au lòng xót d bi t t i ch ng nào.
“Gia- o c a mình anh ã bi t rõ h t. H i ba còn sanh ti n, s ti n h u-trí m i k 3
tháng lãnh c 350 ng, nên b n xài trong nhà c r ng rãi. T ngày ba m t r i, má
lãnh còn có phân n a, m i k 3 tháng có 175 ng, b i v y dùng không , em ph i làm bánh
i sai b y tr i bán ki m l i m i b a ít c c b c ng ph mà ch u t n-phí trong nhà.
“Mùa m a n y cái nhà h d t nhi u ch . R i ây còn ph i lo tu-b cái nhà, t n hao
ch ng 100 ng m i .
“Anh Hai i, em bu n, em lo lung l m, song em c làm vui, em không l s c bu n cho
má bi t. Ngày anh xin phép má ng i ki m công vi c làm, em mu n c n anh h t s c, mà em
không dám c n, là vì em ngh em không s c nuôi anh, l i anh i h c t i bên Tây, n u bây
gi anh nhà thì s e thiên-h khinh-khi anh, h chê anh h c mà không dùng c. T i nh
y ó nên em m i cho anh i.
“Má còn bi u nói cho anh vi c n y n a: có th y Bang-Bi n T nh c y mai nói v i má xin
i em. Th y n m nay ã trên 40 tu i, nhà giàu l n, huê-l i m i n m g n 30 ngàn gi .
“Th y ã có v có con, song có con gái mà thôi, nên mu n c i em làm bé h a may em
sanh con trai cho th y. Th y ch u c i m t ngàn ng b c, l i h a c t nhà l i ch c-ch n cho
má v i em .
“B a h m má có h i ý em, má nói nh em ch u thì má g . Em ngh nhà mình nghèo, bây
gi ch giàu có sang-tr ng có ai thèm c i em âu. N u em ng th y Bang-Bi n T nh, thì bây
gi em giúp- trong nhà mình c, mà có l ngày sau thân em c ng c sung-s ng.
Ng t vì em là con ông Ph , mà i làm bé ng i ta thì x u h quá, x u h cho thân em, mà
5
(ti ng Pháp: mandat) b u phi u.

7. ng x u h cho tông-môn n a. T i nh v y ó nên em l ng-l , em xin má cho em suy ngh
ít ngày.
“Ba m t r i, anh là l n, anh ph i ch ng cho em bi t mà i. V y nên em xin anh suy-
ngh , r i cho em bi t coi em có nên ng làm bé th y Bang-Bi n T nh hay không.
“Vi c n y không g p gì. Anh suy ngh r i tháng sau má lãnh ti n h u trí r i em em ti n
lên cho anh, ch ng y anh s tr l i v i em c ng c. H anh ch u thì em ch u, còn nh anh
không b ng lòng thì em thôi.
g p nhau r i em s nói chuy n dài, bây gi em kính chúc cho anh c v n s nh
ý”
Loan
Bái th
Ph ng c th d t r i, thì v a gi n, v a t c, v a t i, v a bu n, nên c p m t au, ng c
nh y thình-th ch. Chàng x p th b vào túi r i i qua i l i mà suy-ngh trót m t gi ng-h .
n 11 gi r i, chàng khóa c a i l i nhà ông Phán Thành mà n c m. Ch ng n c m
i, chàng i th y Giao i v , chàng m i nói v i bà Phán:
- Th a bà, b a h m cháu h a v i bà trong ít b a bà già cháu g i ti n lên r i cháu s
tr ti n c m cho bà. B a nay cháu có c th d i nhà g i lên nói 15 tây tháng t i,
ngh là 20 ngày n a, bà già cháu lãnh ti n h u-trí r i m i g i cho cháu c. Cháu
nói l l i bây gi th t c v i bà, thi t cháu có l i nhi u quá.
- Hôm tr c c u nói trong vài ngày s có ti n, tôi n n n xin bà L i hu n l i cho tôi 5
ngày. Bây gi nói v i bà t i 15 tây tháng t i ch c bà c n-nh n d l m.
- Xin bà ng phi n, t i cháu không ti n, ch không ph i cháu có mà không mu n tr
cho bà. S b c bà vay c a bà L i xin cháu ch u ti n l i cho.
- Câu không có ti n thì tôi ph i nói v i bà L i l i m t tháng n a r i tôi s tr ch
bi t làm sao.
- Cháu làm cho bà ph i nh c lòng h t s c. Bà là ng i n c a cháu, n u c m cho cháu
n, mà cháu cù nh y không tr ti n coi k c c quá. T i g p h i kh n n, nên m i
i v i bà nh v y. Xin bà th ng giùm thân ph n c a cháu, ng phi n cháu t i
nghi p.
- Không, tôi không có phi n c u âu. Tôi v i ông Phán th y tánh n t c a c u thì
th ng c u lung l m ch . N u v ch ng tôi d dã nh ng i ta thì nuôi c m c u
ng c, ng t vì v ch ng tôi c ng nghèo nên m i h i ti n c m ó ng mua g o,
i ch , mà n u cho c u n.
- Cháu xin bà ng nghi-ng gì h t, th nào cháu c ng tr cho bà.
- Không, tôi không có nghi u chi âu.
- Cám n bà. Cháu xin t thi t v i bà m t u n y n a: cháu lên Sài-gòn ki m vi c
mà làm ây là vì nhà cháu nghèo. Bà già cháu không có huê l i gì h t, ch có s ti n
u trí m i tháng lãnh không y 60 ng b c. ã hai tháng r i cháu ki m không
c vi c làm. N u cháu n c m v i bà hoài, t nhiên ph i xin ti n nhà mà tr , làm
nh v y thì bà già cháu còn ti n âu mà xài cho . V y cháu xin bà k t ngày nay
cháu không l i n c m n a. S ti n c m hai tháng r i, h 15 tây tháng t i bà già
cháu g i lên, thì cháu tr cho bà li n.
- u không n c m ây n a r i c u n âu?

8. - Th a không h i gì. Cháu mua bánh mì n s sài m i b a c ng c.
- Ý! n nh v y ch u sao n i. n th t th ng lâu ngày ph i mang b nh ch ph i ch i
âu.
- Th a c.
- Mà tôi coi th c u không có ti n, c u l y gì mua bánh mì mà n?
- Cháu còn c ít c c, ch ng nào h t cháu s m n ti n c a anh Trinh cháu xài.
- Tôi mu n c u l i nhà tôi n c m hoài. Ch ng nào c u có ti n r i c u s tr , ng
ng i chi h t.
- Bà th ng cháu nên bà bi u nh v y, song cháu ph i bi t xét ph n cháu, âu dám
làm nh v y.
- Tôi th y thân ph n c a c u tôi ch u không c. Tôi nghèo, thi t t c quá! … Tôi
bi u c u n c m nh th ng, ng ái ng i chi h t; tuy nghèo song v ch ng tôi có l
nuôi c u c mà.
- Th a, cháu âu dám làm nh c lòng ông bà. K t chi u nay, cháu xin bà ng ch
cháu n c m n a.
Ph ng r ng r ng n c m t, li n ng d y t bà Phán mà v . Bà Phán ngó theo, bà c m
ng, nên c ng ch y n c m t.
a chi u y, Ph ng óng c a l i mà trong nhà c i qua i l i t tr c ra sau, ch
không ph i n m mà ngh . Có lúc chàng a n c m t, s c m t coi h m h m.
n t i, chàng khóa c a b c ra ngoài ng i th -th n, g p m t a nh bán bánh
mì, chàng mua m t ba xu, r i th ng-th ng i xu ng mé sông ng i trên b c th ch mà n; ngó
tr i, ngó n c im lìm, ngó xe, ngó ng i náo-n c, mà ch c t i trong trí chàng ng b i-r i,
nên không ý n v t chi h t. Có l n bánh mì r i khát n c, nên l i 8 gi chàng b n-b
tr v nhà. Chàng m c a v n èn, u ng m t h i t i hai ly n c l nh; r i ng i l i bàn vi t l y
gi y mà vi t. Vi t t i 3 gi khuya, chàng m i ch u óng c a t t èn i ng .
Sáng b a sau, g n t i 7 gi , Ph ng m i th c d y. Vì b a chi u hôm qua n không no,
i êm y ng i lâu vi t nhi u, nên s c di n c a chàng coi nh u nhè m t nh c l m.
Chàng ng i l i bàn vi t mà c m y tr ng gi y chàng vi t h i hôm, có khi ng ng mà
suy ngh , có khi c m cây vi t mà s a ch .
t 8 gi , Trinh theo xe l a Nha-trang v t i, b c vô nhà, anh em m ng nhau, r i
Trinh ngó Ph ng mà h i:
- a nay sao m a coi s c m t toa m t d v y?
- a kh e nh th ng, có m t âu.
- ! Toa nói d u m a! Toa l y ki ng soi m t c a toa mà coi có ph i m t hay không r i
toa m i h t ch i. Ch c là hai b a rày toa nhà, toa bu n râu không n không ng , nên
toa m t ch gì.
Ph ng không tr l i, b i ra c a mà ng. Trinh vô trong bu ng thay i qu n áo, r a
tg u r i ra n m trên b ván gõ mà ngh l ng. Th y Ph ng tr vô, Trinh li n nói: “M a
ã ki m c mà khuyên gi i toa, mà toa c bu n râu hoài, m a không bi t làm sao nói n a.
Bu n làm chi không bi t! ng làm ng i, nh t là ng lúc thanh niên, mình ph i có cái
ng-hái, ph i có cái óc c ng c i mà tranh u v i i, h tranh u thì t nhiên có th ng
ho c b i. N u may mà có th ng thì mình ch ng nên kiêu c ng mãn ý r i ng ng l i, ph i th a
th ng mà i t i n a, i hoài, ng thôi. Còn nh r i th t b i, thì mình ph i h i tâm nh trí mà

9. xem xét l i coi t i c nào mình th t b i, r i s p t ph ng-pháp khác tranh u n a, ch
ng th y th t b i ngã lòng th i chí, ph i ph n ch n mà tranh u hoài, tranh u luôn luôn
cho t i c th ng m i c”.
Ph ng ng i l ng thinh m t h i r i th dài áp:
- Toa lu n nghe ph i l m, ng t vì m a quen tánh a c m nên h g p vi c tr c-tr thì
bu n b c ch u không c.
- Toa bi t i n y là i khôn s ng h ng thác. N u mu n s ng thì ph i t p cho có cái óc
thi t hành, ch không nên có cái óc a c m. Toa ph i nghe l i m a mà s a tánh ý toa
i.
- i ng i u có tánh riêng, d gì mà s a cho c toa. Hu ng chi ng t ng lai
a m a coi m t mù, mà vi c nhà c a m a càng ngày càng b i r i thêm hoài, làm sao
mà m a vui-v c ng c i nh toa c.
- a ã có nói: toa c b n chí thì s m mu n gì r i c ng có công vi c làm. H i bên
Tây v , m a c ng nh toa bây gi v y. M a ki m sáu b y tháng tr ng m i có ch
làm. Toa m i th t nghi p có vài tháng mà th i chí n i gì. Còn vi c nhà c a toa t i sao
mà b i r i, toa nói cho m a nghe th coi.
- Vi c riêng c a m a, khó nói rõ ra cho c.
- ! Hai a mình là b n thi t, th ng nhau c ng nh ru t th t. Vi c c a toa là vi c
a m a, t i sao toa nghi k , không mu n nói cho m a bi t? Toa có vi c mà toa d u
a, té ra toa cho m a không áng làm ng i b n thi t c a toa hay sao?
- a bi t toa th ng m a l m c ng nh m a th ng toa v y, có l nào m a nghi k .
- u không nghi k , thì có vi c gì bu n ph i nói thi t cho m a hi u m a m i khuyên
gi i toa c ch .
- Toa v n bi t tuy ông già m a h i tr c làm quan, song n ngày h u-trí không có d
ng ti n nào h t.
- Làm quan thanh liêm nh n c thì d ti n sao c. y là s k t qu c a thái-
ng i x a, có l gì âu.
- ngày ông già m a m t r i, thì bà già m a h ng ti n h u-trí c phân n a thôi,
không ti n chi d ng trong nhà có âu nuôi m a bên Tây mà h c n a cho c,
i v y m a còn có m t n m n a thì thi l y b ng k -s mà m a ph ì b h c mà tr v
a th y nhà ngheo, m a m i lên ây tính ki m vi c mà làm, d u không giúp cho
bà già m a c thì c ng kh i t n hao cho bà già m a. Nào dè ây ã 2 tháng r i
mà không làm c vi c gì h t, ph i nh c y toa, l i c ng ph i nh c y d i nhà n a.
- Toa có nh m a chút gì âu? Toa ây c ng nh toa coi nhà giùm cho mo ; n u
không có toa thì m a c ng ph i tr ti n ph v y.
- Toa ng cãi, m a nói h t cho toa nghe. Vi c m a m i thu t ó là m t c làm cho
a ph i bu n r i. Mà bà già m a vì nhà nghèo, mu n gi i nguy, nên tính g con em
gái m a làm bé m t ng i giàu ng l y ti n mà nuôi s s ng cho c gia ình, bà già
i em m a làm nh v y thì m a ch u sao n , mà toa bi u m a ng bu n.
Ph ng nói t i ó thì c m ng, ch y n c m t, không nói c n a.
Trinh châu mày mà h i:
- Ai nó v i toa s bà Ph mu n g em toa làm bé nhà giàu?
- Em m a g i th cho m a hay.

