1. UNIVERSITETI I EJL
УНИВЕРЗИТЕТOT HA ЈИЕ
SEE UNIVERSITY
FAKULTETI I ADMINISTRATËS PUBLIKE
ФАКУЛТЕТ ЗА ЈАВНА АДМИНИСТРАЦИЈА
FACULTY OF PUBLIC ADMINISTRATION
STUDIME POSTDIPLOMIKE – CIKLI I DYTË
TEZA:
IMPAKTET E DOKTRINËS SË THELLËSISË STRATEGJIKE NË POLITIKËN E
TURQISË NDAJ LINDJES SË MESME
KANDIDATI:
MUHAMED ALI
MENTORI:
Doc. Dr.
ALI PAJAZITI
Tetovë, korrik, 2009.
1

2. PËRMBAJTJA
ABSTRAKT.................................................................................................................. 5
SHKURTESA................................................................................................................ 8
PARATHËNIE..............................................................................................................10
HYRJE...........................................................................................................................11
I.
Turqia dhe politika e saj në Lindjen e Mesme: Qasje historike
1. Turqia dhe Lindja e Mesme: Vështrim i shkurtër ......................................... 15
2. Faktorët determinantë të politikës turke ndaj Lindjes së Mesme.................. 18
3. Politika e Turqisë ndaj Lindjes së Mesme: vështrim historik ....................... 22
3.1.
Politika
e
Turqisë
ndaj
Lindjes
së
Mesme
në
periudhën
e Ataturkut (1923-1938) .............................................................................. 23
3.1.1. Parimet e politikës së jashtme turke në kohën e Ataturkut ......... 24
3.1.2. Politika e jashtme turke ndaj Lindjes së Mesme gjatë qeverisjes së
Ataturkut ............................................................................................ 25
3.2.
Politika
e
Turqisë
ndaj
Lindjes
së
Mesme
në
periudhën
e Inonut (1938-1950) ....................................................................................30
3.2.1. Etapa e marrëdhënieve të mira mes Turqisë dhe shtetet
e Lindjës së Mesme........................................................................................31
3.2.2. Etapa e marrëdhënieve të ftohta mes Turqisë dhe shtetet
e Lindjës së Mesme........................................................................................32
3.3.
Politika
e
Turqisë
ndaj
Lindjes
së
Mesme
në
periudhën
e Adnan Menderesit (1950-1960) ................................................................. 34
3.3.1. Faza e formimit të Paktit të Bagdadit............................................. 35
3.3.2. Faza e krizave në Lindjen e Mesme............................................... 37
3.4. Politika e Turqisë ndaj Lindjes së Mesme nga Detanta deri kah përfundimi i
Luftës së Ftohtë............................................................................................... 40
3.5. Politika e Turqisë ndaj Lindjes së Mesme para qeverisjes së AKP-së
(nga vitet 1990 deri kah fillimi i viteve 2000) ................................................................. 45
2

3. II.
Doktrina e thellësisë strategjike
1. Doktrina e thellësisë strategjike: Vështrim i përgjithshëm..................................51
2. Rëndësia e doktrinës së thellësisë strategjike në marrëdhëniet ndërkombëtare...54
2.1. Balancë ndërmjet sigurisë dhe irisë.....................................................56
2.2. Zero probleme me fqinjët.................................................................... 57
2.3. Zhvillimi i marrëdhënieve me rajonet fqinje dhe më të largëta...........59
2.4. Diplomaci shumëdimensionale............................................................59
2.5. Diplomaci ritmike dhe përfaqësim më të fortë në organizatat
ndërkombëtare........................................................................................................... 61
3. Struktura gjeopolitike e Turqisë sipas konceptit të thellësisë strategjike............. 62
3.1. Gjeopolitika strategjike tokësore e Turqisë......................................... 62
3.2. Gjeopolitika strategjike detare e Turqisë..............................................67
3.3. Gjeopolitika strategjike nderkontinentale e Turqisë.............................75
4. Lidhjet strategjike të Turqisë me organizatat ndërkombëtare relevante që ndihmojnë
realizimin e doktrinës së thellësisë strategjike: ..................................................84
4.1. Lidhjet strategjike me organizatat ushtarake: NATO.......................... 84
4.2. Lidhjet strategjike me organizatat politike: OSBE, OKI......................86
4.3. Lidhjet strategjike me organizatat ekonomike dhe ekonomiko-politike:
BEDZ, ECO (OKE), D-8, G-20.....................................................................88
III. Koncepti i doktrinës së thellësisë strategjike për Lindjen e Mesme
dhe impakti i saj ne këtë rajon
1. Vështrim i shkurtër mbi periudhat më aktive të diplomacisë turke në Lindjen e
Mesme dhe koncepti i doktrinës së thellësisë strategjike për këtë rajon.............93
1.1. Periudha e Ozallit................................................................................. 94
1.2. Periudha e Erbakanit............................................................................. 95
1.3. Periudha e Erdoganit (AKP-së) dhe koncepti i thellësisë strategjike për
Lindjen e Mesme............................................................................................. 95
2. Marrëdhëniet e Turqisë me disa shtete arabe pas vitit 2002: ................................97
2.1. Marrëdhëniet e Turqisë me Irakun .................................................... 97
3

4. 2.2. Marrëdhëniet e Turqisë me Sirinë..................................................... 102
2.3. Marrëdhëniet e Turqisë me Palestinën.............................................. 104
3. Marrëdhëniet e Turqisë me Iranin pas vitit 2002.................................................. 108
4. Marrëdhëniet e Turqisë me Izraelin pas vitit 2002............................................... 112
Përfundim(e) .....................................................................................................................117
Bibliografia........................................................................................................................123
Shtojcë 1.............................................................................................................................128
Shtojcë 2. Foto nga veprimtaria diplomatike e Davutogllut...............................................129
4

5. ABSTRAKT
Epiqendër e kësaj teze të magjistraturës janë komponentë të rëndësishëm, Turqia e
cila konsiderohet urë lidhëse e kulturave dhe qytetërimeve të ndryshme, edhe bashkuese e
Lindjes me Perëndimin, Lindja e Mesme, një nga qendrat strategjike, energjetike dhe
civilizuese globale dhe doktrina e thellësisë strategjike si një koncept proaktiv dhe integrues i
politikës së jashtme turke në këtë shekull.
Ky punim më së pari definon termet Turqi dhe Lindja e Mesme, pastaj vazhdon me
paraqitjen e faktorëve determinantë që kanë ndikuar në mënyrë të drejtësëpërdrejtë në
historinë politike të relacioneve Turqi-Lindja e Mesme. Gjithashtu hulumton në mënyrë
deskriptive historikun e politikës së jashtme të Turqisë në Lindjen e Mesme e njohur si çelësi
i marrëdhënieve ndërkombëtare, që nga formimi i saj deri në ditet e sotme.
Nga ana tjetër analizon doktrinën e mbiquajtur “thellësia strategjike”, që solli frymë
të re në marrëdhëniet e Turqisë me botën e jashtme, sidomos me Lindjen e Mesme. Në të
njejtën kohë gjatë analizimit të doktrinës së thellësisë strategjike paraqesim strukturën
gjeopolitike të Turqisë dhe vazhdojmë me analizimin e metodave të diplomacisë dhe lidhjet
strategjike të Turqisë në bazë të kësaj doktrine, që duhet përdorur në rrugën e implementimit
të saj.
Një ndër elementet e këtij punimi është edhe analizimi i konceptit të kësaj doktrine
për Lindjen e Mesme duke vazhduar me paraqitjen e politikës së jashtme aktuale të Turqisë
ndaj ketij rajoni që – si pasojë e zbatimit të kësaj doktrine- pësoi ndryshime kruciale. Më në
fund koncentrohemi në marrëdhëniet e Turqisë me disa shtete arabe (si Iraku, Siria dhe
Palestina), me Iranin dhe me Izraelin. Gjatë analizimit të marrëdhënieve të Turqisë me disa
shtete të Lindjes së Mesme i rrekemi më tepër analizimit të relacioneve politike dhe
ekonomike ku nxjerrim në shesh refleksionet e kësaj doktrine në këto marrëdhënie.
Për në fund mund të themi se nëpërmes këtij punimi hulumtues del në pah shkalla e
(pa)zbatueshmërisë dhe suksesit të kësaj strategjie dhe doktrine në marrëdhëniet
ndërkombëtare-diplomatike të Turqisë erdoganiane.
5

6. АБСТРАКТ
Епицентар на оваа магистерска теза се значајни компоненти, Турција која се
смета за мост на поврзување на културите и различните цивилизации, и поврзувачка на
Истокот и Западот, Средниот Исток, една од глобалните стратешки, енергетски
цивилизирачки центри, и доктрината на стратешката длабочина како еден
проактивен и интегративен концепт на турската надворешна политика во овој век.
Овој труд на почеток ги дефинира термините Турција и Среден Исток, потоа
продолжува со преставувањето на детерминантните фактори кои имаат влијание на
директен начин во историската политика на релациите Турција-Среден Исток. Исто
така ја истражува на дескриптивен начин историјата на надворешната политика на
Турција во Средниот Исток позната како клуч на меѓународните односи, од нејзиното
формирање до денешните денови.
Од друга страна ја анализира надименуваната доктрина “стратешка длабочина“,
која донесе нов здив во односите на Турција со надворечниот свет, особено со
Средниот Исток. Во исто време во текот на анализирањето на доктрината на
стратешката длабочина ја претставуваме геополитичката структура на Турција и
продолжуваме со анализирање на дипломатските методи и стратешките поврзувања на
Турција врз база на оваа доктрина, кои треба да се употребуваат во патот на нејзиното
имнплементирање.
Еден од елементите на овај труд е и анализирањето на концептот на оваа
доктрина за Средниот Исток продолжувајќи со преставувањето на актуелна
надворешната политиката на Турција спрема овој регион во кој – како последица на
имплементацијата на оваа доктрина – се случија круциални измени. На крај се
концентрираме на односите на Турција со некои арапски држави (како Ирак, Сириа и
Палестина), со Иран и со Израел. Во текот на анализирањето на односите на Турција
со некои држави на Средениот Исток се концентрираме повеќе на анализирањето на
политичките и економските релации каде ги видиме рефлексиите на оваа доктрина во
овие односи.
За на крај можеме да кажеме дека преку овај истражувачки труд излегува на
виделина скалата на (не)имплементираното и успехот на оваа стратегија и доктрина во
меѓународните-дипломатски односи на ердоганианската Турција.
6

7. ABSTRACT
Epicentre of this MA thesis are important components, Turkey which is considered
the bridge connecting different cultures and civilizations, and shackles the East with the
West, the Middle East, one of the radiant and strategic centers of energy and global civilized
and the doctrine of strategic depth as a proactive and integrative concept of Turkish foreign
policy in this century.
This paper first defines the terms Turkey and the Middle East, then continues with the
introduction of determinate factors that have influenced the direct way in the history of
political relations Turkey-Middle East. Also examines the descriptive history of Turkish
foreign policy in the Middle East known as the key to international relations, since its
formation until today.
On the other hand, analyzes the doctrine called "strategic depth", which brought new
spirit of the Turkey's relations with the outside world, especially the Middle East. At the
same time during the analysis of the doctrine of strategic depth present geopolitical structure
of Turkey and proceed with the analysis of the methods of diplomacy and strategic ties to
Turkey on the basis of this doctrine, that should be used in the way of its implementation.
One of the elements of this thesis is analyzing the concept of this doctrine for the
Middle East by continuing with the current foreign policy of Turkey towards this region,
which - as a result of implementation of this doctrine- sustained crucial changes. In the end
we are concentrated in Turkey's relations with some Arab states (such as Iraq, Syria and
Palestine), with Iran and with Israel. During analysis of Turkey's relations with some
countries of the Middle East I endeavor in more analysis of the political and economic
relations which draw in light reflections of this doctrine in these relations.
Finally we can say that through this research show up the ladder of (no) viability and
success of this strategy and doctrine in international-diplomatic relations of Erdogans’
Turkey.
7