10. - ! Th âu? Toa a cho m a coi m t chút c hay không? Có lý nào bà Ph n
tính vi c k -c c nh v y. M a không th tin.
Ph ng s tâm mu n nói i khái vi c nhà cho Trinh nghe mà thôi, ch không ch u nói
rõ, mà b Trinh nói xóc, l i ng h i u t- c, trí không còn dè-d t n a nên v i-vã kéo h c t
bàn vi t l y phong th c a cô Loan mà a cho Trinh.
Trinh ng i c h t r i tr th l i và nói:
- a trách toa lung l m, vì toa không thi t tình v i m a. Hai tháng nay toa n c m
a bà Phán, toa không có ti n mà tr , sao toa không nói cho m a hay? Toa không có
ti n, sao m y l n moa a ti n toa l i không ch u l y?
- Toa cho m a u trong nhà, mà m a còn l y ti n c a toa mà xài n a, thì khó coi
quá, m a l y sao c.
- Toa kh quá! Liêm s ! Liêm s ! Làm anh em v i nhau, m a có ti n d , còn toa không
có, thì m a cho toa dùng, có gì âu mà ái ng i? i v i moa thì toa, gi liêm s , r i
toa day qua bu n, làm lo cho bà Ph v i em toa, thái nh v y úng l m hay sao?
Á! Chú quân-t n y quê mùa quá! Thôi, ti n c m ó m a tính v i bà Phán, toa
kh i lo. Toa c l i ó n c m, m a s c bao cho toa luôn luôn.
- Tr a hôm qua m a ã có nói d t v i bà Phán m a không n c m nhà b n a.
- i sao v y?
- a ch a có vi c làm, n c m ti n âu mà tr .
- u toa không n c m nhà bà Phán, r i toa n âu? Toa n ch khác l i kh i tr ti n
hay sao?
- a mua bánh mì n b y b , mi n no b ng thì thôi.
- ! Toa iên hay sao? n bánh mì tr c m sao c?
- Sao không c? V y ch h i bên Tây c m âu mình n?
- n bánh mì c ng ph i có th t cá, rau c i kèm vô m i b t v mà s ng c ch .
- Thì m a mua th t mà n. Trong x mình n r , m i b a n t n ch ng m t c c b c
thì no b .
- Toa iên thi t mà! … Thôi vi c ó lát n a r i s àm lu n l i. Bây gi m a h i toa
y ch em toa h i ý ki n c a toa ó mà toa ã tr l i r i hay hay ch a?
- Ch a.
- Toa ph i tr l i li n và trong th toa ph i d n cô Loan, ch ng bà Ph lãnh ti n h u-trí
í, cô ng có g i ho c em lên cho toa làm chi. Mà cô Loan h i toa nh v y, toa
tính tr l i th nào âu, toa nói cho m a nghe th coi.
- cho em m a h y cái xuân xanh c a nó và ch u nh c-nhã tr n i ng c u gia
ình, làm nh v y m a không th ch u c. M a s nhi t li t ng n cãn s y.
Trinh ng i suy ngh m t h i lâu r i m i nói:
- Sanh ho t là m t v n . Cô Loan ng làm v bé Bang-Bi n T nh y là m t cách gi i
quy t c a v n . Theo ý m a, n u cô Loan vui lòng ng thu n, thì có l i ch không
có h i.
- V danh-d mà toa lu n l i h i nh buôn bán v y sao c.
- M a lu n theo cái tôn ch th c-hành ch . i n y thiên-h k gì danh-d . H có ti n
nhi u thì cao sang. Ph i tranh u làm cho có ti n nhi u thì m i có danh d .

11. Ph ng ng d y i qua i l i m t h i r i ngó ngay Trinh mà nói:
- y l i toa nói, m a ngh ph i l m. Nh ng mà thà m a g em m a cho m t tên nông-
phu, ch m a không n làm v bé m t ng i giàu.
- Câu chuy n toa nói sao mâu thu n quá! Toa ã cho l i lu n c a m a là ph i, mà sao
toa l i không ch u cho em toa làm v bé c a ng i giàu?
- Vì em c a m a là con c a m t ông Ph , nên thà nghèo s ch ch không nên giàu mà
.
- Toa b c m nhi m giáo-d c x a ã sâu quá, không th nào i cá óc c a toa c.
- Không! M a s i cho toa coi mà, song m a i cho m a ch không ch u cho em
a i.
- Toa làm th nào i cái óc c a toa?
- m a suy ngh ít b a r i m a s tr l i câu h i ó.
- u toa b c cái óc a-c m c a toa ó thì m a m ng l m v y.
- a s g ng s c.
Hai ng i àm lu n t i 11 gi , Trinh bi u Ph ng thay r i d t nhau ra nhà hàng n
m tây.
Chi u b a sau, Trinh s a so n i làm vi c. Chàng 20 ng b c trên bàn nói v i
Ph ng:
- Toa c t ti n ây ng nhà n c m.
- Không, không, toa kh i lo cho m a.
- Toa không n c m tháng nhà ông Phán n a, mà l i không có ti n: nhà toa l y gì n
m, mà bi u m a ng lo?
- a ki m n b y b c.
- Toa ng có cãi v i m a mà. Ki m n b y b là ngh a gì?
Trinh b 20 ng b c trên bàn mà i. Ch ng ra t i c a, chàng day l i nói vói:
- Toa nh vi t th d n d i nhà ng g i b c lên. M a ã tr ti n c m cho bà Phán r i.
- Toa tr r i hay sao?
- i.
Ph ng l c u, Trinh i tu t.

12. III
i 3 gi ch u, tr i ã d u n ng. Ph ng m c y ph c àng-hoàng, r i th ng-th ng i b
ra ng Kinh L p6. Chàng i t i m t c n ph l u, trên c a có m t t m b ng s n màu
y ch l n:
TÂN I
Báo xu t b n h ng ngày
Ph ng ng d -d m t chút r i m i m nh d n b c vô c a, móc túi l y m t t m danh-
thi p a cho ng i i gi y ng i t i ó mà c y a cho ông ng-lý7 nh t báo. Chàng ng
ch ng bao lâu, thì ng i i gi y tr ra m i chàng i theo mà lên l u. Chàng v a t i c a môt
cái phòng thì ông T ng-lý báo Tân- i b c ra ti p r c vui v , n m tay d t vô phòng r i
kéo gh m i chàng ng i.
Ông T ng-lý ng i ngang m t Phung, ông v a c i v a h i:
- Tôi mu n bi t coi ông n vi ng tôi, ông có u chi d y b o tôi ch ng?
- Tôi Sài-gòn m y tháng nay, tôi nghe danh ông là ng i có chí tân t n, quy t ánh
n phong-hóa h b i, r i xây m t n n phong-hóa m i-m , cho xã-h i n ng theo
ó mà t n-b cho kh i thua sút ng i ta. Tôi l y làm ái m cái tôn ch quý báu y, và
tuy tôi b t tài, song tôi mu n làm tay ch n cho ông ng giúp ông chút ít cho mau t
n m c- ích. Hôm nay tôi n ây là có ý xin ông ngh th coi, ông có th dùng vào
ch nào c hay không. Tôi ch ng n cao th p, d u vi t bài ng báo hay là làm
ng g i báo c ng c, mi n là tôi c giúp trong báo quán thì thôi.
Ông T ng-lý châu mày, nhìn k Ph ng r i m i tr l i:
- Ông có c m tình v i t báo c a tôi, thi t tôi cám n ông l m. Nghe m y l i ông nói
ng nh tôi c n c mát x i xu ng trong lòng tôi. Nh ng l i y có tánh-ch t
thúc gi c tôi phài h ng-hái mà i theo cái m c- ích c a tôi nh mà b n th c u h
ghét l m. Có l tr c khi n ây, ông v n bi t t báo c a tôi m i l p, nên s ng i
mua ch a c ông. ã v y mà tôn ch c a t báo không thích-h p v i trí ý c a h ng
lão-thành trong x , nên h c v n ng phá tôi hoài. T i hai c y mà b tài chánh c a
n báo không c phát- t. Còn ng i giúp vi c trong báo quán thì hi n nay
dùng. Ông s n lòng giúp tôi, mà tôi không th n p-d ng c, thi t áng ti c
m…Ông h c tr ng nào mà xu t thân?
- Tôi bên Pháp 6 n m. Có b ng Tú-tài r i tôi h c tr ng bá-ngh c 1 n m.
- ! Ông có h c bên Pháp?
- Ph i.
- u trong tòa so n có c ông thì quí bi t ch ng nào. Thu nay ông có ph bút cho
báo nào hay ch a?
- Ch a.
- Ông có vi t m t bài lu n r ì ng báo ch i hay không?
6
nay là i l Nguy n Hu
7
ch nhi m

13. - Tôi m i vi t th m t bài nh ng mà không bi t có áng ng cho công chúng c hay
không nên tôi ch a dám cho ng.
- Ông vi t bài lu n v v n- gì ó?
- Bài tôi lu n v s kh -kh o c a ng i mê nh n- c.
- Húy! Cha ch ! Ông lu n nh th m y ông lão thành o- c h càng ghét nhi u h n
a. Ông có th g i bài y l i cho tôi xem th hay không?
- Tôì có em theo trong túi ây.
- !N u c v y thì may l m. Xin ông cho tôi c s m t chút.
Ph ng móc trong túi l y ra m t t gi y ng i vi t êm n mà trao cho ông T ng-lý.
Ông T ng-lý d ra mà c: “Nh n c ngh a là ngu d i.” Ông ngó Ph ng r i c i mà
nói: “N i th y ch t a c ng làm cho bon lão thành nh y nh m. Vi t báo ph i vi t nh v y,
ph i ch c gi n c-gi h m i ch u c”. Ông ng i coi tr n bài t u chí cu i. Ch ng coi h t
i ông nghiêm s c m t mà nói:
- Ông nói ông ch a vi t báo mà ông vi t nh v y d u nhà ngh c ng khó bì k p. Hay
quá! Hay mà l i thích hi p v i tôn ch c a t báo “Tân- i” l m.
- Ông khen tôi quá, ông làm cho tôi ái ng i khó ch u h t s c…
- Không. Tôi khen thi t, ch không ph i v tình. Lu n nh v y mà không khen sao
c. Tôi l y làm ti c trong tòa so n có ng i …Tôi xin l i ông, tôi tính nh v y,
không bi t ông có vui lòng hay không …
- Ông tính th nào ông c nói rõ ra, ch ng c n ph i ái-ng i.
- Tôi mu n xin ông có r nh ông vi t bài g i l i cho tôi ng báo. Tôi s tr ti n công t
bài ông u ng cà phê mà vi t. Làm nh v y tuy ông không ng i trong tòa so n, song
ông c ng có th giúp cho t báo “Tân- i” c. Tôi tính nh v y ông có vui lòng
hay không?
- c. Mà tôi xin nói tr c v i ông, tôi là ng i th t chí, nên t -t ng c a tôi trái v i
phong-hóa c a xã-h i hi n th i l m. Tôi s e l i lu n c a tôi có th làm h i cho t báo
a ông ch ng.
- Xin ông ng ng i ch ó. Tôn-ch c a t “Tân- i” là ánh n n phong-hóa c r i
xây n n phong-nóa m i. Ông công-kích phong-hóa c thì hi p l m, ch có h i ch nào
âu.
- Tôi ph i nói tr c cho ông rõ trí ý c a tôi.
- Cám n. Ông có vui lòng cho phép tôi ng báo bài n y hay không?
- Tùy ý ông li u nh.
- u v y thì tôi s ng li n trong s báo ngày mai.
- Tôi s vi t bài khác mà em l i cho ông n a… Thôi, tôi xin t mà v , cho ông làm
vi c.
- Xin ông ch tôi m t chút,
Ông T ng-lý m t l y 3 ng b c mà a cho Ph ng và nói: “Xin ông vui lòng l y ít
ng b c u ng cà-phê ch i. N u m i tu n ông vi t cho tôi c hai ho c ba bài thì t t
m”.
Ph ng l y b c b túi mà trong lòng h th n h t s c. Chàng b t tay ông T ng-lý r i
xu ng thang l u mà i.

14. t i ch , m i B n Thành, Ph ng ngó ng h g n trên u ch thì th y ã 4 gi r i.
Chàng mua m t bánh mì 4 xu v i m t c c b c th t xá-xi u, xin gi y gói l i kín áo, r i c m
i qua i-l Galliéni mà v nhà.
Chàng i th ng-th ng d a l ng, th y phía tr c m t ch ng 10 th c, có môt cô gái
ch ng 17, ho c l8 tu i m c qu n v i en, áo v i tr ng, qu n áo c xì, d dáy, l i có vá m y
mi ng, tay cô b ng m t cái r , c ng ng i m t h ng v i chàng. Khi g n t i ngã t ng
Galliéni g p ng Kitchener ng Nguy n Thái H c), b ng nghe phía sau l ng có ti ng
kèn xe h i, r i m t chi c xe h i thoát qua nghe m t cái vù, mau nh tên b n. Lúc t i ngã t ,
thình-lình th y m t chi c xe h i khác do ng Kitchener ch y xu ng phía C u Ông Lãnh.
Chi c xe ch y ng Galliéni vì ch y mau quá, không k p, nên s p-ph ph i b tay lái
qu o qua phía tay m t ng tránh chi c xe kia. Chánh lúc y cô gái n b ng cái r ng i
ng-th ng d a bên l ng, ch xe qu o. Cô th y xe mu n tuôn ngang mình cô, cô l t t
nh y lên l g n-gàng, mà xe c ng theo cô leo lên l , cái vè tr c ng cô té l n cù, xe ch y
luôn, quanh qu o l n x n n n m sáu ch c th c ng m i ng ng c.
Tai n n n y x y ra mau l , nh ch p nháng, song Ph ng i g n ó không y m i
th c, l i s r i ngay tr c m t chàng, nên chàng ngó th y rõ ràng. Cô gái n v a té thì
chàng v i-vàng ch y l i, cô ng i d y, m t cô xanh d n, u tóc x ra, n i ng ch có vài
gi t máu, còn cái r thì v ng xa v i n m sáu lon s a bò n m tràn lan trên m t t.
Ph ng ng ngó quanh qu t, th y chi c xe gây tai-n n y n m phía ng Kitchener,
p-ph leo xu ng r i i vòng chung quanh xe mà coi vè, coi bánh, không thèm ýt i
ng i mình ng té, thì chàng n i gi n, nói v i cô gái: “Cô ng i ây ng tôi i kêu lính”.
Ph ng dòm tr c ngó sau không th y lính, duy có nh ng ng i i ng áp ch y l i
ng bao chung q anh cô gái. Ph ng v t ng i ta mà i l i ch xe gây tai-n n; th y s p-ph
ng ng lúc-l c cái èn xe thì n t t ng: “M y ch y mau, tuôn lên l cán ng i ta, r i bây
gi m y lo cái xe c a m y, m y kh ng k m ng ng i h ?” Nói có m y l i, k th y m t
ng i m c âu ph c, râu cá ch t, ng i t nh queo trên xe, thì chàng càng thêm gi n nên b s p
ph day qua nói v i ng i y : “Chú dã-man l m, không áng ng i xe h i. Xe chú cán ng i
ta, sao chú không lo c u c p, c ng i ó? Leo xu ng! S p ph em xe l i ng ch ng i
nh xu ng nhà th ng. A lê! Mau lên!
Ng i m c âu-ph c ríu-ríu leo xu ng xe, m t mày tái lét. S p ph th t xe tr l i ch cô
gái ng i.
Ph ng th y m t th y i tu n c nh p xe máy ch y l i thì nói: “Xin th y i làm vi-
ng giùm cho rõ-ràng. Th y th y hôn? Cô gái n y i trên l , xe h i leo lên mà cán cô trên l
ch không ph i gi a l ”.
Trong ám ng coi có m t ng i nói l n: “V y mà ch xe v i s p-ph mu n ch y
luôn, không thèm c u ng i ta ch !”
t ng i khác nói: “Ch y âu cho kh i. H t th y ai c ng th y s xe, n u i luôn thì
tù càng thêm n ng”.
Ph ng choàn tay cô gái và h i: “Cô ng d y i l i xe c hôn?” Cô n g t u.
Ph ng dìu d t em cô lên xe. Cô nói: “Ai ó làm n l y cái r v i m y h p s a bò giùm cho
tôi”. Có m t ng i l m h p lon b vô r r i em ê trên xe.
Ph ng n m cánh tay ng i ch xe mà nói: “Chú leo lên xe i. Ph i ch ng i b nh
xu ng nhà th ng coi b nh tình th nào r i s hay. Tôi c ng i theo n a”. Chàng l i nói v i
th y i: “Xín th y i biên s xe, tên ch xe, tên s p-ph cho ng l p vi b ng”.
Xe h i ch ng i b nh v i Ph ng tr l i nhà th ng thí tr c Ch B n-thành. Quan th y
thu c khám nghi m r i nói: “May quá, b nh không có chi n ng, ch tr y u g i, b m chã vai,

15. ch không có gãy m t cái x ng nào h t”. Ông thoa thu c m y ch tr y và b m, r i bi u b nh
nh n v , kh i n m nhà th ng.
Cô gái nhúc nh c i ra. Ph ng nói v i ch xe: “Bây gi ph i i xu ng bót ng khai v i
ông Cò cho ông l p vi-b ng r i m i i c”.
Ng i ch xe nh -nh nói: “R i ng cô em té, nên tr y tr a chút nh, ch không ph i
cán. Thôi, tôi cho cô em 10 ng b c mà u ng thu c, t i cò bót lòng dòng th t công, ch
có ích gì”.
Ph ng tr n m t áp:
- c âu! có ti n ch y lên trên l ng cán ng i ta mà ch i, r i cho 10 ng b c
ng hu hay sao?
- y là vi c t i ro s p ph tránh chi c xe kia, nên leo lên l , ch có l nào nó c ý ch y
-c c nh v y.
- Không c. Vi c n y ph i t i Tòa …Có tôi th y rõ-ràng tôi s làm ch ng cho b nh
nh n ki n n cùng.
- Thôi, tôi cho cô em 20 ng.
Th y i h i nãy c y xe máy ã l i t i. Th y nghe nói nh v y thì khuyên r ng: “R i
ng s s a, ch u ti n c m thu c 20 ng c ng v a; xu ng bót hay lên tòa c ng v y, lòng
dòng th t công, ch có ích gì. Ng i ta ch u cho 20 ng ó con em ch u hu hay không?”
Cô gái g t u và chúm-chím c i và áp: “Tôi ch u, mà ph i a b c li n bây gi ”.
Th y i ngó Ph ng mà nói: “B nh nh n ch u r i. Thôi th y còn kêu nài chi n a. Hu
thì t t h n. Ch xe a ti n i, tôi làm ch ng cho”.
Ng i ch xe l s c vui m ng, l t- t móc bóp ph ra l y m t t m gi y b c 20$ mà a
cho cô gái b n n và nói: Em mua vài c c b c d u em thoa, trong ít b a lành m nh có gì âu”.
Cô gái l y t m gi y b c c m trong tay, mi ng chúm-chím c i.
Ph ng rùn vai coi b không v a lòng.
Ng i ch xe d nón chào, bi u s p-ph giao cái r l i cho cô n , r i b c lên xe h i
mà i, th y i c ng i, tay d t xe máy.
Ph ng ngó cô gái mà h i:
- Nhà cô âu?
- Em ng Galliéni.
- a! Té ra cô m t ng v i tôi.
- Em dãy nhà lá g n trong ga d’ Arras.
- Bây gi cô i b mà v nhà c hay không?
Cô gái i nhúc-nh c và nói: “Ch n em au quá”.
Ph ng bi u: Thôi, cô ng i ây, tôi kêu m t c xe th m tôi a cô v ”.
May lúc ây có m t chi c xe th m ng i ngh u-ngh n g n ó mà ki m m i. Ph ng
kêu l i, tr giá 2 ng i m t c c r i giúp v i cô gái em cái r ng h p lon lên xe mà i.
Ng i chung trên xe, b y gi Ph ng ngó cô n k -l ng, m i th y cô tuy y-ph c rách-
i, song m t mày sáng r , tay chân d u dàng, mái tóc en huy n, n c da tr ng , mi ng
i có duyên nh hao v a n , m t ngó có tình nh mây mùa thu. Ph ng bèn h i:

16. - Cô tên chi?
- Em tên Tâm
- Cô v i ai trong ng Galliéni?
- Em v i ba em.
- Cô b ng h p lon i âu mà b xe ng ó?
- Em i ki p h p lon, em l m ng bán cho ch c l y ti n mua g o n.
- Tr i i! Làm nh v y th nào có ti n cho nhi u c!
- B a nào l m c nhi u em bán t i m t c c, còn b a nào ít thì n m b y xu. Có
th ng em c a em nó c ng i ki m nó l m n a.
- Ba c a cô làm ngh gì?
- H i tr c làm vi c ngoài Catinat, mà lãnh coi kho hàng bên xóm chi u. T h i
m ngoái có b nh nên nhà, không có i làm vi c c n a.
- Xe ch y vô g n t i dãy nhà lá g n gare d’ Arras, cô Tâm kêu ng i ánh xe mà nói:
“T i nhà em r i. T i cây tr èn th nhì tr c kia, anh nghe hông anh?”
Xe ng ng, Ph ng nh y xu ng, móc túi l y m t c c b c a cho ng i ánh xe r i a
tay cho cô gái n v n mà leo xu ng. M t tay c m t m gi y b c ch t c ng, m t tay b ng cái r
p lon, cô Tâm ngó Ph ng mà c i và h i: “Còn nhà th y âu?”
Ph ng ch tay ra phía Sài-gòn mà áp:
- Tôi phía ngoài kia.
- Sao h i nãy t i nhà th y không ghé?
- Tôi mu n a cô v t i nhà. Nhà cô là nhà nào?
- n nhà bìa kia.
- Cô i tr c. Tôi s i theo mà a cô v t i nhà.
- Cám n th y. Em vô m t mình c. Th y vô làm chi? Nhà em d dáy ch t h p l m.
- Không h i gì, xin cô ng ng i. tôi vô ng tôi c t ngh a cu c xe ng rõ ràng cho
ba cô hi u.
- Th y mu n vô thì vô, song nhà em d l m, mà ba em l i có b nh n a.
Cô Tâm nhúc-nh c i tr c, Ph ng th ng-th ng theo sau, i vô t i m t khúc b nh r i
i m t dãy nhà lá m i m y c n, c n nào c ng túm húm, trong nhà tr ng l ng, tr c sau hào
ng ng n c d -dáy h t s c. i t i c n bìa, cô Tâm b c vô và nói : “Con b xe ng ba
à!”
Ph ng ng ngoài c a dòm vô, th y có m t ng i àn-ông m c m t cái áo lá v i tr ng
mèm l i rách nát v i m t cái qu n v i en c ng rách, ng n m trên m t cái s p, v a
nghe cô Tâm nói thì l m-c m ng i d y và h i:
- Tr i t ôi! ng âu? Có sao không con?
- ng ch ngã t ng xu ng lò heo ó. Xe ng con té l n cù, mà không có sao h t,
con b b m vai và tr y u g i mà thôi.
- May d hông! Ba th ng d n con i ng ph i coi ch ng, t n y xe nhi u l m.
- Con i trên l ch ; t i xe tránh nhau nó leo lên l nó ng con ó.
Ng i àn ông y ngó ra c a th y Ph ng thì nói v i con:

17. - Có ai kia.
- Th y ó c u con, em con i l i nhà th ng cho quan th y thu c coi; quan th y thu c
nói con không có gãy x ng, không có b nh chi h t, r i th y kêu xe th -m a con
ây.
Cha c a cô Tâm c ng i trên s p, ch p hai tay l i mà xá và nói: “Tôi cám n th y. Tôi
có b nh, tôi au b i i ng không c, l i nhà không có ván gh chi h t mà dám m i th y
vô, xin th y tha l i.”
Ph ng d nón mà chào r i b c vô, tay c m nón, tay c m gói bánh th t, th y cha c a
tâm tóc râu x m-xàm, thân th m nhách, thì châu mày mà h i:
- Ông au b i ã bao lâu r i?
- h i n m ngoái, tôi ng i m t ch không i âu c h t.
- Ông b nh không làm vi c c, làm sao mà chi v con?
- i v y tôi nghèo d quá, c m b a ói b a no, tôi nghi p h t s c.
Ông nói t i ó ngh n c , n c m t ch y r ng r ng, nói không c n a.
Lúc y có 3 a nh ch ng n m b y tu i, a tr n, a tru ng, ngoài d t nhau i
vô, th y Ph ng l nên ngó trân-trân.
Cô Tâm cái r d a vách r i nói v i cha:
- Ba ng có bu n, ba. Con có 20$ ây.
- c âu mà có nhi u v y?
- Nh th y ây làm lung quá, bi u con ph i xu ng bót mà th a r i nài gi i tòa, nên ch
xe h i s , h ch u cho con 20$ ng u ng thu c. Ba c t i ba, con gi con s làm
t mà mang kh n.
Cô Tâm a t m gi y b c cho cha.
Cha c a cô Tâm m ng quá, ngó Ph ng mà nói:
- Th y giúp- con nhà nghèo nh v y, n c a th y tr ng bi t ch ng nào. N u không có
th y thì ch c h cho vài ng b c là nhi u.
- i tôi th y xe ng, tôi l t t ch y l i cô em d y. Tôi th y ch n có máu, tôi
ng b nh n ng l m, nên tôi m i làm d . Té ra quan th y thu c khán nghi m, nói tr y
ng s sài, tôi m i m ng. Mà h i nãy tôi d n ch xe, tôi mu n làm khó, tôi không
cho cô em hu . Thi t, n u tôi bi t gia ình c a cô em nh v y, ch c tôi x i l , r i h
cho 10 ng ch âu t i 20.
- Cám n th y quá. Con nh tôi b xe ng mà kh i ch t, l i c 20 ng b c thì may
m. N u nó ch t thì s p em nó c ng ph i ch t h t. T ngày tôi có b nh, tôi nh có nó
cào-c u8 b n-ch i mà nuôi c nhà, ch tôi au có làm vi c gì c âu.
- Còn bà âu?
- tôi ch t ã ba n m nay r i, l i cho tôi t i 5 a con. Con Tâm ây là l n, còn
t th ng n a 13 tu i, v i 3 a con nh n v n9 n y ây. Con Tâm lãnh bánh ch,
bánh d a và ki m h p lon, ve chai nó bán, còn th ng 13 tu i thì làm ba-nhe (bagne:
kh c c) ngoài ch , hai a nó ki m ti n mua g o nuôi tôi v i s p nh , có b a ki m
không thì nh n ói.
- u v y thì gia ình c a ông kh l m.
8
V vét
9
v n v t, không áng k t i

18. Kh l m, th y ôi! H i tr c tôi làm vi c n l ng m i tháng t i 60 ng, tôi khá l m.
Con ng i ta h t i nguy thì tai n n d n d p t i hoài. V tôi ch t làm tôi ph i t n hao m c n .
Ch a mãn tang v , k tôi xán b nh 10, ng htu c t n hao b c tr m n a. B nh không h t mà
ti n l i h t. Không i làm vi c n a c, tôi bán c mà n l n l n, r i bây gi m i ra nh
y ây. Tôi ngh l i, thu nay tôi có làm vi c chi ác âu không bi t sao hành ph t tôi n ng n
quá.
Ph ng nghe m y l i than y thì ng lòng, nên th dài r i nói: „Rõ ràng ông tr i không
công bình“.
Ph ng t mà v . Cha c a cô Tâm nói: „Xin th y vui lòng cho tôi bi t coi nhà th y âu,
quí danh là chi, ng tôi d n con tôi nó nh mà cung kính th y.“
Ph ng l c u áp: „Không c n. S tôi giúp cô Tâm trong lúc tai n n là t nhiên, ai
ng ph i làm nh v y, không có n ngh a chi h t. Tôi chúc thánh th n tr i ph t, n u có linh,
thì làm cho ông lành m nh ng ông nuôi con. N u c v y thì tôi vui h n h t“.
Cha c a cô Tâm ch p tay xá Ph ng và nói: „Tôi là Nguy n v n Khoa, 45 tu i c ng c u
chúc tr i ph t thánh th n phò h cho th y, bi t th ng con nhà nghèo, c bình an, m nh
gi i, giàu có i i.“
Ph ng th ng th ng i b tr v nhà. Tr i ã t i r i, chàng v n èn lên, vô bu ng thay
i m gói bành mì v i th t ra ng i n. n u ng no r i chàng n m trên gh b mà ngh l ng,
nh câu chuy n ông T ng lý báo „Tân Ð i“ r i nh c nh gia ình ông Nguy n v n Khoa thì
trong trí chàng bàng hoàng, thêm bu n, thêm ti c. Chàng ng d y i l i bàn vi t, tính vi t
t bài lu n ng ng báo. Chàng l y m t t gi y, vi t t a 5 ch l n: „Ông tr i không công
bình“. Chàng ng i m t h i, ch c là nh th n ch a c, nên ng d y i qua i l i mà ki m
t ng.
10
ngã b nh, n m b nh. (M c cây m a, xán b nh n m vùi. CD)

19. IV
Chúa nh t, nh m phiên Trinh ngh nên chàng nhà.
Bu i chi u chàng th y Ph ng ang n m trên gh b mà coi sách, s nói chuy n r i làm
cho b n lo ra, nên chàng i l i bàn vi t mà ng i. Th y có hai t nh t trình “Tân i” trên
bàn, chàng m i m ra mà xem. Chàng ch m ch mà c, c t tr c r i l t t i t sau n a.
Chàng c m t h i r t lâu r i day l i h i Ph ng:
- Báo “Tân i” có ng hai bài: m t bài t a “Nh n c ngh a là ngu d i” v i m t
bài t a “Ông Tr i không công bình”, ph i c a toa t hay không?
- i sao mà h i nh v y?
- Hai bài y có ký tên “Linh-Ph ng” thì là toa ch ai.
- Ph i. Hai bài y c a m a.
- Tr i ôi! Thu nay toa tôn-tr ng n n phong-hóa lung l m, mà sao bây gi toa lu n nh
y, l i còn ng báo cho công-chúng xem?
- Tâm-h n c a m a ã i r i. M a quy t ánh n n phong hóa h b i c a t tiên
mình l i, t i gây m t n n phong-hóa m i có tánh-ch t hùng-d ng c ng-quy t
n-th , ng giúp cho ng-bào mau t n-hóa cho k p dân-t c khác.
Trinh ngó Ph ng trân-trân r i l c u mà than:
- Ch ng b nh a-c m c a toa ã l m trong máu, trong x ng r i, không th nào tr
c!
- Không! M a có a-c m n a âu. M a nghe l i toa, m a t p tánh thi t hành, nên m a
i vi t bài lu n nh v y ch .
- Không ph i v y, toa hi u l m, toa i l c. T i cái óc c a toa a-c m, l i a-c m thái
quá nên toa m i lu n nh v y, ch có ph i thi t hành âu. m a c t ngh a cho toa
nghe. Ng i có trí ý thi t hành, thì g p c nh thiên-h vui không bi t vui, th y thiên-h
bu n không bi t bu n, th y thói tàn-ác không bi t gi n, g p ng i cùng kh không
bi t th ng, ngh a là h ng i mà có cái óc thi t hành thì coi cu c i nh m t hí-
tr ng, d u vui, d u bu n, d u s ng, d u c c u là c nh t m h t th y, không c n
ph i l u tâm làm chi, c lo ki m ph ng-pháp mà tránh s bu n, s c c, ng h ng
vui, s s ng.
- Ng i nh v y là ng i chán i ch có ph i thi t hành âu.
- Toa mu n kêu là ng i gì c ng c. Nh ng mà theo ý chí c a toa thì toa không ph i
thu c v h ng ng i y. Toa nói toa ã b cái thói a-c m, toa có b âu. Toa còn
m nhi u thêm n a ch . Tr c kia toa tôn-tr ng phong-hóa, toa mê-m n thành-ki n,
mà toa th y cu c i trái ng c v i ch toa sùng-bái nên toa sanh phi n-não trong
lòng. Vì phi n-não thái quá toa ch u không c, nên sau n y toa h i-tâm tr l i toa
oán nh ng phong-hóa, ghét nh ng thành-ki n y, mà toa l i oán ghét thái quá, c ng
nh h i toa sùng-bái ó v y, cái thái- c a toa d ng y há không ph i là thái- c a
ng i a-c m hay sao?
Ph ng n m l ng thinh không cãi n a.
Trinh nói ti p: “Cái trí ý a-c m c a toa nó khi n cho toa ph i ph m tôi “thái quá” luôn
luôn, tr c kia bu n-r u thái quá, sau n y t c gi n thái quá. Toa v n bi t, d u vi c gì c ng
y, h thái quá thì không t t. Hôm tr c m a th y toa bu n, m a khuyên toa ng thèm
bu n. T i sao bây gi toa l i i ý mà oán tr i gi n ng i nh v y? Toa c m bút mà công