8. SHKURTESAT:
AKP – Adalet ve Kalkınm a Partisi - Partia e Drejtësisë dhe Zhvillimit
APEC- Asian Pasific Economic Community- Bashkimi (Komuniteti) Ekonomik AziatikoPasifik
BEDZ – Bashkimi Ekonomik i Detit të Zi
BS - Bashkimi Sovjetik
CENTO – Central Treaty Organization – Organizata e Traktatit Qendror
CIA – Central Intelligence Agency - Agjencioni i Intelegjencisë Qendrore
DYP – Doğru Yol Partisi - Partia e Rrugës së Drejtë
D-8 - Development Eight – Tetë shtetet në Zhvillim
ECO – Economic Cooperation Organization - Organizata e Kooperimit Ekonomik
Et.al.- lat. Et Alia – Dhe të tjerët
GAP - Güneydoğu Anadolu Projesi - Projekti i Anadollisë Juglindore
GDP – Gross Domestic Product – Bruto Prodhimi Vendor
G–8 – Group eight- Grupi tetë
G-20 – Group of twenty- Grupi i njëzetëve
IAEA – International Atomic Energy Agency - Agjencioni Ndërkombëtar i Energjisë
Atomike
KS - Këshilli i Sigurimit
LAK - Lidhja e Atdhedashësve të Kurdistanit
NAFTA- North American Free Trade Agreement- Marrëveshja e Amerikës Veriore për
Tregti të Lirë.
NATO – North Athlantic Treaty Organization - Organizata e Atlantikut të Veriut
OECD – Organization for Economic Cooperation and Development-Organizata për
Bashkëpunim Ekonomik dhe Zhvillim
OKB – Organizata e Kombeve të Bashkuara
OKI - Organizata e Konferencës Islamike
OÇP - Organizata Çlirimtare e Palestinës
ODTÜ – Ortadoğu Teknik Üniversitesi - Universiteti Teknik i Lindjes së Mesme
Op.cit.- lat. Opere Citato- Në punimin e cituar
OSBE – Organizata e Sigurimit dhe Bashkëpunimit Evropian
PDK - Partia Demokratike e Kurdistanit
PKK – Kurdish Worker’s Party - Partia Punëtore e Kurdistanit
8

9. RP – Refah Partisi - Partia e Mirëqenies
SHBA - Shtetet e Bashkuara të Amerikës
TOBB – Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği - Bashkimi i Odave Ekonomike dhe Bursave të
Turqisë
TÜSİAD – Türkiye Sanayiciler ve İşadamları Derneği - Shoqata e Industrialistëve dhe
Biznesmenëve Turq
UE- Unioni Evropian
UNIFIL – United Nations Interim Force in Lebanon- Forcat e Përkohshme të Kombeve të
Bashkuara në Liban.
9

10. PARATHËNIE
Politika e jashtme e Turqisë - si shtet dhe shoqëri e ndërtuar mbi gërmadhat e
Perandorisë Osmane, që ka udhëhequr me rajonin e Lindjes së Mesme plot katër shekuj,
rajon ky strategjik, politik dhe ekonomik - gjatë shekullit XX me disa përjashtime, nuk
karakterizohet me ndonjë efikasitet, aktivitet apo interesim të dukshëm që do të kthente
ndikimin dhe peshën e saj të kohës perandorake.
Ardhja e AK Partisë në pushtet më 2002 dhe caktimi i ekspertit të mirënjohur të
marrëdhënieve ndërkombëtare Prof.Dr. Ahmet Davutogllu për kryekëshilltar të kryeministrit
turk Rexhep Tajip Erdogan për politikë të jashtme rezultoi me implementimin e doktrinës së
thellësisë strategjike e cila ka impakte shumë të rëndësishme në politikën e jashtme turke, si
në rrjedhat politike globale, ashtu edhe në rajonin e Lindjes së Mesme.
Punimi përbëhet nga hyrja dhe tre kapituj. Në hyrje shpalosim lëndën e hulumtimit,
qëllimet e hulumtimit dhe metodologjinë e përdorur në mbindërtimin e kësaj teze. Në këtë
pjesë hyrëse i sqarojmë hipotezat dhe rëndësinë e këtij punimi shkencor.
Kapitulli i parë definon termat Turqi dhe Lindja e Mesme, pastaj analizon elementet e
politikës së jashtme turke në Lindjen e Mesme dhe më në fund jep një retrospektivë rreth
historisë së politikës së jashtme turke në këtë rajon që nga formimi i shtetit turk (1923) deri
më 2002.
Kapitulli i dytë vatërzohet në analizimin e doktrinës së thellësisë strategjike, pasqyron
strukturën gjeopolitike të Turqisë dhe lidhjet e saj strategjike me institucione ndërkombëtare
relevante në bazë të kësaj doktrine që mundësojnë realizimin e saj.
Kapitulli i tretë trajton konceptin e doktrinës së thellësisë strategjike për Lindjen e
Mesme dhe impaktet e saj në marrëdhëniet e shtetit turk me disa shtete arabe pas vitit 2002,
ku veçojmë marrëdhëniet e tij me Irakun, Sirinë, me pushtetin palestinez, me Iranin dhe
Izraelin.
Muhamed Ali, Shkup, 2009.
10

11. HYRJE:
1. LËNDA E HULUMTIMIT
Lëndë dhe epiqendër e këtij punimi hulumtues janë fenomene të rëndësishme, Turqia
e cila konsiderohet urë lidhëse e kulturave dhe qytetërimeve, edhe bashkuese e Lindjes me
Perëndimin, Lindja e Mesme, një nga vatrat e vëmendjes botërore dhe doktrina e thellësisë
strategjike si një koncept kreativ dhe dinamik i politikës turke të mileniumit të tretë. Ky
punim do të hulumtojë në mënyrë deskriptive historikun e politikës së jashtme të Turqisë që
nga formimi i saj deri në ditët e sotme në Lindjen e Mesme e njohur si çelësi i marrëdhënieve
ndërkombëtare. Pastaj, do të analizojë doktrinën origjinale të mbiquajtur “thellësia
strategjike”, që është një kthesë dhe që solli frymë të re në marrëdhëniet e Turqisë me botën e
jashtme, sidomos me Lindjen e Mesme. Në të njejtën kohë gjatë analizimit të doktrinës së
thellësisë strategjike do të paraqesim strukturën gjeopolitike të Turqisë, duke vazhduar me
analizimin e mjeteve/instrumentave të politikës së jashtme dhe lidhjet strategjike të Turqisë
që sipas doktrinës së thellësisë strategjike duhet përdorur në rrugën e zbatimit të saj. Ky
punim analizon edhe konceptin e kësaj doktrine për Lindjen e Mesme duke vazhduar me
paraqitjen e politikës së jashtme aktuale të Turqisë ndaj ketij rajoni, politikë kjo që pësoi
ndryshime kruciale, si pasojë e zbatimit të kësaj doktrine në politikën e jashtme të këtij shteti.
Në këtë kontekst, më tepër do të koncentrohemi në marrëdhëniet e Turqisë me disa shtete
Arabe (si Iraku, Siria dhe Palestina), me Iranin dhe me Izraelin. Në përfundim të kësaj teze
do të kemi qasje analitike për refleksionet e doktrinës së thellësisë strategjike ndaj Lindjes së
Mesme. Mund të themi se përmes këtij punimi hulumtues do të del në pah shkalla e
(pa)zbatueshmërisë dhe suksesit të kësaj strategjie dhe doktrine në marrëdhëniet
ndërkombëtare të Republikës së Turqisë.
2. QËLLIMET E HULUMTIMIT
Padyshim se punimi shkencor për të qenë i dobishëm dhe i frytshëm duhet të ketë
qëllim/e të caktuara me çka do të kontribojë në të mirën e shoqërive, shteteve apo njerëzve në
përgjithësi. Nisur nga ky fakt edhe punimi ynë shkencor ka qëllimet nga të cilat do të
veçonim:
1. Të japë një retrospektivë të politikës së jashtme të Turqisë me theks të veçantë ndaj
Lindjes së Mesme që nga fillimi i shekullit të XX deri në ditët e sotme, të pasqyrojë e të na
11

12. njoftojë me doktrinën e thellësisë strategjike që solli ndryshime dhe kthesa të mëdha në
politikën e Turqisë në marrëdhëniet ndërkombëtare e sidomos në Lindjen e Mesme.
2. Të analizojë impaktet e kësaj doktrine në marrëdhëniet e jashtme të Turqisë me
Lindjen e Mesme duke filluar nga disa nga shtete arabe, duke vazhduar me Iranin dhe duke
përfunduar me Izraelin.
3. HIPOTEZAT
Hipoteza kryesore:
1. Doktrina e thellësisë strategjike si projekt dhe vizion i ri në marrëdhëniet
ndërkombëtare të Turqisë paraqet pikë kthesë në shëndrrimin e këtij vendi në aktor global në
përgjithësi, e në Lindjen e Mesme në veçanti.
Hipotezat e veçanta:
2. Historia perandorake e Turqisë është një faktor nxitës e një grand strategjie të këtij
vendi.
3. Konfliktet e brendshme dhe rreziqet nga jashtë, gjithashtu ndikojnë që ky vend të
zhvillojë politikë aktive ndaj fqinjëve.
4. Pozita gjeostrategjike si urë lidhëse e kontinenteve dhe qytetërimeve, ndikon në të
qenët e Turqisë aktor në marrëdhëniet ndërkombëtare në shekullin XXI.
4. METODOLOGJIA E HULUMTIMIT
Vetë natyra e këtij punimi hulumtues kërkon përdorimin e zbatimin e metodave të
ndryshme hulumtuese, ngase kemi të bëjmë me një problem kompleks, ku analizohen
politikat e Turqisë ndaj Lindjes së Mesme gjatë periudhave të ndryshme kohore që nga
themelimi i këtij shteti gjer në ditët e sotme. Gjithashtu kemi të bëjmë edhe me kthesën e
madhe që është duke u zhvilluar dhe përjetuar në këtë politikë të jashtme gjatë viteve të
fundit si pasojë e implementimit të doktrinës sui generis së thellësisë strategjike. Ky punim
trajton edhe zhvillimet e fundit në marrëdhëniet ekonomike të Turqisë me disa shtete të këtij
rajoni. Të gjitha këto komponentë të rëndësishëm të këtij punimi determinojnë përdorimin e
disa metodave të ndryshme hulumtuese.
Nga metodat hulumtuese që kemi përdorur në përgatitjen e kësaj teze mund t’i
veçojmë:
1. Metoda deskriptive-historike, që çdo dukuri të jetës shoqërore e shqyrton në
12