20. kích n n o- c, toa cho ng i làm nh n- c là ngu d i, toa có t -t ng nh v y thì toa
cách m ng t i tr m ph n tr m r i còn gì! Toa có suy ngh ch ó hay không?”
Ph ng tr n con m t và ng d y mà áp:
- Bây gi m a cách m ng t i ngàn ph n tr m, ch không ph i tr m ph n tr m mà thôi
âu. i k c c quá, mà còn mê-m n phong-hóa, còn sùng bái tr i ph t làm chi n a!
- !
- a nói cho toa bi t, t rày s p lên m a quy t ánh phong-hóa, xé nát thành-ki n
a xã-h i mình h t th y. Toa ngh coi, cha m a h i tr c làm quan, vì say mê cái
phong-hóa mà sách v khen là cao-th ng, nên gìn lòng chánh-tr c, gi chí thanh-
liêm, n ngày nay tr i ph t ban th ng nh ng gì âu? Ban th ng s nghèo kh cho
con, nghèo kh r i thiên-h khinh khi b b c. Còn nhi u ng i khác h không thèm
thanh-liêm chánh-tr c mà tr i ph t nào có ph t h , l i ban th ng cho v con h
ng phú quí vinh hoa, c thiên-h kính tr ng, kiêng n . Cu c i nh v y, mà
còn say mê phong-hóa, còn tin t ng tr i ph t n a làm gì. th ng th ng r i toa s
th y, ch ng nh ng là m a ngh -lu n trên m t báo mà thôi, có l r i ây m a còn thí
thân c a m a mà l t ng c xã-h i n a cho mà coi.
- nh a-c m c a toa ngày nay bi n ch ng n th n y bi t dùng ph ng thu c gì mà
u ch a cho c! Tuy v y mà m a c ng ph i là h nh-ph c, còn nghèo kh ch ng
ph i là tai n n.
- Toa hay khoe v i m a r ng toa là ng i có cái óc th c u, ch nào ph i có cái óc thi t
hành.
- m a nói cho h t ý, r i toa s cãi. Ng i thanh liêm nh n c thì làm sao giàu
c. Tuy v y mà bình sanh mình i ng ngay, mình làm vi c ph i, thì trí mình
c bình t nh vui v , ó là m t ph n th ng quí vô giá, v n ru ng b c ti n không
th sánh k p. Còn ng i tham-lam tàn-b o thì t nhiên c giàu, nh ng mà lên xe
xu ng ng a ch trong lòng không an, b i vì ch t u l t da ng i ta mà l y c a, ã
ph i s lu t ng i, mà c ng ph i s lu t tr i n a.
- Ô! Bây gi toa nói nghe o c quá! H t thi t hành r i! M a ch ng thèm bi t lu t
ng i mà c ng ch ng tin lu t tr i. Có l m a s p l p lu t riêng cho m a ng m a
tuân theo ó mà im i c.
Hai ng i cãi v i nhau t i ó, k th y có m t chi c xe h i ng ng ngay c a, r i có m n
ng i àn-ông m c a xe b c xu ng. Ng i y râu cá ch t, b t kh n en, m c áo dài, mang
giày tây, ng ngó s nhà r i xâm-xâm i vô. Ch ng vô t i c a ng i y th y Ph ng v i
Trinh, thì cu i u chào và h i: “Xin l i ông, không bi t ph i c u Ph ng ây hay không?”
Ph ng không bi t ng i khách ó là ai, song nghe h i tên mình thì ng d y mà áp:
- Ông mu n h i c u Ph ng nào?
- u Ph ng là con bà Ph d i C n-th .
- Tôi ây. Xin ông cho tôi bi t coi ông là ai mà h i tôi.
Ng i y c i r i b c vô nhà kéo gh mà ng i nh nhà c a mình, không i ch nhà
i. Ph ng b t-bình trong lòng, nên châu mày ng ngó, không thèm h i n a.
Ng i y l y thu c t m t u mà hút r i m i nói: “Tôi là Ban-Bi n T nh d i C n-
th . Tôi có d p i Sài-gòn tôi mu n bi t c u, nên hôm qua tôi h i th m bà Ph coi c u
ng nào ng l i ghé mà th m c u. Nh có bà Ph ch nên tôi m i bi t mà l i ây”.

21. Nãy gi àm-lu n v i Trinh, trí c a Ph ng ng xao-xuy n không an, bây gi nghe
khách x ng là Ban-Bi n T nh, thì s gi n ph n-kh i trong óc nh giông nh bão, nên Ph ng
áp: “Ông là Ban-Bi n T nh hay là Ban-Bi n ng c ng v y, tôi không quen không bi t ông,
tôi có c n ông n th m tôi làm chi âu”.
Ban-Bi n T nh ch ng-h ng, song không l s c gi n, mi ng chúm-chi m c i và nói:
- Ch a bi t nhau thì r i ây t -nhiên ph i bi t ch gì. Xin c u ng i ng tôi nói chuy n
riêng v i c u m t chút.
- Ông vô nhà tôi. Tôi không m i mà ông t -ti n ông ng i i. Bây gi ông tr l i ông
i tôi ng i, ông làm nh ông là ch nhà. Ông có bi t thái- nh v y ó là thái-
a ng i th t-giáo vô l hay không?
- Anh em mà c u b t ch t b t l ng làm chi. Thôi, tôi có vô-l thì tôi xin c u tha l i.
Ban-Bi n T nh day qua h i Trinh: “Còn ông ây là ai xin cho tôi bi t”. Trinh c i và áp:
“Tôi là anh em b n c a M. Ph ng.” Ph ng nói ti p: “Ông nói tr quá! Ng i ó là ch c n
nhà n y, quy n m i ông i ra kh i nhà ông bi t ch a?”
Bang-Bi n T nh ng d y cúi u chào Trinh và nói: “Tôi không bi t, xin ông tha l i.”
Trinh khoát tay bi u ng i r i day qua khuyên Ph ng: “Toa ch ng nên nóng n y. Toa ph i
nh d u th nào ông Bang-Bi n ây c ng là khách c a mình. Thôi, tôi b c ra ngoài cho
hai ông nói chuy n.”
Trinh mu n i ra ng, mà v a b c qua kh i c a thì h i tâm, nên ng l i ngoài hàng
ba, ch ng tay trên lan can ngó mông mà ch i.
Bang-Bi n T nh th y Ph ng i l i gh b mà n m, t d u khinh-b mình, bây gi ông m i
phi n nên ông nói:
- Tôi v i c u thu nay ch a bi t nhau. Vì nay tôi có vi c riêng, nên tôi mu n ki m c u
ng nói chuy n. Mà vi c tôi mu n t v i c u ây, tuy có ích cho tôi, song tôi t ng
ng có ích cho c u nhi u. Tôi ch ng hi u vì c nào v a th y m t tôi thì c u làm gi n
làm h n, nãy gi c u nói nhi u l i ng cay, c u làm cho tôi bu n quá.
- Tôi ch ng bi t chuy n gì nói v i ông, mà tôi c ng không c n ông nói chuy n có ích
cho tôi làm chi.
- Xin c u ng có nói v y. Tr c khi n ây tôi có h i ý bà Ph . Bà Ph b ng lòng,
nên tôi m i dám t i ch . Bà Ph nói vi c tôi mu n k t tóc tr m n m v i cô ba thì bà
ã có g i th mà h i ý c u; bà i h m nay mà không th y c u tr l i. S n tôi có d p
i Sài-gòn, bà bi u tôi ghé th m c u và h i coi vi c tôi tính o có hi p ý c u hay
không, xin c u vi t th tr l i mau mau cho bà bi t.
- Vi c nhà c a tôi, không cho ai c phép l m i vào. Mà vi c tôi bàn tính v i má
tôi, tôi c ng không c n c y ai làm trung-gian. N u tôi ph i vi t th cho má tôi, thì tôi
-do mà li u nh ngày gi , ông kh i nh c công nh c nh . Còn n u tôi mu n nói
chuy n v i má tôi, thì tôi c ng t do mà bày t , ông ch ng c phép h i th m ý t
a tôi v s y.
- u s y không can-h n tôi, thì tôi có h i làm chi. Tôi mu n bi t ý c u, là vì tôi
ng d p y thành s m ch ng nào càng t t ch ng n y. Theo l i bà Ph nói v i tôi thì
vi c thành hay là b t thành u t i n i c u. N u c u ch u, thì bà Ph v i cô ba ch u.
y tôi xin c u vui lòng ng thu n, ng cho cô ba có ch n ng d a, kh i ph i làm
bánh mà bán, coi thân hèn h quá.
- Làm bánh mà bán sao ông l i cho là hèn h ? V y ch ph i ch t u l t da ng i ta mà
làm giàu thì m i cao sang h ?

22. - Tôi không mu n cãi v i c u … Thôi, tôi xin c u cho tôi bi t coi c u có b ng lòng
cho bà Ph g cô ba cho tôi hay không?
- Tôi t ng ông nên i nhà th ng Biên-hòa mà d ng b nh, ch không nên tính c i
bé mà ki m con trai, b i vì ông có b nh mà ông mu n sanh con, thì con ông nó s
nhi m b nh c a ông l u truy n, r i nó c ng nh ông v y n a thì càng h i cho xã-h i,
cho gia ình, ch có ích chi.
- u cho tôi iên ph i hôn?
- Tôi không ph i l ng-y, nên tôi không dám oán quy t song nghe ông nói chuy n, tôi
ph i nghi chút nh.
- Tôi s c u iên, ch không ph i tôi âu. C u ngh l i mà coi, cô ba là con quan. Tôi
ây c ng là m t viên quan cai-tr trong t ng. Cô ba ng làm v tôi, thì x ng áng quá,
có hèn ch nào âu. Hu ng chi tôi là ng i giàu có l n, ng làm v tôi thì sung s ng
tr n i, bây gi tôi c t nhà cho mà , ngày sau n u tôi th y v i tôi có tình có ngh a,
thì tôi s mua ru ng, mua t, tôi cho ng b n a. Tôi ch ng c n ph i khoe-khoang,
mà c u c ng bi t tôi là ng i có ch c ph n, có ti n nhi u, tôi mu n c i con nhà ai l i
không c, thiên h h giành nhau mà ng tôi làm cho tôi b i-r i không bi t ph i
ch n ai, ph i b ai. N u tôi mu n c i cô ba, y là vì tôi th y cô ba là con nhà trâm
anh, mà ngày nay suy s p tôi th ng, n n tôi tính k t tình và làm ngh a luôn m t l t,
ng tôi c u v t giúp giùm cho gia- ình c u. Tôi làm nh v y l thì c u ph i cám
n tôi, ch sao c u nói tôi iên. C u ph i suy ngh l i. Tôi iên m i có l i cho nhà
u, ch n u tôi t nh thì không có ích chi h t.
- Tôi xin ông v cho mau. Ông ng i c t ngh a dong-dài, tôi nghe tôi nh c u mà l i n i
ch ng, r i s sanh chuy n không t t.
- Tôi nói nh v y không ph i hay sao, mà c u i tôi? Tôi s c u chê tôi, r i sau n-
n. C u xét l i mà coi, bà Ph nghèo không có s -s n chi h t, con nhà giàu sang h
ki m ch giàu có h c i, h có ch u c i cô ba âu. N u bà Ph không g cô ba cho
tôi, thì tôi ch c không g cho ai h n tôi c,
Ph ng n i gi n nên vùng ng d y tr n m t la l n: “Chú không c phép khinh khi m
tôi, khinh khi em tôi. Chú ph i ra kh i nhà cho mau. N u chú còn nói thêm m t ti ng n a, thì
tôi s n m c mà y chú ra ngoài c a. A lê, i cho mau!”
Trinh ngoài l t tb c vô ng ngay tr c m t Ph ng.
Bang-Bi n T nh th ng th ng ng d y và ra c a và nói: “Tôi nói vi c ph i qu y, l i h i
cho mà nghe, l i nói tôi khinh khi! … Thi t l i quá! Thôi chào hai ông”.
Bang-Bi n T nh b c ra ng. Ph ng tr n m t ngó theo mà nói: “ kh n n n!”
- Toa nóng n y quá!
- Không nóng sao c! Nó khinh r ng i ta quá, ai ch u cho n i.
- Nãy gi m a ng ngoài, m a lóng tai nghe hai ng i cãi v i nhau không sót m t l i.
Nh ng câu c a th y Bang-Bi n nói u h p v i nh n tình hi n th i, ch nào ph i
khinh r toa âu. T i toa có trí ý a c m, toa ng gi n i, nên nh ng câu chuy n
thi t hành không h p v i l tai c a toa ch . M a nói cho toa bi t, th y Bang-bi n T nh
ó là m t v i-bi u nh t c a phái thi t hành a toa.
- a là ng i thù s m t c a phái y.
- a s toa i l c ng …
- ck .

23. - ý toa … Thôi, t i r i, thay ng i ra nhà hàng n c m.

24. V
i b a nay t i phiên Trinh ph i i theo xe l a. M i 5 gi chi u thì chàng ã thay i y
ph c g n gàng; r i th i thúc Ph ng i v i chàng ra nhà hàng n c m cho s m ng chàng làm
vi c b n ph n kh i tr .
Hai anh em th ng-th ng i ra nhà hàng Trung-Hoa, ngang ch m i B n-Thành, là ch
thu nay Trinh th ng n c m. Tr i chi u mát m , thiên-h d p-di u, hai ng i và i và xem
ph ngó ng i mà trao i ý t ng v giá hàng ho c cách n m c.
i t i c a nhà hàng Trung-Hoa, Ph ng th y t i cái bàn g n ngoài c a có m t cô gái m c
áo qu n l a tr ng, d i ph n thoa son r t s c-s o, ng ng i u ng r u c i gi n v i hai c u
trai y ph c c ng àng-hoàng. Ph ng v i Trinh b c vô; cô n v a ngó th y Ph ng thì bi n
c, l t t day m t vô vách, không c i nói n a.
Ph ng châu mày, l a m t cái bàn ngay m t cô n mà bi u Trinh ng i, r i chàng c ngó
cô hoài. Hai c u trai v n ki m l i trây trúa mà nói v i cô, song bây gi cô c cúi m t ngó
xu ng bàn, coi b bu n hiu, không c i gi n nh h i nãy n a.
Cách ch ng 10 phút ng-h , hai c u trai kêu b i l i tr ti n r u, r i d t nhau mà i,
t c u c p tay cô n , mà cô v n cúi m t hoài, d ng nh mu n tránh, không cho Ph ng
nhìn bi t cô v y. Ph ng ngó theo r i l c u nói v i Trinh:
- i gi d i quá! Nh th n y thì còn dám tin ai ph i, còn dám cho ai qu y n a c!
- Toa mu n nói cái gì? M a không hi u.
- Toa có th y cô gái m i i ra v i hai c u trai ó hay là không?
- Sao l i không th y, toa có quen v i m y ng i ó hay sao?
- a bi t cô gái ó.
- d i C n-th h ?
- Không, con gái c a ông Nguy n-v n-Khoa g n gare d’Arras. Hôm tu n tr c m a
i ng Galliéni, m a g p cô b xe ng. M a dìu-d t cô, em cô i nhà th ng b ng
bó, m a làm d quá, ch xe h i n n-n ch u cho cô 20 ng b c ng cô u ng thu c.
a kêu xe th m mà a cô v nhà. Gia ình c a cô m a th y thê-th m h t s c
không th nói c.
Cha c a cô au b i, trong cái chòi lá lúm-túm d -dáy, nghèo-kh áo- mà có 5
a con. Cô Tâm n y là l n, lãnh bánh ch, bánh d a i bán, ho c ki m ve chai, h p
lon, i l y ti n mua g o mà nuôi cha v i b y em nh . Cô c 20 ng b c coi b
cô m ng c ng nh ng i ta c m t cái gia tài l n. M a th y thân cô m a ng lòng
quá; m a có dè âu m i m y b a rày mà cô i hình, i d ng, i tâm i tánh, vào
làng buôn ph n bán h ng nh v y. M a l y làm ti c s m a ng lòng tr c n hôm
quá; ph i hôm n xe h i cán cô ch t ph t cho r i.
- ! Sao toa r a ng i ta?
- Th nh v y s ng nó làm nh c cho xã-h i ch có ích gì.
- a s toa nhìn l m, ng i gi ng ng i ch có l nào m i m y b a rày mà cô n i
tâm tánh mau nh v y.
- Không, m a có ngó k . Ph i cô Tâm ch không l m âu … Toa nói nh v y, thôi
a h i l i.
- , toa nên ngh l i cho ch c, n u gi n l m thì b y l m.

25. n c m r i, Ph ng a Trinh l i gare xe l a, anh em ng nói chuy n m t lát r i Ph ng
-giã mà v .
id c ng, trong trí Ph ng c nh cô Tâm nên chàng bu n mà l i gi n. V n nhà,
chàng ng ngoài c a suy ngh , r i không m c a mà vô, chàng l i tr ra ng mà i th ng
vô phía gare d’Arras, tính vô nhà Khoa mà h i coi cô gái g p h i chi u ó ph i cô Tâm hay
không.
Vì còn s m, nên trong dãy nhà lá g n gare d’Arras ng i ta còn th c, m i nhà u có
t m t chông èn leo lét, phía tr c c a con nít ang ch i la hét om sòm.
Ph ng b c t i tr c c a nhà Khoa, tuy èn l m , song th y Khoa ng i trên cái s p, có
a nh n m ng m t bên, còn m y a kia ng ch i ngoài l , th y Ph ng vô nhà mình
không bi t là ai nên áp ch y v ng ngó, a nào a n y th hào h n. Khoa th y Ph ng
c vô bèn h i: “Th y ki m nhà ai? Có vi c chi hay không?”
Ph ng không áp hai câu h i y, l i châu mày mà h i l i:
- Ông quên tôi hay sao? Tôi a con gái ông v nhà hôm cô b xe h i ng ó.
- Xin th y tha l i, b èn leo lét nên tôi th y không rõ … Cha ch nhà tôi không có ván
gh chi h t, b t ti n quá … Thôi xin m i th y ng i trên cái s p n y.
- Xin ông ng lo. Tôi ng nói chuy n c ng c. Tôi h i th m m t chút mà thôi.
- Th a th y mu n h i th m vi c chi?
Ph ng ng d d m t chút r i h i:
- Tôi mu n h i vi c cô Tâm, là con gái c a ông. Cô có nhà hay không?
- Th a không. Nó i t h i chi u cho n bây gi mà ch a th y nó v .
- Cô i âu?
Bây gi t i phiên Khoa d d ng i l ng thinh m t chút r i m i áp:
- Nó i ra ngoài Sài-gòn.
- Cô i ch i hay là i có vi c chi?
- Nó i mà nó không nói, nên tôi không hi u nó i có vi c chi. Th y h i nó chi v y?
Th y có vi c mu n c n dùng nó hay sao?
- Không. Tôi h i cho bi t v y thôi, ch không có c n dùng vi c chi h t.
- Tôi không hi u ch ng nào nó m i v . N u th y mu n g p nó, thì xin ngày mai th y
tr l i ch c g p c. Th y l i gi nào xin th y cho tôi bi t tr c ng tôi bi u nó
nhà mà ch .
Ph ng ng ngó ra ngoài l , không nói chi n a h t, Khoa không hi u ý Ph ng, nên
không dám nói nhi u n a, l t xê vô trong vách, và nói: “N u nhà tôi d dáy, mà th y chi u c
nên không n , thi t tôi cám n h t s c”.
Ph ng day l i g n-gàng mà nói: “Tôi m i th y m t vi c làm cho tôi phi n l m, nên tôi
i n ây. H i t i n y tôi g p cô Tâm i ch i v i hai c u trai. Cô d i ph n thoa son, b l
i l m. Ông m i có 20 ng b c m y b a rày ây, ông làm vi c gì h t i mà bi u con ph i
làm vi c t i-b i nh v y?”
Khoa ng i trân-trân, hai gi t n c m t ch y dài xu ng má, mà d ng nh au- n quá
nên nói không c. Ph ng th y v y, bi t ng i mình nhìn h i chi u là ph i r i, nên t c gi n
tr n m t mà h i ti p:
- Ph i cô Tâm m c qu n b ng l a tr ng hay không?

26. - Th a ph i.
- Kh n-n n l m! Kh n-n n l m!
- Thi t tôi kh n-n n l m th y i! Song th y bi t rõ gia- o c a tôi, thì ch c th y không
i tôi, mà có l th y còn th ng tôi nhi u h n n a.
- Tôi bi t ông nghèo. Mà hôm tr c b a ói b a no, sao ông gi trong s ch, r i bây gi
ã có 20 ng b c, tuy không nhi u song c ng nuôi gia-quy n ông trong m t hai
tháng, sao ông l i không gi trong s ch n a?
- tôi nói h t cho th y nghe mà th ng cha con tôi. Hôm con tôi nó a cho tôi 20
ng b c cho tôi ó, th y v r i cha con tôi m i bàn tính v i nhau. Tôi khuyên con tôi
s b c y làm v n, mua n i óng gánh r i n u chè n u cháo mà i bán. M i b a
xu t ch ng 1 ng mua v n u, th nào c ng l i ôi ba c c mua g o mua cá mà
n. Con tôi nó khóc mà nói nh v y: “Thân tôi b nh ho n, h ít ngày thì au m t l n.
Th y thu c có nói n u tôi có ti n u ng thu c cho h n-hòi, thì trong n m b y tháng
ho c m t n m có l hai ch n tôi i c. S lo c a con tôi ch ng nh ng là lo cho có
c m g o cho tôi v i s p em nó n mà thôi, mà l i còn lo có ti n cho tôi u ng thu c
a. Hai ch c ng b c không cho tôi u ng thu c c. Còn n u chè n u cháo mà
bán thì ã có làm hai ba l n r i, l n nào c ng l -lã r i c t v n. Nó ch c s b c y lâu
m là n m b y tháng r i c ng ph i h t. Nó m i n n-n v i tôi xin b c y cho nó
m qu n áo, mua kh n, mua gi y, ngh a là s m v n ng i ki m ti n, nó s rán
ki m m i êm n m ba ng ng dành cho tôi u ng thu c. Tôi không ch u, tôi nói
thà là tôi ch t, ch không n kéo s s ng thêm cho dài ngày mà con tôi ph i làm vi c
u h nh v y. Con tôi khóc lóc mà nói s p em nó còn kh d i l m, n u tôi không
ng mà nuôi m y a nh thì chúng nó ph i xiêu l c t i nghi p. Con tôi t quy t hy-
sinh thân-th dang-giá h t th y ng c u v t s p em nó. N u tôi th ng nó, th ng
p em nó thì c n r ng nh m m t cho nó làm ng tôi có ti n u ng thu c, kéo dài
s ng mà d y-d s p em nó. Nhà nghèo, thân b nh ho n, mà con tôi nó nói nh v y,
bi t làm sao … Tôi là ng i có h c chút nh, h i tr c tôi c ng làm vi c hãng nh
ng i ta, l nào tôi không bi t t t bi t x u … Con ng i ta h nghèo kh quá r i thì
th nào c ng ph i ch u; còn k gì là t t x u.
Khoa nói t i ó thì n c m t tuôn d m d .
Ban êm tr i mát mà nghe tâm-s c a Khoa r i thì Ph ng m hôi. Chàng l y kh n ra
lau m t r i m i nói:
- Tôi nói thi t v i ông, tôi th y cô Tâm làm vi c t i b i, t h i chi u n bây gi tôi
gi n, tôi ghét cô lung l m. Bây gi tôi nghe ông c t ngh a rõ-ràng r i, ch ng nh ng là
tôi h t gi n mà tôi còn kính-tr ng cô nhi u l m v y. Cô i ki m ti n ã bao lâu r i?
- May áo qu n r i nó m i b t u i t t i hôm kia.
- Cô i mà coi b vui hay không?
- Vui làm sao c th y! Nó i êm u, nó em v a cho tôi 3 ng b c, nó vui c i
nh th ng. Song m t lát s p em nó h c l i v i tôi, nói ch nó vô bu ng thay mà
ng i khóc r m-r t.
Ph ng l c u th ra, thê th m cho cu c i h t s c. Chàng mu n t mà v , k nghe
y a nh ngoài c a la: “Ch hai v ”.
Ph ng ngó ra thì th y m t cô gái ng xâm xâm i vô. Tuy ban êm l m , song
Ph ng xem hình d ng cô y gi ng cô Tâm.