13. kontinuitetin e saj, duke i lidhur ato mes vete, “metodë kjo që zbulon kahjen në të cilën
zhvillohet shoqëria njerëzore” (A. Comte),1 përmes të cilës japim një përshkrim narrativohistorik të vijës në të cilën është zhvilluar politika e jashtme turke.
2. Metoda analitike, si proces i pjesëtimit të një subjekti ose substance të ndërlikuar në
pjesë më të vogla, me qëllim të kuptimit më të mirë të saj, përmes të cilës do të analizojmë
thuktaz doktrinën e thellësisë strategjike në mënyrë shkencore duke i pasqyruar impaktet e
saj.
3. Metoda statistikore, përmes së cilës japim tabela statistikore që pasqyrojnë trendet
pozitive në marrëdhëniet ekonomike të Turqisë me disa shtete të Lindjes së Mesme në
periudhën e fundit.
4. Intervista, ndërveprim shoqëror rezultat i të cilit është kalimi i informatave nga i
intervistuari te intervistuesi, vegël kjo tjetër e hulumtimit, përmes të cilës në mënyrë të
drejtpëdrejtë kemi derivuar informacione nga ideologu i kësaj doktrine, Davutogllu, i cili ka
shpalosur mendimet e tij rreth zhvillimit e aplikimit të kësaj doktrine in actum.
5. RËNDËSIA E PUNIMIT
Ky punim hulumtues që ka të bëjë me historikun e politikës së Turqisë në Lindjen e
Mesme që nga koha e formuesit të Turqisë moderne Ataturkut, deri në ditët e sotme dhe
analizon doktrinën e thellësise strategjike të ekspertit të njohur botëror për marrëdhënie
ndërkombëtare Ahmet Davutogllu, njëkohësisht kryekëshilltar për politikë të jashtme të
kryeministrit aktual të Republikës se Turqisë, Rexhep Tajip Erdogan (tanimë ministër i
punëve të jashtme në qeverinë erdoganiane). Kjo doktrinë luan rol shume me peshë në
politikën e Turqisë në marrëdhëniet ndërkombëtare në përgjithësi, dhe në Lindjen e Mesme
në veçanti dhe është me rëndësi për disiplinën e marrëdhënieve ndërkombëtare dhe
diplomacinë, si dhe për rrjedhat praktike-aktuale në rajon e më gjerë, madje edhe në
hapësirën ballkanike dhe konkretisht në atë shqiptare.
Intelektuali i dalluar Ahmet Davutogllu përveç tjerash është edhe strategjist dhe
analist që me analizat dhe strategjitë e tij shumëherë diti që ti mahnit, të sfidojë dhe të
përballet në vijën akademike edhe me titanët më të mëdhenj te politikëbërjes globale,
mendimtarët më me famë botërore të shekullit XX, F. Fukujama dhe Samuel Huntington.2 Si
1
Dida, Ali, Fillet e sociologjisë, Universiteti i Prishtinës, Prishtinë, 1997, f. 61. Shih: Garraghan J. Gilbert,
Guide to Historical Method, Fordham University Press. Place of Publication: New York. 1946.
2
Pajaziti, Ali, "Dialogu ndërqytetërimor përkundër përplasjes së qytetërimeve", ekspoze në tribunën e
Davutogllut mbajtur në UEJL, 22 mars 2007.
13

14. ilustrim mund të na shërbejë artikulli i tij i famshëm (The end of the end of history).3 Nga ana
tjetër ky punim hulumton impaktet e kësaj doktrine të rëndësishme në marrëdhëniet e Turqisë
me disa shtete arabe (si Iraku, Siria, Palestina) Izraelin dhe Iranin gjatë viteve të fundit
(2002-2009).
Gjithashtu, duhet theksuar se rëndësia e këtij punimi qëndron në atë se bosht i këtij
hulumtimi është rajoni i Lindjes së Mesme, rajon i cili ka qenë, është dhe sipas të gjitha
gjasave, për shkak të pozitës gjeostrategjike dhe resurseve natyrore-energjetike, gjithnjë do të
jetë në qendrën e vëmendjes botërore, poashtu edhe Turqia shtet pasardhës i Perandorisë
Osmane e cila ka udhëhequr me Lindjen e Mesme plot katër shekuj, duke ruajtur stabilitetin
dhe harmoninë mes popujve dhe grupimeve të ndryshme etnike-religjioze të këtyre trojeve
problematike të kohës së modernitetit, në veçanti pas gjysmës së dytë të shekullit XX.
Ky punim sjellë informata të rëndësishme rreth politikës së jashtme të Turqisë në
Lindjen e Mesme, shtet ky me rëndësi tejet të madhe në arenën ndërkombëtare, para se
gjithash për shkak të pozicionit gjeostrategjik, vend ku lidhen detërat, ku bashkohen
kontinentet e ku gërshetohen interesat e shume faktorëve të jashtëm. Ndihmesë shkencore e
këtij punimi është edhe fakti se paraqet një hulumtim që s’është trajtuar në rajonin tonë në
përgjithësi, e në botën shkencore shqiptare në veçanti. Duhet cekur se është në interes të
shteteve të rajonit, si pretendente për anëtarësim të plotë në strukturat euro-atlantike që të
njohin marrëdhëniet ndërkombëtare të Turqisë dhe Lindjes së Mesme, ngase këto rajone
paraqesin një prej çelësave të rëndësishëm të stabilitetit politik, ekonomik, social të botës së
mileniumit të tretë, të cilën disa e kanë paraparë të jetë arenë e përplasjes së qytetërimeve (si
Huntington i cili njihet edhe si politikolog që “prodhon” teori të konfliktit)4, të cilën doktrina
e thellësisë strategjike mundohet ta evitojë përmes zgjidhjes së krizave, përmes dialogut dhe
bashkëpunimit, koncepte këto konstruktive në një epokë të kaosit ose çrregullimit botëror të
ri (new global disorder).
KAPITULLI I PARË
I. TURQIA DHE POLITIKA E SAJ NË LINDJEN E MESME: QASJE HISTORIKE
Lidhur me mendimet e Fukujamës rreth “fundit të historisë” shih Fukujama, Francis, Fundi i historisë dhe
njeriu i fundit, përkth.Gëzim Selaci dhe Ardian Gola, Zenith, Prishtinë, 2006.
3
Më gjerësisht për pikëpamjet e Davutogllut rreth këtyre dy mendimtarëve shih Davutogllu, Ahmet,
Vetëpërceptimet e Qytetërimeve, Logos-A, Shkup, 2003; Davutogllu, Ahmet, Kriza Globale, Logos-A, 2005
dhe në veçanti Davutogllu, Ahmet, Alternative paradigms, University Press of America, Lanham, 1994.
4
Davutogllu, “Vetëpërceptimet e Qytetërimeve”, f. 15.
14

15. 1. Turqia dhe Lindja e Mesme: Vështrim i shkurtër
Meqë tema e hulumtimit ka të bëjë me politikën e jashtme të Turqisë moderne në
rajonin e Lindjes së Mesme, fillimisht do të ishte e udhës t’i definojmë termat Turqi dhe
Lindja e Mesme, duke dhënë një tablo konkrete të këtij vendi euroaziatik, duke përfshirë
dimensione të shumta të këtij entiteti politik.
Turqia moderne e formuar më 1923 nga M.K. Ataturku është trashëgimtare e
Perandorisë Osmane (e cila u shpërbë në fund të Luftës së Parë Botërore) dhe strukturave
pararendëse (si shteti selçuk), pra ka një traditë të bujshme shtetformuese. Me traktatin e
Sevrës në kuadër të konferencës së Paqes të Versajës (1918), u morr vendimi që disa pjesë të
bregut lindor të Egjeut (rreth Izmirit) t’i kalojnë Greqisë, rajoni i Anadolit të ndahej e të
formohej shteti armenian në Detin e Zi. Këto vendime shkaktuan rezistencë të madhe
kombëtare te populli turk në krye me Ataturkun me çka u shpartallua ushtria greke në Izmir
dhe u sulmua Armenia. Këto zhvillime rezultuan me nënshkrimin e traktatit të ri të Lozanës
(1923) që njohu kufijtë e sotëm të shtetit të posalindur.5 Përndryshe ky shtet dallohet nga
Perandoria Osmane me sistemin e tij laik, sekular të udhëheqjes dhe moton e tij të njohur në
marrëdhëniet ndërkombëtare “Paqe në vend, paqe në botë” e frymëzuar nga ideja e
reformatorit Ataturk. Në shtator të vitit 1922, me ngadhënjimin e Turqisë në luftën
çlirimtare-kombëtare, Ataturku filloi një kampanjë të dendur të reformave që sjellin
ndryshime të mëdha në shoqërinë turke. Sulltanati hiqet më 1922, pas të cilit pason abrogimi
edhe i halifatit në mars të vitit 1924, dhe në tetor të 1923 Turqia shpallet Republikë, kurse më
1926 pasojnë reformat në kodin civil, penal dhe tregtar me çka fillon një periudhë e re për
popullin turk.6 Duhet cekur se reformat e Ataturkut ishin kulmim i lëvizjeve reformiste që
patën filluar në Perandorinë Osmane që nga shekulli XIX.7
Shteti turk në aspektin gjeografik dhe gjeostrategjik bën pjesë në tri rajone me rëndësi
vitale në arenën ndërkombëtare: Lindja e Mesme, Kaukazi dhe Ballkani. Nga ana
perëndimore bën pjesë në rajonin e Ballkanit, ku kufizohet me Greqinë dhe Bullgarinë (pjesë
kjo e mbiquajtur Rumeli) me anë të së cilës konsiderohet pjesë e kontinentit evropian. Nga
ana tjetër, në veri-lindjen e saj kufizohet me Armeninë, Gjeorgjinë me çka bën pjesë në
5
Enciklopedia e përgjithshme e Oksfordit, përk. Abdurrahim Myftiu, Instituti i Dialogut dhe Komunikimit,
Tiranë, 2006, f. 1277.
6
Karaosmanoğlu, L. Ali et.al.(ed.), Middle East, Turkey and the Atlantic Alliance, Foreign Policy Institute,
Ankara, 1987, f. 11,12.
7
Fuller, E. Graham, Yeni Türkiye Cumhuriyeti, Timaş Yayınları, İstanbul, 2008, f. 62.
15

16. rajonin e Kaukazit. Lindja dhe juglindja e Turqisë kufizohen me Irakun dhe Iranin. Gjitha
këto tri shtete përbëjnë një pjesë shumë të rëndësishme të rajonit të Lindjes së Mesme. Nga
kjo konstatojmë se Turqia del si shtet që ka lidhje organike me tre kontinente: Evropën,
Azinë dhe përmes vijës së Egjiptit dhe Mesdheut lindor, me Afrikën. 8 Sipërfaqja tokësore e
këtij shteti është 780.576 km2, prej të cilave 3%-shi është pjesë e kontinentit evropian
(23.485km2), ndërsa përqindja tjetër e kësaj sipërfaqjeje ndodhët në kontinentin aziatik.
Gjatësia e kufijve tokësore të shtetit turk është 2753 km, kurse kufijtë detarë janë dikund
rreth 5000km.9
Termi Lindje e Mesme më së pari e hasim në artikullin “The Persian Gulf and
International Relations” i botuar më 1902, të Alfred Thayer Mahan-it (i njohur ndryshe si
babai i politikës detare amerikane) në revistën National Review. Ai në këtë artikull shprehjen
Lindja e Mesme (Middle East) e përdor për rajonin që gjendet mes Gadishullit Arabik dhe
Indisë. Më 1909, ky term fillon të përdorët edhe në Evropë, Angus Hamilton-i në Londër
boton librin Problems of the Middle East. Pas luftës së Parë Botërore ky emërtim zë vend të
rëndësishëm edhe në librat, raportet dhe dokumentet zyrtare, kështu që Anglia në kuadër të
Ministrisë së saj për Kolonitë formon departamentin për Lindjen e Mesme i emërtuar si
“Middle Eastern Department”10. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, anglezët komandën e tyre
ushtarake të Egjiptit e mbiquajnë “Komanda e Lindjes së Mesme”.
Duhet cekur se këtë rajon më herët evropianët e emërtonin edhe si Lindje e Afërt
(Near-East), ngase gjendeshte mes Evropës dhe Lindjes së Largët..11 Por, gjithnjë mbeti
dilema se ku shtrihet Lindja e Afërt (apo Lindja e Mesme), cilat shtete dhe rajone bëjnë pjesë
në të dhe cilat janë kufijtë e saj.12 Më 1890 në tekstet e shkruara nëpër gazetat angleze Lindja
e Afërt (më vonë e emërtuar si Lindja e Mesme) fillonte që nga Bosnja, 13 kurse më vonë ky
toponim u shndërrua, gjë që tregon se këto emërtime nuk janë statike. Tanimë në kuptimin
më të gjerë Lindjen e Mesme e përbëjnë shtetet të cilat gjinden ndërmjet Marokos në
Perëndim dhe Afganistanit dhe Pakistanit në Lindje dhe shtetet që pozicionohen mes Turqisë
në Veri dhe Etiopisë në Jug. Disa hulumtues të tjerë ndonjëherë këtu shtojnë edhe Indinë,
herën tjetër Ballkanin dhe Kaukazin.14 Ndonëse rajoni i Lindjes së Mesme nga aspekti
gjeografik ka domethënie paksa më të gjërë dhe shumëkuptimëshe, nga aspekti i rëndësisë
8
Rreth dhënave gjeografike mbi Turqinë shih İzbirak, Reşat, Türkiye (vëll.1), M.E.B. Yayınları, İstanbul, 2001.
İzbirak, Reşat, Op.cit., f. 21.22.
10
Şimşek, Erdal, Türkiyenin Ortadoğu Politikası, Kum Saati Yayınları, İstanbul, 2005, f. 10, 11.
11
Oran, Baskın (ed.), Türk Dış Politikasi, İletişim Yayınları, İstanbul, 2002, f.194.
12
Kürkçüoğlu, E. Ömer, Türkiyenin arap Ortadoğusuna karşı politikası, A. Ü. SBF. Yayınları, Ankara, 1972,
fq.1.
13
Davutogllu, Ahmet, Kriza globale, Logos-A, Shkup, 2005, f. 144.
14
Oran, Op.cit, f. 194.
9
16

17. politike kuptimi i këtij termi është më i ngushtë. Rajoni i cili përbën Lindjen e Mesme për
nga rëndësia e faktorëve politikë është ai rajon që rrethohet me Egjiptin në Perëndim, me
Iranin dhe Pakistanin në Lindje, me Turqinë në Veri dhe me Arabinë Saudite në Jug.15 Shtetet
të cilat nga kuptimi i rëndësisë së faktorëve politikë bëjnë pjesë në këtë rajon janë: Egjipti,
Turqia, Irani, Afganistani, Pakistani, Iraku, Jordania, Libani, Siria, Izraeli, Arabia Saudite,
Emiratet e Bashkuara Arabe, Katari, Kuvajti, Omani dhe Jemeni.16
Lindja e Mesme dallohet me diversitetin e saj në baza etnike, kulturore dhe fetare. Në
spektrin etnik arabët përbëjnë shumicën dërmuese të këtij rajoni, ndërsa pas tyre vijnë turqit,
iranianët, pakistanezët, kurdët, hebrenjtë, afganët, armenët, asuritë, beluxhitë dhe koptët.
Marrë nga aspekti fetar në këtë rajon të rëndësishëm jetojnë muslimanë që përbëjnë
shumicën absolute, por edhe hebrenjtë dhe të krishterët janë pjesë vitale e këtij rajoni
relevant. S’duhet harruar edhe pjesëtarët e fraksioneve si harixhinjtë, nusajritë dhe durzitë që
konsiderohen banorë të lashtë të këtyre vendeve.17 Nga ana tjetër, shtetet e Lindjes së Mesme
mund ti ndajmë edhe në muslimane dhe b) jomuslimane (Izraeli). Tërësia e muslimanëve të
Lindjes së Mesme përbëhet nga a) arabët dhe b) joarabët (Turqia, Irani, Afganistani dhe
Pakistani)
Ky rajon deri në shek. XIX ka qenë mjaft stabil, pa lëkundje serioze, pra me kohezion
të fortë intern. Pas shekullit XIX, me rritjen e interesimit të fuqive të mëdha ndaj kësaj
hapësire gjeografike, si pasojë e gjetjes së dendur të naftës të cilin vendet e industrializuara
kishin filluar ta përdornin me të madhe dhe nga ana tjetër me përhapjën e rrymave të
ndryshme nacionaliste, rajoni i Lindjes së Mesme u bë skenë e turbullirave, ngatëresave dhe
problemeve të ndryshme politike, sociale që lanë gjurma të pashlyeshme në memorien e
këtyre popujve, lëkundje këto që zgjasin sot e kësaj dite.18 Duhet potencuar se rryma
nacionaliste turke nga njëra anë dhe rrymat nacionaliste arabe nga ana tjetër luajtën rol të
madh në tëhuajësimin e shteteve ndaj njëri-tjetrit. Turqia moderne zgjodhi sistemin laik të
qeverisjes, që nga shumica e shteteve arabe nuk u shikua me sy të mirë. Ndërkohë, vendet
arabe u bënë lojalë ndaj shteteve të mëdha duke i zhvilluar marrëdhëniet dhe politikat
strategjike në bazë të direktiva të superfuqive të kohës. Megjithatë, popujt e këtij rajoni
ruajtën lidhjet miqësore tradicionale ndërmjet tyre. Në këto rrethana të vështira ruajtja e
15
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 2.
Oran, Op.cit, f. 195.
17
Oran, Op.cit., f.196.
18
Oran, Op.cit. Shembuj tipikë të trazirave të Lindjes së Mesme janë Iraku, konflikti i fundit izraelito-palestinez
në kalimin mes dy viteve 2008-2009, konflikti intern mes ushtrisë turke dhe PKK-së etj.
16
17

18. këtyre marrëdhënieve mes popujve nuk ishte aq e lehtë, faktorë të ndryshëm ndikuan në
zhvillimin dhe mbrojtjën e relacioneve ndër të cilat mund të veçojmë:
- faktorin gjeografik: këta popuj me shekuj të tërë jetojnë pranë njëri-tjetrit. S’duhet harruar
se këta popuj me përjashtim të Iranit, Pakistanit dhe Afganistanit disa shekuj kanë jetuar nën
flatrat e shtetit osman.
- faktorin kulturor: këta popuj i takojnë një feje, një besimi, kultura e tyre ka elemente
përafërsisht të njëjta.
- faktorin historik: këta popuj kanë lidhshmëri të fortë historike, së bashku kanë formuar
shtete, figurat e tyre historike, heronjtë e tyre kanë luftuar krah për krahu kundër armiqve të
përbashkët.
2. Faktorët determinantë të politikës turke ndaj Lindjes së Mesme
Rajoni i Lindjes së Mesme si gjatë historisë ashtu edhe në kohën tonë po tërheq
vëmendjen e fuqive dhe aktorëve globalë të skenës ndërkombëtare. Lufta e Gjirit e vitit 1991
për çlirimin e Kuvajtit nga forcat irakiane, Lufta e Gjirit e vitit 2003 për largimin e Saddam
Huseinit nga pushteti dhe shumë kriza të tjera të këtij rajoni – në të cilat në të shumtën e
rasteve janë involvuar fuqitë globale – lidhen me mbrojtjen e interesave strategjike të
akëcilës palë. Duhet theksuar se Perandoria Osmane si paraardhëse e shtetit të ri turk, në
fillim të shekullit XVI ka ndier nevojë për zhvillimin e një strategjie të përpunuar mirë ndaj
këtij rajoni, para së gjithash për arsye fetare por edhe për arsye strategjike. Strategjia e
politikës së jashtme të Perandorisë Osmane në këtë rajon ka qenë implementimi i një
diplomacie multidimensionale, që ka dalë mjaft e suksesshme dhe ka përfunduar me
sundimin e plotë të këtyre shteteve me çka është bërë përfaqësuesi legal i kalifatit dhe ka
kontrolluar pikat më strategjike të asaj kohe. Me formimin e shtetit të ri turk më 1923, kjo
politikë nga shumëdimensionaliteti ka kaluar në politikë të njëdimensionalitetit. Kështu,
politika e jashtme turke gjatë historisë së saj moderne, pos periudhave të caktuara ku është
vepruar ndryshe, përqendrohet në dy pika kryesore:
•
Siguria dhe mbrojtja pavarësisë së popullit turk kundrejt ekspansionit ideologjik
dhe rajonal rus, dhe
•
Mbrojtja e regjimit shekullar, laik dhe kombëtar të këtij shteti.19
Këto elemente kanë luajtur rol kyç në mbindërtimin e strategjive, politikave të
jashtme të politikëbërësve turq gjatë historisë së politikës moderne turke. Pjesë e traditës së
19
Karpat, H. Kemal, Türkiye ve Orta Asya, İmge yayınları, Ankara, 2003, f. 227
18

19. diplomacisë dhe politikës së jashtme turke është bërë edhe zhvillimi i politikave dhe
strategjive, që do të luajnë rolin e mburojës ndaj ekspansionit ideologjik dhe hapësinor rus
dhe të mbrojtjes së shekullarizmit të regjimit shtetëror. Me përfundimin e Luftës së Ftohtë
dhe me kalimin nga bipolarizmi në njëpolarizëm (unipolaritet), frika nga ekspansioni
ideologjik dhe rajonal rus u bë pjesë e faqeve historike, por, prapëseprapë ruajtja dhe
mbrojtja e regjimit shekullar, laik të Turqisë gjithnjë mbeti përbërës i rëndësishëm i politikës
së brendshme dhe të jashtme të këtij shteti.
Në krijimin e politikës turke moderne postotomane ndaj Lindjes së Mesme, kanë
luajtur rol faktorë të shumtë, ndër të cilët do të kishim përmendur:
•
Historia e përbashkët si faktor përafrues
S’do mend se sikur që nuk mund të flasim për histori turke pa faktorin e Lindjes së
Mesme, ashtu nuk mund të paramendohet një histori e Lindjes së Mesme dhe popujve,
shteteve të saj pa faktorin turko-osman. Vendet e rajonit të Lindjes së Mesme që nga shekulli
XVI, deri kah përfundimi i Luftës së Parë Botërore ishin pjesë përbërëse e Perandorisë
Osmane dhe kanë marrë pjesë aktive në zhvillimin e këtij shteti. Arabët gjatë sundimit osman
nuk e ndienin veten të kolonizuar, sepse respektimi i hilafetit dhe mbrojtja e tij ishte pjesë
përbërëse e besimit të tyre islam të bazuar në premisat uranore-sunnetike që i obligonte për
“vëllazëri e i ndalonte nga përçarja”. Përveç kësaj, gjatë sundimit osman kompetenca dhe
poste të shumta dhe strategjike me peshë të aparaturës shtetërore u ishin dhënë edhe arabëve
sikurse kishte ndodhur në perëndim të kësaj Perandorie me shqiptarët20 dhe me boshnjakët,
gjë që kishte ndikuar me të madhe që këta popuj të jenë sa më lojalë ndaj shtetit dhe ta
ndienin veten mirë dhe të qetë nën ombrellën e kësaj perandorie. Duhet potencuar edhe
respektin e halifëve dhe sulltanëve turq ndaj arabëve ngase Profeti islam është me gjenezë
arabe; këtë më së miri e dëshmon rëndësia që i kishin kushtuar osmanët vendeve të shenjta, si
Meka, Medina dhe Jerusalemi, toponime sakrale të rajonit të Lindjes së Mesme.
Abdulhamidi i Dytë ishte ndër sulltanët e fundit që i kushtoi vëmendje të veçantë
ruajtjes së relacionit vëllazëror turko-arab, por me largimin e tij nga posti më 1908, dhe
marrjen e pozicioneve kyçe të pushtetit nga ana e nacionalistëve turq dhe me nxitjen e
nacionalizmit arab nga ana e anglezëve dhe francezëve, këto raporte u dobësuan shumë. Për
pasojë, ndodhi shkëputja e arabëve nga Perandoria Osmane dhe copëtimi dhe kolonizimi i
tyre nga ana e anglezëve dhe francezëve. Është interesant fakti se idetë nacionaliste arabe, që
20
Rreth kësaj çështjeje shih www.arnavut.com/5.prill.2009.
19