27. Thi t qu cô Tâm! Cô b c vô nhà v i s c m t bu n hiu. Cô th y Ph ng. cô ch ng-
ng, cúi u chào Ph ng, r i b ng-b i vô bu ng, hai hàng n c m t ch y dài xu ng gò
má vì th n thùa nên ng .
Ph ng th y tình-c nh au- n kh n-n n nh v y thì c m- ng ch u không n i, nên
chàng nói có hai ti ng; “Tôi v ”, r i x ng-x m b c ra c a, m t au, lòng nóng h i. Ra t i
, chàng th y có m t chi c xe h i u d i bóng èn khí, trên xe h i có hai c u trai h i chi u
ng ng i nói chuy n và c i om-sòm.
Tâm-h n b n-lo n, Ph ng nh ng i m t trí cúi m t th ng-th ng i trên l ng, song
không ph i nh t nh i âu. i c m t khúc ng, chàng g p m t nhóm ng i ng
ng bao chung quanh m t kho ng trên b l . Chàng b c l i g n mà xem thì th y có m t bà
già n m co trên ám c , qu n áo lang-thang, d a bên mình có m t cái b v i m t cây g y.
t ng i trong ám ng coi nói v i m y ng i khác: “Bà già n y i xin n, ch c bà có
nh hay là nh n ói nên n m ch t ây ch gì!”
i th y b c tranh au- n nhà c a Khoa r i l i th y b c tranh kh n-kh nh v y
a, cái tánh a-c m c a Ph ng làm cho chàng không th ch u c, nên chàng l t- t b c
dang ra r i nh m h ng Sài-gòn mà tr v nhà.
êm y Ph ng trong nhà, tuy c a óng ch t, song n t sáng tr ng, chàng c i qua
i l i, tr n m t châu mày, có khi chàng ch y n c m t mà than: “ i thê-th m quá nh v y,
thì còn s ng làm chi n a!” Có khi tr n m t m ng c mà nói: “À! Nh n-tình, à xã-hôi! Th
y thì ph i phá-ho i, ph i l t ng c h t th y m i c! H ! Tr i Ph t! .. o- c!...”

28. VI
Chi u b a sau, Ph ng ra ch B n-Thành i ngh u-ngh n m t h i r i mua hai cây èn
y, m t h p qu t, m t ng n dao phay, m t bánh mì v i m t c c th t quay gói l i h t r i
m mà v , b a nay b chàng i m nh-d n, s c m t qu quy t ch không ph i bu n th m nh
tr c kia n a.
i ngang qua c n nhà u, là c n c a bà L i , Ph ng li c m t ngó vô thì th y bà ng
ng t i c a la hét om-sòm. Chàng nghe bà nói: “Tao bi u m y xu ng kéo l ng nó cho tao.
i b c c a ng i ta, quá k -h n 3 b a, không tr v n mà c ng không em ti n l i, còn h n
gi ng gì n a. H i nó mu n gi t hay sao? i cho mau.” Nghe nh v y r i th y có m t ng i
àn-bà ch ng 40 tu i, m t mày hung ác, trong nhà i ra, l s c gi n nên coi càng d t n h n
a.
Ph ng v nhà ng i n bánh mì v i th t, n ch m r i mà b suy-ngh l m.
Tr i t i l n l n, nên trong nhà bây gi l -m , Ph ng không thèm t èn, c ng i n,
t ngó ra ng. Ch ng n r i chàng m i ch u v n èn lên cho sáng ng i r a tay và u ng
c.
i 7 gi mà chàng óng c a kín mít, r i ng i l i bàn vi t, l y b c th c a cô Loan
hôm n mà c l i. Chàng c tr m-ngâm trót gi r i c t th , t t èn, l i n m trên gh b .
Chàng n m im-lìm cho n khuya, ngoài ng h t nghe ti ng xe ch y n a, chàng m i ng i
y i vô bu ng qu t h p qu t mà t cây èn c y r i thay qu n áo mà m c trên m t cái áo
thun, d i m t cái qu n v n, ch n mang v mà không mang giày, còn hai tay l i có mang bao
tay.
Thay r i chàng c m cây èn c y i ra phía tr c, l i bàn vi t mà coi ng-h , thì
th y thi u 10 phút n a m i m t gi . Chàng tr vô bu ng, ng lóng tai nghe, thì t b u
im-lìm. Chàng nh nhe i m c a xu ng b p r i m luôn c a sau. Chàng l y luôn con dao
phay mua h i chi u mà c p nách, r i t t èn, b cây èn c y v i cái h p qu t vào túi qu n, s
lén c a sau i m t.
n ba gi r i, Ph ng m i tr v , m t tay c m con dao phay, còn m t tay có xách cái
ng s t vuông và nh . Chàng nh nh óng c a l i, qu t h p qu t mà t èn c y, ng ngó
cùng trong nhà b p, r i cái r ng s t v i con dao trên b p, c i hai bao tay ra.
Bây gi s c m t chàng xanh d n, và b coi m t nên th lung l m; chàng ng ngó
quanh qu t r i l y con dao c y hai t m g ch, ào t lên mà chôn cái r ng s t và y g cg
i nh c , t d thì b vô lò n u n.
Làm công vi c xong xuôi r i Ph ng r a tay r a m t và thay áo qu n, thì ng h ã ch
4 gi 1 kh c. Chàng t t èn c y r i n m l i trên gh b .
n sáng, ngoài ng xe ch y r n-r n, thiên h qua l i nói chuy n inh- i, Ph ng th c,
nh ng mà chàng không ch u d y m c a, c n m lim-dim hoài. G n 8 gi chàng nghe ti ng
giày b c vô c a tr c, r i nghe ti ng gõ c a c p c p. Chàng gi t mình, bi n s c, l m c m
ng i d y, m t ngó cái c a, song không dám i l i m .
ngoài có ti ng kêu l n: “Ph ng ! Ph ng, m c a cho m a vô toa”.
Ph ng bi t ti ng Trinh nên h t ái-ng i d -d n a; chàng ng d y i lãi m c a.
Trinh b c vô nhà và h i l n: “Ê! Làm gi ng gì mà ng tr a d v y? Ch c h i hôm toa
th c vi t bài nh t trình khuya l m ph i hôn?”
Ph ng l láo r i g t u, ch không nói ti ng chi h t.

29. Trinh nói ti p: “Thôi, i r a m t i toa. R a m t thay r i i u ng cà phê v i m a.
a ch a lót lòng; th y xe v úng gi nên m a tính v d t toa i n v i m a ng nói
chuy n ch i. M a thèm h ti u ngon quá; m a bi t d i Ch -c có m t ti m n u h ti u ngon
c bi t, m a d t toa xu ng ó n m t l n cho bi t”.
Ph ng i r a m t và thay . Trinh th c tay túi qu n i qua l i, túm mi ng hút gió theo
n n Madelon. Ph ng thay r i, hai anh em m i lên xe kéo i n lót lòng. i ngang nhà
bà L i, Ph ng th y ng i àn-bà m t mày hung ác hôm qua ng ng i tr c th m nhà mà
nói l n v i m t tên trai nh : “B a nay sao bà ng tr a d v y không bi t. i m t chút
a coi”.
n 10 gi , Ph ng v i Trinh tr v , c ng ng i xe kéo. i g n t i dãy ph ch mình ,
hai anh em ngó th y có ch ng vài ch c ng i t u tr c c n nhà c a bà L i , có ông Phán
Thành ng ó, l i có m t viên bi n Tây ng m c a mà kêu trong nhà om sòm. Hai anh
em bi u xe ng ng l i, b c xu ng chào ông Phán Thành.
Trinh h i ông Phán:
- Có vi c chi v y ông Phán?
- Bà già L i sao b a nay ng hoài không ch u d y. Hai ng i v i bà l i làm công vi c
nhà, ch t h i s m mai cho t i bây gi mà không th y bà m c a, h nghi có vi c chi
nên xu ng bót mà báo. D i bót sai m t viên bi n lên kêu c a nãy gi ch có chi âu.
- Bà già n y có m t mình hay sao?
- Bà có hai ng i y t , m t ng i àn-bà và m t a trai, ang ng sau viên bi n
Tây ch c a ó. Ban êm hai ng i y ai v nhà n y, bà L i ng có m t mình.
- Cha ch , già c mà ng có m t mình trong nhà thì hi m nghèo l m. N a êm r i au
m r i làm sao.
- Bà L i ch a già gì l m, bà còn m nh l m mà.
- ng trên 60 tu i ch .
- Ph i. Nh ng mà tôi nghi không ph i bà au. Tôi s k gian bi t bà có ti n nhi u, ban
êm l n vô nhà làm b y mà l y ti n ch .
- À, còn s n i ó n a.
Trinh day l i thì th y Ph ng ng men men i v nhà c a mình. Chàng mu n b t tay t
giã ông Phán ng i v , k nghe viên bi n Tây xô c a m t cái r m; 2 cánh c a m bét ra r i
viên bi n Tây v i hai ng i t c a bà L i i vô nhà. Có m t th y i tu n c nh An-nam ng
ngoài ch n c a, nên không ai c vô n a.
Bây gi tr nh v i xa phu t u l i càng ông h n n a, ng i l n thì ngh -lu n, con nít
thì c i gi n. Trinh v i ông Phán Thành ng ch mà nghe coi coi công vi c ra th nào.
Cách ch ng bao lâu, a t trai trong nhà i ra, m t mày xanh nh chàm. Nó ng nói
i th y i tu n c nh: “Bà tôi ch t r i”.
Ai n y nghe m y ti ng nói y u ch ng-h ng, ng ngó nhau, s c m t không an.
Trinh nói v i ông Phán:
- Tôi nói già mà ban êm nhà có m t mình hi m nghèo l m mà! Ch c có nhi m gió.
a êm không ai hay mà c u nên bà ch t ch gì.
- Tôi s k gian làm h i mà l y ti n ch . Bà cho vay thu nay n l i n ng l i hay m ng
nhi c ng i ta, nên có nhi u ng i không a bà. i nghe coi t i sao bà ch t r i s
bi t.

30. - i sao bà có hai ng i t , mà ban êm không bi u m t ng i l i trong nhà v i bà?
- Bà g t gao nên hay nghi ng i l m. Có l bà không tin hai ng i t , nên bà không cho
ch gì?
Viên bi n Tây d t ng i t àn bà tr ra c a, bi u ng i t i th m v i a t trai, d n th y
i ít ti ng, r i leo lên xe máy mà i.
Ông Phán Thành kêu h i:
- Viên bi n sao b mà i v y th y i?
- ng v bót báo cho ông Cò hay. ng bi u tôi gi hai ng i t c a bà già, coi c a
ng cho ai vô nhà.
t ng i ng coi kêu ch t àn bà:
- i sao bà già ch t v y ch ?
- Bà b ng i ta nhét chéo m n trong h ng l i cái m n bao trùng u kín mít n a, nên
ch c bà ng t mà ch t.
- Hai tay có b trói hay không? N u hai tay thong th thì sao không tông cái m n,
ch u ch t ng t?
- Hai tay bu c dính l i, mà tréo ra sau l ng, làm sao tông m n c.
- Bu c b ng dây hay b ng cái gi?
- Bu c b ng cái kh n r n c a bà.
- u v y thì ch c là n tr m vô nhà, bà hay r i nó b t trói bà và nhét kh n vô mi ng
ng l y ch gì. Có d u phá c a hay không v y ch ?
- i nãy tôi d t ông Cò i coi thì th y cái c a lên nhà trên m có d u dao c y, còn cái
a nhà b p m ra ng m ng sau thì óng ch t nh th ng.
- c m t nhi u hay không?
- Bi t âu! Tôi th y bà tôi ch t tôi h t h n, nên không còn bi t vi c gì n a.
Ông Phán ngó Trinh mà nói: “Tôi oán gi i hay không h ? Tôi nói k gian nó lén vô
nhà gi t bà ng l y c a mà. Ch c nó l y ti n b c nhi u l m”.
Trinh m i ông Phán ghé nhà mình nói chuy n. Hai ng i b c vô th y Ph ng ang n m
trên gh b , thì Trinh nói: “Ê Ph ng, n tr m vô nhà bà L i, nó trói bà r i nhét m n vô h ng
nên bà ch t ng t r i toa. Th ng n tr m nào ó không có l ng-tâm, l y ti n c a ng i ta ã
quá r i, còn gi t ng i ta n a là ác l m”.
Ph ng ng i d y, m t mày xanh d n không nói ti ng chi h t.
Ông Phán nói: “B M. Ph ng b nh hay sao mà m t coi mét quá”.
Trinh ngó Ph ng r i h i:
- , b a nay sao coi toa xanh quá v y toa? V y mà t h i s m m i n bây gi tôi
không ý ch . M a th ng nói, n u toa bu n quá thì ch c sanh b nh. Bây gi toa
nghe trong mình toa th nào?
- Khó ch u … i n lót lòng v nãy gi sao chóng m t quá.
- Có l t i toa th c vi t khuya quá, mà ban ngày l i không i ra ngoài, nên m t xác mà
i m t trí n a ch gì. Bu i chi u nay toa ph i i c-t coi m ch ng u ng thu c
i c.