20. u iniciuan nga fuqitë e huaja dhe që përmes marrëveshjes së Sykes-Picot më 1916 dhe
Konferencës në San Remo e copëtuan dhe kolonizuan këtë rajon mes tyre, në vitet e
ardhshme do të luajnë rol të veçantë në luftën kundër kolonizuesve anglezë dhe francezë.
Kur flasim për raportet turko-arabe duhet theksuar se reformat e Ataturkut si lider i
parë i shtetit të ri turk, për shkaqe fetare, shkaktuan pakënaqësi madje edhe urrejtje te arabët
ndaj lidershipit turk, ngase këto reforma deri në atë kohë as që mundeshin të imagjinoheshin
e jo më të viheshin në praktikë. Por, realiteti dhe rrethanat në Turqi ishin ndryshe, pushteti
veç më ndodheshe në duart e Ataturkut dhe shokëve të tij të cilët kishin botëkuptim
krejtësisht ndryshe nga ai i sulltanëve dhe halifëve osmanë. Ataturku ishte i mendimit se
Turqia moderne duhej plotësisht të drejtohej kah Perëndimi dhe të zhvillonte politikë properëndimore (westcentriste). Ai këtë botëkuptim e zbatoi me hapin e parë, abrogimin e
hilafetit më 1924, pastaj me të dytin, abrogimin e sistemit juridik islam dhe zëvendësimin e
tij me sistemin juridik të bazuar në atë zviceran, gjerman, francez dhe italian. Reforma e tretë
me rëndësi që solli jehonë të madhe te arabët ishte zëvendësimi i alfabetit arab me atë latin.21
Këtu duhet përmendur edhe reformën rreth veshmbathjes (më 1925) me anë të së cilës
ndalohej bartja e rrobave me simbole fetare22. Këto ndryshime apo reforma rrënjësore të
realizuara nga Ataturku patën jehonë të madhe si në botën islame ashtu edhe në botën arabe.
Të njejtat përbënin shkakun dhe faktorin e dytë, pas nacionalizmit që ndikuan me të madhe
në hapjen e hendekut dhe mosmarrëveshjeve mes turqve dhe arabëve.
Sipas nesh, edhepse historia e përbashkët ka luajtur rol afrues në marrëdhëniet turkoarabe, kurse reformat e Ataturkut dhe faktorit kolonizues në anën arabe kanë pasur impakte
negative në relacionet e elitës politikëbërësve, por edhe të masave popullore të këtyre
popujve në përgjithësi.
•
“Perëndimizimi” si faktor largues
Sikur që përmendëm më lart reformat pro-perëndimore të Ataturkut, në kohë kur
arabët luftonin kundër perëndimorëve për pavarësi, perceptoheshin si akte të paarsyeshme që
shkaktonin lëkundjen e miqësisë dhe vëllazërisë shumëshekullore mes këtyre popujve. Më
1930, në kohën kur Turqia dita ditës po afroheshte sa më shumë afër Perëndimit, relacionet
mes arabëve dhe perëndimorëve gjithnjë po acaroheshin. Në ato rrethana marrëdhëniet e
ngushta mes Turqisë dhe shteteve perëndimore, në veçanti me Anglinë dhe Francën, të cilat
21
22
Kürkçüoğlu, Op.cit. f. 5,6.
Sipas kësaj reforme klerikët fetarë mund të vishnin rroba me simbole fetare vetëm në tempujt e tyre.
20

21. në atë kohë pushtonin23 tokat arabe, kanë pasur impakte tepër negative në marrëdhëniet
arabo-turke. Natyrisht se në rrethanat e atëhershme ku arabët ishin kolonizuar nga shtetet e
mëdha evropiane relacionet e mira të Turqisë me këto shtete perëndimore nuk mund të
kuptoheshin në mënyrë tjetër. Kjo koniunkturë ndikoi me të madhe në ftohjen e
marrëdhënieve turko-arabe. Rasti i qytetit të Sanxhakut (Hatajit) ka nxjerr në shesh ftohtësinë
e marrëdhënieve arabo-turke. Më 1936, kur Franca u pajtua t’i japë pavarësinë Sirisë, doli
problemi i Sanxhakut (Hatajit) për të cilin vend Turqia nuk pajtoheshte të jetë nën
udhëheqjen siriane. Negociatat e Francës me Turqinë, me ndihmën e Anglisë kanë rezultuar
me dhënien e një statusi të veçantë këtij vendi nën garancën e Francës dhe Turqisë. Nuk ka
mbetur vetëm me kaq, kuvendi i Sanxhakut, që më vonë do të pagëzohet Hataj, më 1939 ka
miratuar vendimin për bashkimin e këtij qyteti me Turqinë, akt ky që ka rezultuar me
lëkundjen dhe prishjen e marrëdhënieve arabo-turke. Edhe pas vitit 1945, nuk janë shënuar
ndryshime pozitive në marrëdhëniet turko-arabe ngase relacionet e Turqisë me Perëndimin
në përgjithësi e me SHBA-në në veçanti dita ditës po forcoheshin si rezultat i ballafaqimit me
kërcënimin rus, kohë kjo kur luftërat e popujve arabë kundër perëndimorëve ishin në
vazhdim e sipër.24
•
Faktorët e veçantë: Qipro dhe Bashkimi Sovjetik
Qiproja me pozitën e vet gjeo-strategjike gjithnjë ka tërhequr oreksin e fuqive dhe
aktorëve globalë që synojnë kontrollimin e këtij ishulli, ngase kontrollimi i kësaj pike
strategjike forcon pozitën e këtyre vendeve në ekuilibrimet-konstelacionet globale. Ky ishull
në të kaluarën ka qenë ndër sundimin osman dhe një përqindje e konsiderueshme e popullatës
së këtij ishulli i takojnë fesë islame dhe kombësisë turke. Me largimin faktorit turk nga ky
ishull (1923) grekët duke shfrytëzuar rrethanat e asaj kohe nisën të zhvillojnë politikë
antiturke, me çka doli në sipërfaqe problemi qiproan që gjeneroi involvimin e shtetit turk për
arsye të interesave shtetërore-kombëtare. Ndërhyrjen në Qipro, Turqia do ta arsyetojë me
marrëveshjet ndërkombëtare25 rreth këtij ishulli. Votimi i dhjetorit të 1965 në lidhje me
Qipron në OKB, shënoi pikë kthesë në politikën e jashtme të Turqisë, ngase në këtë akt doli
në shesh mospërkrahja e Turqisë në arenën ndërkombëtare nga vendet arabe si rezultat i
politikave të saja properëndimore në Lindjen e Mesme. Pas kësaj date historike ku vendet
23
Më 1798 filloi pushtimi/kolonizimi i tokave arabe me sulmin e Napoleonit ndaj Egjiptit
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 10.
25
Marrëveshja e Lozanës e nënshkruar më 1923.
24
21

22. arabe kishin kundërshtuar qëndrimin turk ose kishin abstenuar nga votimi, Turqia kuptoi se
duhej të zhvillonte politika të reja të jashtme dhe të ndryshonte strategjinë e saj diplomatike.
Lufta arabo-izraelite e vitit 1967, ishte sprovimi i parë i relacioneve të reja turko-arabe, ku
Turqia edhepse e deklaruar si asnjanëse, mori qëndrim më afër pozicionit arab. Ky qëndrim i
Turqisë ndaj arabëve ngjalli simpati të veçantë ndaj shtetit turk dhe pasqyrimet u ndien në
Konferencën e Bllokut Asnjanës të zhvilluar në Lusaka të Zambisë më 1970, ku pjesa
dërrmuese e shteteve arabe u shprehen pro politikës së jashtme të Turqisë. Nga e thëna
konstatojmë se Qiproja ka luajtur rol të rëndësishëm në zhvillimin e politikës së jashtme
turke.
Duhet shënuar se edhe Bashkimi Sovjetik ka pasur ndikim të dukshëm në relacionet e
Turqisë me shtetet arabe. Ky ndikim ndonjëherë është karakterizuar si negativ e herën tjetër
ka pasur impakt pozitiv. Fillimi i Luftës së Ftohtë cilësohet si periudhë kur marrëdhëniet
turko-arabe shumëherë janë acaruar. Gjithë kjo ndodhte si pasojë e politikave properëndimore të Turqisë. Në këtë kontekst, edhe faktori rus luante rol të rëndësishëm në
acarimin e këtyre marrëdhënieve duke pasur parasysh ndikimin e Rusisë në botën arabe, në
veçanti në Egjipt (fillimi i viteve 1950). Mesi i viteve 1960 dallohet me normalizimin e
marrëdhënieve turko-arabe, gjithë kjo si reflektim i trendit pozitiv në relacionet TurqiBashkim Sovjetik, duke marrë parasysh se BS-ja atëbotë ishte faktor relevant edhe në
Lindjen e Mesme.26 Duhët potencuar se sot e kësaj dite Rusia zë vend të rëndësishëm në
politikën e jashtme turke ndaj Lindjes së Mesme duke marrë parasysh rritjen e rolit dhe
faktorit rus si në skenën ndërkombëtare poashtu edhe në atë rajonale, në Lindjen e Mesme.
Nga kjo që u tha më lartë mund të themi se, faktori i BS-së (rus) zë vend të rëndësishëm në
historinë e politikës së jashtme turke.
3. Politika e Turqisë ndaj Lindjes së Mesme: vështrim historik
Në vijim do të japim një retrospektivë të politikës së jashtme turke në Lindjen e
Mesme që nga formimi i Turqisë moderne (1923) deri në prag të qeverisjes së AKP-së. Do të
analizojmë edhe marrëdhëniet e Turqisë me shtetet e Lindjes së Mesme në periudhën e
Ataturkut, duke shqyrtuar principet e diplomacisë së shtetit turk gjatë qeverisjes së formuesit
të këtij shteti. Më tej do të shtjellojmë politikën e jashtme turke në Lindjen e Mesme në
kohën e Inonut të cilën do ta ndajmë në dy periudha, nga të cilat e para dallohet me
marrëdhënie të mira me shtetet e Lindjes së Mesme ndërsa e dyta me relacione të ftohta me
26
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 11-12.
22

23. këto vende. Pastaj do të analizojmë marrëdhëniet Turqi-Lindje e Mesme në kohën e
Menderesit, formimin e Paktit të Bagdadit dhe krizat e Lindjes së Mesme gjatë viteve 1950
dhe qëndrimin të shtetit turk ndaj tyre. Një pjesë e mirë e këtij kapitulli do t’i kushtohet
politikës së jashtme turke në rajonin e Lindjes së Mesme nga Detanta deri në përfundimin e
Luftës së Ftohtë, ku do të veçohet udhëheqësia ozalliane. Në pjesën e fundit do të trajtohet
periudha para ardhjes në pushtet të AKP-së (2002), periudhë kjo që do të shënohet me
intensifikimin e marrëdhënieve turko-izraelite dhe me formimin e D-8.
3.1. Politika e Turqisë ndaj Lindjes së Mesme në periudhën e Ataturkut (1923-1938)
Gjendja politike globale ndërmjet dy luftërave botërore shënonte jostabilitet, lëkundje
politike, kriza ekonomike në përmasa globale dhe rryma ekstreme, si fashizmi, që më vonë
do të rezultonin me fillimin e Luftës së Dytë Botërore. Jostabiliteti dhe mosmarrëveshjet
politike ngjanin ndërmjet dy grupe shtetesh: grupin e parë e përfaqësonin shtetet
ngadhënjimtare të Luftës së Parë Botërore që mundoheshin të mbronin status quo-në politike,
realizuar si pasojë e marrëveshjes së Versajës, ndërsa grupi i dytë përbëhej nga ato shtete që
mundoheshin të kthejnë pozicionin e tyre që kishin para Luftës së Parë Botërore. Kjo
periudhë kohore karakterizohej edhe me krizën ekonomike globale që filloi në SHBA më
1929, e më pastaj e përfshiu edhe Evropën, krizë kjo që shkaktoi dëme të mëdha ekonomike,
rënie të theksuar të prodhimtarisë dhe rënie të madhe të fuqisë blerëse si në SHBA ashtu edhe
në Evropë. Si pasojë e jostabilitetit politik dhe krizës së madhe ekonomike dhe më në fund, si
pasojë e përhapjes së rrymave komuniste, u shfaq ideologjia fashiste e cila së shpejti e kaploi
Gjermaninë dhe Italinë, në krye me Adolf Hitlerin dhe Benito Musolinin.
Në këtë periudhë të turbullirave dhe jostabilitetit në skenën ndërkombëtare, shteti i ri
turk nën udhëheqjen e Ataturkut, po përpëlitej në ndryshime radikale, filloi të bëjë reforma të
mëdha që përfshinin si sistemin shoqëroro-politik-juridik, ashtu edhe jetën e përgjithshme të
qytetarëve të Turqisë, që tanimë përmes modernizimit synonte “vajtjen përtej qytetërimit
bashkëkohor”, gjegjësisht arritjen e një shkalle më të lartë të zhvillimit. Ndër reformat
rrënjësore të Ataturkut që lanë gjurmë të pashlyeshme në historinë e shtetit dhe në kujtesën e
popullatës turke mund ti përmendim abrogimin e hilafetit-sulltanatit, zëvendësimin e alfabetit
arabo-osman me atë latin, ndërrimin e sistemit gjyqësor islam me atë laik perëndimor etj.27
27
Rreth reformave të bëra në shtetin posalindur turk shih Ileri, N.Celal, Turk Inkilabi, Kaknus Yayinlari,
Istanbul, 2000; Lewis, Bernand, Modern Türkiyenin Doğuşu, T.T.K.Basimevi, Ankara, 2004, f. 473-481.
23

24. Turqia, si një vend në formim e sipër, mbi gërmadhat e l’homme malade du Bosfore,
si pasardhëse e Perandorisë Osmane, nën ombrellën e së cilës arabët dhe turqit jetonin së
bashku, natyrisht se do të duhej të ndërtonte një strategji eficente ndaj rajonit të Lindjes së
Mesme.
3.1.1. Parimet e politikës së jashtme turke në kohën e Ataturkut
Në vazhdim po japim një pasqyrë të parimeve kryesore që dallojnë politikën e
jashtme të Turqisë në kohën e udhëheqjes së formuesit të këtij shteti të ri:28
a) Pacifizmi
Ataturku parasegjithash ishte një komandant ushtrie, por edhe në kohërat dhe
momentet më të vështira luftarake gjithnjë thoshte: “Përderisa nuk është në rrezik jeta e një
populli në tërësi, hyrja në luftë është krim”. Thënia tjetër e themeluesit të Republikës, paqe
në vend paqe në botë, është bërë element i pandashëm i politikës së jashtme turke. Duke u
bazuar në këto principe të rëndësishme Turqia ka zbatuar politikë të jashtme stabile bazuar në
respektimin e ligjeve ndërkombëtare, në zgjidhjen e mosmarrëveshjeve me anë të mjeteve
paqësore, inkuadrimin, anëtarësimin dhe pjesëmarrjen aktive në institucionet ndërkombëtare,
si Lidhja e Kombeve dhe pakteve rajonale si pakti i Ballkanit, i Detit të Bardhë, Sadabatit etj.
Turqia ka qenë pjesë edhe e paktit Briand-Kellog, që luftën e konsideronte antiligjore, kurse
me anë të protokollit të Litvanofit synonte për shmangjen e luftës dhe jetësimin e metodave
paqësore për zgjidhjen e konflikteve dhe të mosmarrëveshjeve.29
)b Racionaliteti dhe realizmi
Politika e jashtme e Ataturkut nuk bazohej në ndjenja, e as në zhvillimin e miqësisë
apo të armiqësisë së përhershme historike, por në praktikimin e diplomacisë moderne
konform interesave të shtetit kombëtar turk, interesa këto që ndryshojnë sipas rrethanave,
kushteve dhe sipas koniunkturës gjegjëse. Diplomacia dhe politika e jashtme e Ataturkut
ishte realiste, nuk kishte ideale të parealizueshme, të paarritshme apo ëndrra të kota dhe të
pabaza, kishte synime reale që bazoheshin mbi forcën e popullit turk dhe mbi vlerësimet e
vërteta dhe racionale mbi koniunkturën, rrethanat dhe kushtet e kohës.30 Duhet theksuar se
kjo politikë nuk kishte pretendime panturkiste ose panislamiste, ajo ishte e përqendruar në
28
Rreth politikës së jashtme turke në kohën e M.K.Ataturkut poashtu shih Ünal, Tahsin, Türk Siyasi Tarihi
(vëll.2), Berikan Yayinlari, Ankara, 2001, f. 743-784.
29
Güzel, C. Hasan et.al (ed.), Türkler (vëll.16), Yeni Türkiye yayınları, Ankara, 2002, f. 583, 585; Bıyıklı,
Mustafa, Batı işgalleri karşısında Türkiyenin Ortadoğu politikaları- Atatürk dönemi, Gökkubbe yayınları,
İstanbul, 2006, f. 267.
30
Güzel, “Türkler (vëll.16)”, Op.cit.; Bıyıklı, Op.cit., f. 266.
24

25. ndërtimin e një shteti në bazë të performancave dhe mundësive të shtetit dhe të
koniunkturave eksterne.
)c Perëndimizmi (uesternizmi) dhe respektimi i së drejtës ndërkombëtare
Ataturku kishte zgjedhur Perëndimin si model që duhet pasuar për zhvillimin e
mëtejshëm të popullit turk në të gjitha sferat e jetës, si në teknologji, art dhe shkencë ashtu
edhe në kulturë dhe civilizim. Si shkak i rëndësishëm i kësaj prirjeje përveç tjerash, ishte
edhe aspekti i sigurisë dhe mbrojtjës, ngase ai mendonte se Evropa mund të kishte relacione
të mira dhe normale të ngritura mbi sigurinë, stabilitetin dhe paqen vetëm e vetëm me një
shtet turk me sistem politik e mentalitet popullor që përputheshin me atë evropian.
Respektimi i së drejtës ndërkombëtare ishte ndër themelet e politikës së jashtme të Turqisë së
kohës së Ataturkut. Këtë më së miri dëshmon rasti i kontestit të Hatajit ndërmjet Turqisë dhe
Sirisë, ku shteti turk në vend që të zgjedhte rrugën e luftës zgjodhi metodën e negociatave
dhe zgjidhjes paqësore të mosmarrëveshjeve.31
3.1.2. Politika e jashtme turke ndaj Lindjes së Mesme gjatë qeverisjes së Ataturkut
Gjatë periudhës së “babait të Turqisë moderne” politika e jashtme turke nuk ka qenë
gjithaq ndikuese. Për rajonin më tepër kanë vendosur forcat perëndimore, në veçanti dy
shtyllat e rëndësishme të Evropës moderne, Anglia dhe Franca, të cilat kanë determinuar
rrjedhat kyç në hapësirën e Lindjes së Mesme dhe më gjerë. Në fillim, për shkaqe të shumta,
raportet me vendet e Lindjes së Mesme kanë qenë shumë të acaruara. Arabët i konsideronin
turqit pushtues, kurse turqit kishin një perceptim për arabët si “tradhtarë”, si popull që shtetit
të dikurshëm të përbashkët “i kanë rënë me thikë pas shpine”.
Para se të flasim rreth politikës së jashtme turke në Lindjen e Mesme në periudhën e
Ataturkut (1923-1938), do të ishte e udhës të themi diçka edhe rreth historisë së
marrëdhënieve të popujve të këtij rajoni. Takimi i parë i realizuar mes turqve dhe arabëve
është në shekullin e VII-të, kur arabët muslimanë hynë në Azinë Qendrore me qëllim të
përhapjes së fesë islame. Gjatë depërtimit të tyre në këto troje mundoheshin me të madhe që
të mos i provokonin turqit ushtarakisht, edhepse ka pasur edhe përjashtime. Nga ana tjetër
tregtia ishte pika tjetër kontakti mes tyre.32 Pas një kohe shumë të shkurtër mbas këtyre
kontakteve natyra e islamit që përputheshte me natyrën e popullit turk, si p.sh.
moskonsumimi i mishit të derrit dhe qëndrimi gjithherë në anën e të shtypurit, i shtyri turqit
31
32
Güzel, “Türkler (vëll.16)”, f. 584 ; Bıyıklı, Op.cit., f. 268-269.
Karaosmanoğlu, L. Ali et.al.(ed.), Op.cit., f. 8.
25

26. që të ndikohen nga mësimet e kësaj feje dhe ta pranojnë atë me vetëdëshirë. Pas kalimit të
turqve në islam ata filluan të marrin role të rëndësishme në sferat e ndryshme të shoqërisë
islame, si në shkencë, në art e në veçanti në luftërat mbrojtëse. Në kohën e dinastisë abasite
turqit janë dalluar me shkathtësitë dhe aftësitë e tyre ushtarake. Shteti islam i sellxhukëve i
formuar nga ana turqve konsideroheshte ndër më të fortët gjer në atë kohë, ishte shembull
konkret i lidhjeve të mirëfillta mes turqve dhe arabëve.33 Me shuarjen e shtetit të sellxhukëve
doli në skenë shteti i ri turk i quajtur shteti osman i cili më vonë me inkuadrimin dhe me
dhënien e kontributit nga ana e arabëve dhe popujve tjerë sikur ato të Ballkanit u shndërrua
në perandori multietnike dhe multifetare, ku mbizotëronte harmonia dhe paqja. Në këtë
perandori vend dhe pozitë të veçantë kishin arabët ngase ata ishin populli i parë që kishte
kontribuar për islamin. Me marrjen e Egjiptit më 1517, sulltani i Perandorisë Osmane u
shndërrua në kalif të botës islame, me çka automatikisht fitoi të drejtën e përfaqësimit edhe të
popullit arab.
Është shekulli XIX. periudha kur fillon acarimi i marrëdhënieve tradicionalisht të
mira turko-arabe brenda perandorisë osmane. Shkak ishte nacionalizmi arab dhe ai turk në
rritje e sipër si pasojë e përhapjes së rrymave nacionaliste që po frynin në atë kohë
gjithandej.34 Këto rrethana ishin shumë të lakmueshme për fuqitë e mëdha të cilat ditën ta
shfrytëzojnë këtë për të nxitur shkëputjen sa më të shpejtë të arabëve nga Perandoria
Osmane. Me këtë filloi në intensitet interesimi i fuqive të mëdha sidomos të Anglisë, Italisë
dhe të Francës për Lindjen e Mesme. Gjatë viteve 1830-1918 filloi pushtimi dhe copëtimi i
vendeve të dikurshme të Perandorisë Osmane nga ana e fuqive të mëdha evropiane,35
secesionizëm ky që “ndihmoi” realizimin e interesave shtetërore të kahmotshme të shteteve
evropiane. Duhet pasur parasysh se pjesë e Perandorisë Osmane ishin edhe hebrenjtë të cilët
aty kah fundi i shekullit XV, pasi që u dëbuan nga Andaluzia nga politika krishtere
reqconquista gjetën vendstrehim të qetë dhe të sigurtë brenda kufijve të kësaj perandorie të
njohur për nga toleranca. Gjithashtu duhet përmendur edhe faktorin iranian, i cili ka luajtur
rol të veçantë në historinë e politikës së shteteve të rajonit të Lindjës së Mesme. Iranianët
hynë në islam, por më 1500, me shpalljen e frankcionit shiit për fe zyrtare të këtij shteti, do të
shënohet një ftohje e marrëdhënieve osmano-iraniane.36
Ataturku gjatë kohës së qeverisjes me shtetin e ri turk ka zhvilluar politikë të jashtme
të begatë, aktive dhe dinamike me çka ka kontribuar në ngritjen e aftësisë dhe aktivitetit
33
Karaosmanoğlu, Op.cit. , f. 9.
Karaosmanoğlu, Op.cit. , f. 10.
35
Soysal, İsmail, Çağdaş türk diplomasisi: 200 yıllık süreç, Türk Tarih Kurumu basımevi, Ankara, 1999, f. 515.
36
Fuller, “Yeni Türkiye Cumhuriyeti”, f. 199.
34
26