31. - Khó ch u chút nh, có l vài b a s h t c n gì ph i i n c-t .
- Thôi thì toa ph i ngh mà i ch i, ng có vi t n a. Toa mu n t i mai i theo m a ra
Nha Trang ch i hay không?
- Không. i thêm m t ch có ích gì.
- Toa d i! i ch i vui l m, m t cái gì! M a i luôn luôn mà m a có m t âu. t i mai
a b t toa i v i m a.
Ông Phán nói: “M. Ph ng nên i ch i l m ch . Ng i ta nói Nha-trang gió t t. âu
th y i m t chuy n th coi”.
Ph ng không cãi n a.
Ông Phán b c ra ng ngoài c a mà ngó l i phía nhà bà L i r i nói: “Bây gi có ông
Cò v i lính lên ông d . Ch c lát n a s có quan Bi n-lý n khám nghi m”.
Trinh c ng b c ra ng mà ngó, Ph ng thì n m l i trên gh b , day m t vô vách.
Ông Phán i v nhà. Trinh tr vô thay r i ki m chuy n mà nói v i Ph ng, song
Ph ng c h c m ch ng, không mu n nói chuy n.
n 12 gi tr a Trinh r Ph ng i n c m, Ph ng nói không ói nên không ch u i.
Trinh i m t h i r i em v a cho Ph ng m t bánh mì v i m t h p cá mòi. Ph ng l y, mà
nói không ói, nên em trên bàn vi t ch không ch u n.
Ông Phán Thành tr l i nói: “Bây gi cò bót ch xác bà L i lên nhà m , ng quan th y
thu c khám nghi m”.
Trinh h i ông Phán:
- Tòa tra xét r i hay sao?
- Có l tra xét r i ch . T h i 10 gi t i bây gi có l nào không r i.
- Không bi t có tìm c tông-tích a sát nh n hay không?
- Nghe nói quan nhà hình có xu ng ch p hình cùng trong nhà ng ki m d u tay.
Không bi t h tìm ra hay ch a, song hai ng i t c a bà L i b tình nghi ng lõa v i
n trôm nên ã b b t giam d i bót.
- Bà già m t mình, n u giam y t c a bà h t r i ai coi nhà cho bà?
- Có lính gác. H i nãy có m t ng i cháu kêu b ng cô, trong Ch -l n, ra khóc d
quá. Ng i ó bây gi i theo xác bà ó.
- Không bi t ng i ta gi t bà có l y vàng b c gì hay không?
- i nãy tôi h i th m th y i thì th y nói trong nhà c còn y nguyên, cái t áo
qu n b ng cây c ng không có d u c y, chìa khóa còn trong túi bà L i. Mà theo l i
khai c a hai ng i t thì trong gi ng bà ng có m t cái r ng s t nh . Cái r ng
y âu m t. Có l n tr m b ng m t cái ó mà thôi.
- Ch c ti n b c bà trong ó ch gì.
- Có l … Cu c i th y mà ngán. G t gao, bó bu c, ch t u l t da ng i ta ng tích
tr ti n b c cho nhi u r i có ích gì âu. Ti n b c y làm h i m ng mình, mà d u không
i, h mình nh m m t r i thì c ng tan h t.
- iv y i ch ng nên tham lam l m, ph i thì thôi, giàu mà làm chi.
Hai ng i àm lu n v i nhau nh v y, mà Ph ng làm l không xen vào ti ng chi h t.
Ông Phán v , Trinh khép c a mà ngh tr a.

32. n chi u mát. Trinh ép Ph ng mà d t i ch i, r i ghé nhà hàng n c m luôn. Ch ng tr
nhà, hai anh em th y trong nhà bà L i ng i ta l n x n, èn c sáng tr ng, c a m tác
hoán. Ông Phán Thành ng ch i tr c c a, th y Trinh v i Ph ng v thì men l i nói: “Quan
th y thu c khán nghi m t thi r i nói bà L i b ng t h i mà ch t. Ch c n tr m mu n làm cho
bà ng la c, ch không c tâm gi t bà, mà ch ng nó i, nó quên m cái m n, lâu quá
nên bà ng t h i mà ch t”.
Trinh c i mà nói:
- m n r i bà la lên m i ch y sao k p.
- Ph i l m. n tr m nó s cái ó.
- Còn ng nhà bà bây gi làm gi ng gì mà th y ng i ta ông d v y?
- Ng i cháu c a bà xin xác em v h i t i. Bây gi lo s p t ng sáng mai chôn.
Nghe nói h i chi u lính b t hai ba ng i trong xóm nhà lá, vì nghi m y ng i y gi t
bà L i.
- Có ai khai hay sao?
- Không hi u. Hai ng i t nghe nói còn b giam d i bót.
Ph ng c l láo, ch ng h nói t i bà L i ch t, mà s c m t coi khô héo bu n b c l m.
Sáng b a sau, ng i ta s a so n i chôn bà L i. Thiên ha t u coi r t ông. Trinh v i
ông Phán c ng ra c a mà coi, mà Ph ng c trong nhà không ch u ló ra.
n chi u, Trinh theo ép quá, Ph ng không th t ch i c nên ph i thay i nc m
i theo Trinh i xe l a ra Nha-trang mà ch i.

33. VII
Bu i s m mai l i 9 gi , Ph ng n m trên cái i-van mà c sách, còn Trinh thì n m trên
gh b mà xem nh t trình.
Thình lình Trinh nói: “Chuy n bà L i b gi t hôm n là m t chuy n bí m t. Cò bót tìm
t s c mà không ra m i. M y ng i b b t ó Tòa ã th h t c r i.
Ph ng day qua mà h i:
- Sao toa bi t m y ng ib b t ã c th ?
- Nh t trình nói ây nè.
- A! Toa th y trong nh t trình. Còn hai ng i t c a bà?
- ng c th r i n a. Theo ý-ki n c a nh t trình thì nên thám d nh ng ng i nào
c m s ch t c a bà L i, ngh a là s ch t c a bà có ích cho h , thì ho c may m i ra
i. Lu n nh v y nghe có lý l m. Toa ngh sao?
- Moa có bi t âu.
Hai ng i m c n m mà nói chuy n, nên bà Ph Cao v i cô Loan ng ng xe kéo ngoài
a mà không ai hay h t. Ch ng bà Ph b c vô trong c a, Ph ng m i ngó th y, l t t chào
, m ng em.
Trinh c ng buông t nh t trình ng d y thi l . Ph ng ti n d n Trinh v i bà Ph v i cô
Loan bi t. Trinh l t t nh c gh m i khách ng i và c i và nói: “Xin bác v i cô ba tha l i.
Nhà chúng tôi không có dàn-bà, nên tr u n c c ng không có h t”.
Bà Ph nói: “Cháu ng lo. Bác u ng n c r i. Cháu làm anh em b n v i th ng Ph ng
mà cháu th ng nhó nh anh em ru t th t, cháu nuôi nó m y tháng nay, thi t bác c m tình
không bi t ch ng nào”.
Trinh c i mà áp:
- Th a, cháu có nuôi anh Ph ng âu. Cháu làm vi c khác h n ng i ta, cháu i hoài,
trong m t tháng i t i 15 ngày, không có nhà, b i v y cháu c y anh Ph ng ây
ng coi nhà giùm cho cháu ch . Bác v i cô ba lên t i h i nào?
- Xe m i lên t i, bác ghé khách-s n m n phòng r i bác i li n l i ây.
- Ý! Bác có m n phòng khách-s n sao?
- Ph i.
- Bác làm nh v y cháu bu n l m! Bác lên ây thì ph i nhà cháu, cháu ngoài khách-
n coi sao c.
- khách-s n ti n h n, n u vô ây làm khách thì nh c lòng cháu.
- Cháu m ng l m, ch có nh c lòng âu. Bác m n phòng âu?
- Tôi m n phòng ngoài Sài-gòn khách l u.
Trinh ng suy ngh m t chút r i nói v i Ph ng: “Toa nhà h u chuy n v i bác và cô
ba, m a ra khách-s n l y em vô ây”.
Bà Ph c n., Trinh nói: “Th a bác, àn-bà khách-s n không ti n. Bác ây thong-th
n. Chi u nay cháu ph i i, r i anh Ph ng nhà có m t mình. Xin bác a chìa khóa cho
cháu ra tr l i cho ch khách-s n và l y ”.

34. Bà Ph không th t ch i ng nên ph i bi u cô Loan a chìa khóa c a phòng cho
Trinh.
Trinh thay r i kêu xe kéo mà i.
Bà Ph m bóp ra l y 50 ng b c trên bàn mà nói v i Ph ng r ng: “Má m i lãnh
ti n h u-trí hôm qua. Má tính thôi em lên cho con ng th m con và nói chuy n nhà luôn
th nên má không g i. Con l y b c ây tr ti n c m cho ng i ta”.
Ph ng ng trân, n c m t r ng r ng ch y.
Cô Loan bi t anh bu n t c, mu n phá tiêu v bu n lúc m con anh em h i-hi p, nên cô
i và nói: “Bây gi không có anh Trinh, v y anh l y b c mà c t i anh Hai. Em tính i m t
mình em lên cho anh r i em v li n. Chi u hôm qua má nói thôi má i v i em ng th m
anh và mua chút nh luôn th ”.
Ph ng ng cúi m t l ng thinh không l y ti n.
Bà Ph c i mà h i:
- m ch c tr cho ng i ta hay không? Thi u bao nhiêu con nói ng má a thêm
cho.
- Con không c n ti n.
- a! Sao v y? Con n c m m y tháng nay ph i tr ti n cho ng i ta ch .
- Con n c m hai tháng anh Trinh ã tr ti n h t r i.
- Cháu Trinh cho con m n ti n mà tr , thì con ph i th i h i l i cho cháu Trinh ch .
- nh không l y.
- Sao l i không ch u! Anh em b n cho con u trong nhà thì n ngh a ã nhi u l m
i. Có l nào con cho ng i ta tr ti n c m n a. Tuy mình nghèo, song mình ph i
cho vuông tròn m i c con.
Ph ng lau n c m t, r i ng i trên gh b , không l y ti n mà c ng không nói.
Cô Loan nói:
- a h m th y Bang-Bi n T nh i Sài-gòn có ghé th m anh ph i hôn?
- Ph i.
- Anh ti p r c r i nói chuy n nh th nào mà th y v th y phi n v i má d quá v y?
- kh n n n, nói chuy n nghe ghét quá, nên qua11 gi n qua i i. Qua không b t tai
nó là may.
- Hèn chi …
Bà Ph ngó Ph ng r i nghiêm s c m t mà nói: “Vi c Bang-Bi n T nh mu n c i con
Loan hôm tr c má bi u con Loan vi t th mà h i ý con. Má ch hoài mà không ti p c
th con tr l i. Bang-Bi n T nh có d p i Sài-gòn, mu n ki m th m con ng nói chuy n ó.
Con không b ng lòng thì thôi, sao con xô i n ng l i làm chi”.
Ph ng n i gi n, c p m t au, vùng ng d y mà nói l n: “Nó giàu, nó nói gi ng cao,
nó khinh r má, nó khinh r em con, con không gi n sao c! Thà con ch t, ch con không
cho em con hy-sanh cái xuân xanh, cái dang giá c a nó, ng giúp cho má v i con no m”.
Cô Loan châu mày nói:
11 i t ngôi th nh t, phát âm theo gi ng Tri u Châu c a t Hán Vi t “ngã” = ta, tôi, anh, dùng x ng v i
ngh a thân m t.