27. diplomatik të këtij shteti të porsalindur. Parim kryesor i politikës së jashtme të Ataturkut ka
qenë premisa “paqe në vend paqe në glob”, gjithnjë duke tentuar mbrojtjen e interesave të
kombit turk. Kuptohet edhe në raportet me botën arabe këto interesa kanë qenë në rend të
parë.
Pas Luftës së Parë Botërore bota arabe nuk qëndronte në listën e prioriteteve të
diplomacisë turke. Gjithë kjo ndodhte për arsye se tanimë a) bota arabe nuk ishte pjesë e
shtetit turk, b) ishte e kolonizuar, gjë që pamundësonte aktivizimin e arabëve në skenën
ndërkombëtare dhe ulte peshën e tyre në syrin e politikëbërësve turq, dhe c) ndër prioritetet e
shtetit turk ishte zhvillimi i marrëdhënieve me shtetet evropiane.37 Megjithatë, kjo nuk nuk do
të thotë se shteti ataturkian nuk ka pasur koncept të qartë rreth politikës së jashtme ndaj
rajonit të Lindjes së Mesme, rajon ky që ka qenë plotë disa shekuj nën udhëheqjen osmane.
Të dhënat flasin se diplomacia turke në rajonin e Lindjes së Mesme gjatë periudhës së
Ataturkut është karakterizuar me:
a) joirredentizëm, neutralitet, mospërzierje në punët e brendshme të shteteve të
rajonit38, parime këto që në marrëdhëniet e Turqisë me shtetet arabe janë respektuar në
përgjithësi. Megjithatë kemi dy raste ku është vepruar më ndryshe. Çështja e Musullit dhe
të Hatajit kanë pasur impakte negative në relacionet e shtetit turk me fqinjët arabë. Ja një
pasqyrë e shkurtër e këtyre dy çështjeve:
•
Çështja e Musullit
Më 1923, pas nënshkrimit të marrëveshjes së Lozanës, Turqia kishte dy çështje të
pazgjidhura me botën arabe, njëra prej tyre ishte edhe çështja e Musullit. Që nga shekulli i
XIX qyteti i Musullit kishte tërhequr vëmendjen dhe interesin e fuqive të mëdha evropiane,
ngase përbën burim me rezerva të mëdha të naftës. Gjatë kohës së Luftës së Parë Botërore, si
pasojë e marrëveshjeve të fshehta me forcat aleate, anglezët kishin arritur t’i bindin aleatët e
tyre që Musulli të bëhet pjesë e tokave të tyre. Pas nënshkrimit të marrëveshjes së Mondrosë
(më 1918) nga ana e Perandorisë Osmane për përfundimin e luftës, Anglia u soll në
kundërshtim me këtë marrëveshje dhe pushtoi Musullin.39 Më 1923 gjatë negociatave të
paqes së Lozanës, Turqia dhe Anglia nuk arritën të merreshin vesh rreth çështjes së këtij
qyteti dhe u dakorduan që kjo çështje nëse nuk zgjidheshte brenda nëntë muajve, mekanizëm
i zgjidhjes së këtij problemi do të ishte Lidhja e Kombeve.40 Por, Anglia duke e shfrytëzuar
37
Fuller, “Yeni Türkiye Cumhuriyeti”, f. 68.
Fuller, “Yeni Türkiye Cumhuriyeti”, f. 70.
39
Güzel, “Türkler (vëll.16)”, f. 586.
40
Soysal, Op.cit., f. 516 ; Bal, İdris, 21. yüzyılda Türk dış politıkası, Nobel Yayın Dağıtım, Ankara, 2004, f.
671; Karaosmanoğlu, Op.cit., f. 12.
38
27

28. pozicionin e saj të fortë në Lidhjen e Kombeve dhe problemet e brendshme dhe të jashtme
politike të shtetit të porsalindur turk, arriti që të nxjerr vendimin e Lidhjes së Kombeve sipas
të cilit qyteti i Musullit do të mbeteshte pjesë e Irakut, vend ky që ishte nën udhëheqjen e
Anglisë. Kështu, Turqia e lodhur nga luftërat në qershor të 1926 nënshkroi marrëveshje me
Anglinë me çka e pranoi vendimin e Lidhjes së Kombeve të vitit 1925, në lidhje me qytetin e
zënën ngoje. Në baze të kësaj marrëveshjeve Turqia hoqi dorë nga të drejtat e saj mbi
Musullin, kurse qeveria irakiane gjatë 25 viteve të ardhshme obligohej t’i japë qeverisë turke
10 % të të ardhurave të naftës. Pas një kohe, në bazë të protokollit të nënshkruar mes Anglisë
dhe Turqisë edhe kjo marrëveshje u anulua me çka qeveria turke hiqte dorë edhe nga kjo e
drejtë dhe si kompensim do të shpërblehej me 500.000 sterlina.41 Sipas disa autoriteteve,
humbja e të drejtave mbi Musullin është një ndër humbjet më të mëdha të diplomacisë së
Turqisë moderne.
•
Çështja e Hatajit
Çështja e Hatajit konsiderohet problemi i dytë me të cilin është ballafaquar Ataturku
në politikën e jashtme. Në çështjën e Musullit ishin involvuar tri shtete, Turqia, Anglia dhe
Iraku. Ndërsa në çështjen e Hatajit u përfshinë Turqia, Franca dhe Siria. Sipas marrëveshjes
së Ankarasë të vitit 1921, e nënshkruar nga Turqia dhe Franca, Hataji mbeteshte brenda
kufijve të shtetit sirian. Statistikat e atëhershme franceze tregonin se 38 % nga popullata e
këtij qyteti ishin arabë, ndërsa 39 %-shin tjetër e përbënin turqit. Duke marrë parasysh këto
fakte, marrëveshja e Ankarasë obligonte palët të mbronin kulturën turke dhe të zyrtarizonin
këtë gjuhë.42 Më 1936, Franca vendosi ta njeh pavarësinë e Sirisë, dhe në këtë kontekst Hataji
shihej si qytet sirian gjë që u kundërshtua fuqimisht nga shteti turk. Këtë më së miri dëshmon
fjalimi i Ataturkut i mbajtur në parlamentin turk ku theksoi se Hataji është i turqve. Franca e
atëhershme vendosi që ta ngre këtë çështje në Këshillin e Lidhjes së Kombeve dhe pas
negociatave të shumta u vendos që ky qytet të ketë një statut të veçantë brenda kufijve
sirianë.43 Në vitin 1939, në prag të fillimit të Luftës së Dytë Botërore Franca me anë të
marrëveshjes së nënshkruar në Ankara, vendos që Hatajin t’ia japë Turqisë me qëllim të
bashkëngjitjes së Turqisë me aleancën francezo-angleze.44 Ndonëse ky veprim kundërshtohet
ashpër nga parlamenti i atëhershëm sirian, më 1938, Hataji arrin të shpallë veten si Republika
e Hatajit, akt i cili pasohet me bashkëngjitjen e tij me Republikën e Turqisë në 23 qershor
41
Bal, Op.cit., f. 672.
Soysal, Op.cit., f. 517.
43
Bal, Op.cit., f. 672; Soysal, Op.cit., f. 517.
44
Soysal, Op.cit.
42
28

29. 1939.45 Më 1944, Qeveria Siriane në prag të realizimit të pavarësisë së saj vendos njohjen e
të gjitha marrëveshjeve të nënshkruara nën udhëheqjen franceze në emër të popullit dhe
shtetit sirian.46 Por, prapëseprapë me ardhjen e partisë Bas komuniste në pushtet Siria përsëri
e hapi këtë problematikë, duke e përdorur për politikën e saj të brendshme para popullit të vet
dhe të jashtme para opinionit ndërkombëtar. Do të ishte e udhës të cekim se çështja e Hatajit
gjer kohën e fundit ka luajtur rol pengues për zhvillimin e mëtejshëm të marrëdhënieve midis
Turqisë dhe Sirisë.
b) Zhvillim të marrëdhënieve reciproke;
Pakti i Sadabatit, i dyti pas atij të Ballkanit (1934) i nënshkruar më 8 korrik të vitit
1937 në pallatin e shahut në Teheran 47, mes Turqisë, Iranit, Irakut dhe Afganistanit
konsiderohet pikë kthesë në marrëdhëniet e Turqisë me shtetet e Lindjes së Mesme.48 Me anë
të kësaj marrëveshjeje filloi një fazë dhe frymë e re e marrëdhënieve mes Turqisë dhe disa
shteteve të Lindjës së Mesme, sidomos kur kemi parasysh periudhën paraprake që
karakterizohej me relacione relativisht të acaruara midis këtyre shteteve. Ndër arsyet
kryesore të lidhjes së këtij pakti kanë qenë:
- Frika nga kërcënimi italian në rajonin e Lindjes së Mesme, ngase me pushtimin e Etiopisë
nga ana e Italisë, rritej mundësia e zgjerimit dhe shpërndarjes së trupave italiane edhe në
Mesdheun lindor.49
- Dëshira e disa shteteve posashpëtuar nga kolonializmi perëndimor si Afganistani (1919),
Irani (1923), Turqia (1923) dhe Iraku (1932), të shfaqin pavarësinë e tyre të plotë dhe të
bëhën anëtare të plota formuese e një pakti ndërkombëtar. Kjo marrëveshje, me përjashtim të
Turqisë, ishte risi për këto shtete.
-
Zgjidhja e përhershme e problemeve kufitare; edhepse këto shtete kishin zgjidhur
problemet kufitare ndërmjet tyre para vitit 1937, prapseprapë nevojitej mirëmbajtja dhe
vazhdimësia e ambientit të sigurisë reciproke ndërshtetërore, ngase kjo siguri herëpashere
rrezikohej nga fiset kurde kufitare.50 Sipas protokollit shtesë të nënshkruar menjëherë pas
formimit të Paktit, do të kishte Sekretariat të Përgjithshëm dhe Këshill të Ministrave i cili do
45
Karaosmanoğlu, Op.cit., f. 13.
Soysal, Op.cit.
47
Hale, William, Türk dış politikası 1774 – 2000, përkth: Petek Demir, Mozaik yayınları, Istanbul, 2003.
48
Lidhur me këtë çështje më gjërësisht shih Yalçın, E. Semih, Atatürkün milli dış siyaseti, Ankara, 2000, f. 224229.
49
Karaosmanoğlu, Op.cit., f. 13.
50
Oran, Op.cit., f. 365-366. Ndër nenet më kryesore të Paktit të Sadabatit mund të përmendim:
- Mosndërhyrja në punët e brendshme
- Respektimi i kufijve ndërmjet shteteve
- Konsultimi për çështjet ndërkombëtare që mund të ndikojnë interesat e përbashkëta
- Mosbashkëpunimi me ndonjë prej shteteve të mëdha kundër nënshkruesit tjetër.
46
29

30. të mblidhej një herë në vit.51 Duhet përmendur se me fillimin e Luftës së Dytë Botërore
funkcionaliteti i Paktit të Sadabatit u bë pjesë e faqeve të historisë së marrëdhënieve
ndërkombëtare.
Nga kjo që analizuam më parë mund të konkludojmë se politika turke ndaj Lindjes së
Mesme në periudhën e Ataturkut52 është karakterizuar me fleksibilitet, joirredentizëm,
neutralitet, mospërzierje në punët e brendshme të shteteve të rajonit (pos rastit të Hatajit dhe
Musullit) dhe me strategji të përpunuar për zgjidhjen e kontesteve në mënyrë paqësore dhe
për formimin e pakteve me synim të zhvillimit të marrëdhënieve reciproke me çka ka
dëshmuar kapacitetin diplomatik të shtetit turk bile edhe në rrethana joadekuate.
3.2. Politika e Turqisë ndaj Lindjes së Mesme në periudhën e Inonut (1938-1950)
Presidenti i dytë i Turqisë moderne Ismet Inonu (1938-1950) si bashkëluftëtari dhe
shoku i ngushtë i Ataturkut, nuk hezitoi në pasimin e rrugës së paraardhësit të tij, si në
politikën e brendshme, gjithashtu edhe në atë ndërkombëtare. Periudha e udhëheqjës së tij
nuk ishte aq e lehtë, karakterizohej me trazira kritike dhe me sfida të rrezikshme në suaza
globale të cilat duheshin përballur me një diplomaci profesionale dhe gjakftohtë me qëllim të
kapërcimit të të tyre me pasoja sa më të vogla. Gjatë udhëheqjes së Inonut, u zhvillua Lufta e
Dytë Botërore – e cila sipas intelektualit të shquar turk Ahmet Davutogllu zbërtheu
karakteristikat instinktive të qytetërimit perëndimor që kërcënojnë sigurinë dhe lirinë
ontologjike53 - ku dy anët e involvuara në këtë luftë mundoheshin me mjete të ndryshme
diplomatike të fitonin mbështetjen dhe asistencën e Turqisë, me çka synonin balancën e
forcave ta drejtonin në anën e tyre54. Ndryshe nga synimet dhe strategjitë e palëve luftuese
Turqia falë dinakërisë diplomatike të Inonut arriti që të mos merrte pjesë në këtë luftë
shkatërruese dhe të mbajë qëndrim asnjanës. Duhet cekur se ky qëndrim u ndryshua më
1945, në prag të përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, kur Turqia edhepse nuk morri pjesë
në luftime të nxehta, formalisht iu bashkua grupit të Aleatëve.55
Periudha e Inonut në historinë e politikës së jashtme turke në përgjithësi
karakterizohet edhe me anëtarësimin e Turqisë në OKB, inkuadrimin e saj në sistemin e
51
Oran, Op.cit.,f. 368.
Rreth politikës së jashtme turke gjatë periudhës së M.K.Ataturkut poashtu shih Sar, Cem et.al., Atatürk ve
Türkiyenin Diş Politikasi (1919-1938), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara, 1990.
53
Davutogllu, Ahmet, Transformimi qytetërimor dhe bota muslimane, Logos-A, Shkup, 2005, f. 43.
54
Rreth politikës së jashtme turke gjatë Luftës Së Dytë Botërore shih Alp, H.Ali (et.al), Türkiye Dış
Politikasinda 50 Yil İkinci Dünya Savaşı Yılları (1939-1946), Ankara, 1973, vëll. V, f. 316; Kocak, Cemil,
Türkiyede Milli Şef Dönemi (1938-1945), Yurt Yayınlari, Ankara, 1986, f. 84-211, 259-324.
55
Girgin, Kemal, T.C. hükümetleri programlarında dış politikamız (1923-1993), Ankara, 1993. f.5.
52
30

31. ndihmës dhe asistencës amerikane i njohur si Plani Marshall, anëtarësimi i saj në Këshillin e
Evropës më 1949, dhe përpjekjet e shtetit turk për anëtarësim në aleancën ushtarako-politike
e posaformuar, e quajtur NATO.56 Nga kjo që u tha del në pah se politika e jashtme turke në
suaza globale në periudhën e Inonut dallohet me përpjekjet për inkuadrim e shtetit turk në
sistemin e botës perëndimore,57 gjë që paraqet vazhdimësi të mendësisë politike-qytetërimore
të Ataturkut.
Një ndër komponentët kryesorë të politikës së jashtme turke gjatë periudhës së
udhëheqjës së Inonut është edhe politika ndaj Lindjes së Mesme, rajon ky që edhe gjatë
udhëheqjës së Inonut ka ruajtur rëndësinë vitale në syrin e politikëbërësve turq. Kontesti,
rreth Hatajit, një prej pikave nevralgjike të kohës u zgjodh në masë më të madhe në kohën e
udhëheqjës së Ataturkut, por bashkimi formal i Hatajit me Turqinë u realizua më 1939, pra
në periudhën e presidencës së Inonut.
Nëse i hedhim një shikim marrëdhënieve turko-arabe në periudhën e Inonut, do të
shohim se këto marrëdhënie shtrihen në dy etapa, ajo e marrëdhënieve të mira dhe tjetra e
marrëdhënieve të ftohta me rajonin e Lindjes së Mesme.
3.2.1. Etapa e marrëdhënieve të mira mes Turqisë dhe shtetet e Lindjës së Mesme
Periudha e marrëdhënieve të mira dhe të ngushta ndërmjet Turqisë dhe shteteve arabe
zgjat mes viteve 1945-1947.58 Strategjitë dhe politikat e jashtme të Turqisë ndaj rajonit të
Lindjes së Mesme në këtë periudhë karakterizohen me pavarësi në vendimmarrje dhe
mosnidikim nga Perëndimi apo Bashkimi Sovjetik. Më 1945, Turqia zgjodhi sistemin e
pluralizmit politik,59 por moszhvillimi i një aleance të mirëfilltë me Perëndimin, pati
influencë të madhe në zhvillimin e politikave të jashtme të pavarura ndaj Lindjes së Mesme.
Ndër dëshmitë e marrëdhënieve të afërta të Turqisë dhe shtetet e këtij rajoni, është
edhe vizita e zëvëndësmbretit irakian Abdulilahit që ia bëri Turqisë në 15 shtator të vitit
1945, datë kjo pas së cilës (1946) pasoi nënshkrimi marrëveshjës për Miqësi dhe Fqinjësi të
Mirë. Më 1946 njohja e pavarësisë së Sirisë dhe Libanit nga ana e Turqisë, ishte faktor tjetër
i rëndësishëm i vazhdimit të këtyre marrëdhënieve të mira. Nënshkrimi i marrëveshjes për
Miqësi më 1947, mes Turqisë dhe Jordanit gjatë vizitës së mbretit jordanian Abdullahit në
56
Girgin, Op.cit., f. 5,6.
Girgin, Op.cit, f. 6.
58
Rreth ndodhitë që karakterizojnë politikën e jashtme turke pas vitit 1945 shih Aksin, Abdulahat, Türkiyenin
1945 ten Sonraki Dış Politika Gelişmeleri, Ortadoğu Meseleleri, İsmail Akgün Matbaası, İstanbul, 1959.
59
Karaosmanoğlu, Op.cit.,f. 14.
57
31

32. Turqi, mund të cilësohet si një hallkë tejet me rëndësi në zinxhirin e marrëdhënieve të afërta.
Marrëdhëniet e afërta mes Turqisë dhe shteteve arabe kulminacionin e tyre e përjetojnë me
paraqitjen e problemit të çështjës së Palestinës, pika kjo në të cilën Turqia luan rol shumë
efektiv dhe të rëndësishëm gjithnjë duke mbështetur palestinezët dhe shtetet arabe. Padyshim
se qëndrimi i Turqisë për çështjën palestineze gjatë kësaj periudhe mund të konsiderohet si
faktor më i rëndësishëm i zhvillimit të mirëfilltë të këtyre marrëdhënieve duke pasur
parasysh domethënien e çështjes Palestineze për shtetet dhe popujt arabë.
3.2.2
Etapa e marrëdhënieve të ftohta mes Turqisë dhe shtetet e Lindjës së Mesme
Pas periudhës së relacioneve të ngrohta mes Turqisë dhe shteteve arabe që zgjati mes
viteve 1945-1947, vjen periudha e ftohjes dhe ngecjes së këtyre marrëdhënieve (1948-1951).
Etapa e ftohjes së marrëdhënieve mes këtyre dy subjekteve ndërkombëtare karakterizohet me
dy ngjarje të rëndësishme që patën rol të veçantë në thellimin e hendekut ndërmjet Turqisë
dhe shteteve të Lindjës së Mesme: Lufta arabo-izraelite dhe qëndrimi i Turqisë ndaj saj dhe
komanda e Lindjes së Mesme dhe roli i Turqisë në të.
Pas pranimit të idesë për ndarjën e Palestinës në OKB, më14 maj të vitit 1948 vijon
shpallja e formimit të shtetit të Izraelit “në mes të tokave palestineze”. Ky akt pati jehonë të
madhe në opinionin arab. Më 14-15 maj fillon ndërhyrja e trupave arabe në tokat palestineze
si rezultat i zbatimit të vendimit të marrë në Kajro më 17 dhjetor (1947), sipas të cilit “çdo
vendim i OKB së që do të ndajë Palestinën do të kundërshtohet me luftë”.60 Edhepse thirrja e
Këshillit të Sigurimit e 19 tetorit 1948 për armëpushim, u pranua më 22 tetor, luftimet nuk e
zvogëlonin intensitetin. Më 11 dhjetor, Këshilli i Sigurimit sjell vendimin numër 194, sipas të
cilit formohet Komisioni i Pajtimit Palestinez i përbërë nga SHBA, Franca dhe Turqia.61
Lufta e 1948-së nuk përfundoi me zgjidhje të drejtë sipas propozimeve të OKB-së, faktor
dominues ishte realiteti i shkaktuar nga kjo luftë. Jerusalemi me pëlqimin e Izraelit dhe
Jordanit u nda, pjesa tjetër e tokave palestineze të marra nga trupat arabe - përveç rripit të
Gazës që iu dha Egjiptit - iu bashkua tokave jordaneze dhe më në fund çështja e refugjatëve
mbeti problem i pazgjidhur sot e kësaj dite.62
Duhet shënuar se pjesëmarrja e Turqisë në Komisionin e Pajtimit Palestinez nuk u
pranua mirë nga arabët, madje ky veprim mund të konsiderohet si fillimi i fundit të
marrëdhënieve të afërta turko-arabe të viteve 1945-1947. Afrimin e Turqisë me shtetet e
60
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 16,26.
Bal, Op.cit., f. 674.
62
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 29.
61
32

33. Perëndimit pas vitit 1947 si rezultat i Doktrinës së Trumanit, pjesëmarrjën e saj në
Komisionin e Pajtimit Palestinez bashkë me Francën dhe SHBA, më 28 mars të vitit 1949 e
pasoi njohja e saj të shtetit të posaformuar të Izraelit, gjë që rezultoi me fillimin e acarimit të
marrëdhënieve turko-arabe. Njohja e Izraelit nga ana e Turqisë nuk ka qenë e rastësishme, ka
qenë rezultat i politikës së afrimit me shtetet e Perëndimit. Turqia ishte pjesëmarrëse në
Komisionin e lartpërmendur dhe pranoi shtetin izraelit për arsye se besonte se Izraeli nuk do
të ishte kukull e Bashkimit Sovjetik dhe se kishte nevojë për ombrrellën e sigurimit dhe
asistencës së Perëndimit.63 Njohja e Izraelit nga ana e Turqisë ishte veprim që pati ndikim të
konsiderueshëm negativ edhe në të ardhmen e marrëdhënieve turko-arabe, ngase çështja
palestineze apo problematika e ekzistimit të shtetit izraelit mes tokave arabe gjithnjë ka qenë
edhe është burim i trazirave, kërcënimeve, shumë shpesh edhe i luftërave mes këtyre popujve
të rajonit të Lindjës së Mesme, siç po shihet edhe në konfliktin e fundit (2008-2009) në rripin
e Gazës. Duhet cekur se si pasojë e kësaj nyjë të pazgjidhur Izraeli sot e kësaj dite nuk ka
marrëdhënie diplomatike me shumë shtete arabe, bile një pjesë e shteteve arabe të Gjirit
Persik, ende nuk e njohin ekzistencën e tij.
Si ngjarje tjetër e rëndësishme që karakterizon etapën e marrëdhënieve të ftohta mes
Turqisë dhe shtetet e Lindjes së Mesme (shtetet arabe) në kohën e Inonut është vendimi për
formimin e Komandës së Lindjës së Mesme dhe roli i Turqisë në të. Me përfundimin e Luftës
së Dytë Botërore Anglia si rezultat i koniunkturës së atëhershme politike u detyrua që të
largohet nga rajoni i Lindjes së Mesme, gjë që nuk i konvenonte shtetit anglez, sepse bazat e
tij ushtarake në këtë rajon sidomos ato të Kanalit të Suezit kishin rëndësi të veçantë të
karakterit politik dhe ekonomik ndërkombëtar. Mu për këtë arsye, Anglia deshi të formojë
një Komandë të Lindjes së Mesme që do të ndihmonte prezencën angleze në këtë rajon dhe
që nuk do të haste në kundërshtim dhe kundërveprim nga ana e popujve të Lindjës së
Mesme.64 Këtë projekt nga shtetet e Perëndimit e përmbajtën SHBA dhe Franca. Anglia nuk
mjaftoi vetëm me kaq, por deshi të përfitonte edhe mbështetjen turke duke marrë parasysh
rëndësinë ushtarake, strategjike dhe gjeografike të Turqisë, gjë të cilës ia doli mbanë. Më
tetor 1951, Anglia, SHBA, Franca dhe Turqia kërkuan që Egjipti të bëhët pjesë e këtij
projekti. Pas konsultimeve të bëra, Egjipti deklaroi se nuk do të bëhët pjesë e këtij projekti
gjë që në botën arabe u prit me plot kënaqësi dhe me demonstrata që shprehnin përmbajtjen e
popujve arabë ndaj qëndrimit egjiptian.65 Ky veprim i Egjiptit e detyroi Anglinë që në të
ardhmen të zhvillojë politika të reja ndaj rajonit të Lindjës së Mesme. Nga ana tjetër refuzimi
63
Bal, Op.cit.
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 33.
65
Bal, Op.cit.
64
33

34. i këtij projekti për Turqinë ishte faktor tjetër i rëndësishëm për thellimin e acarimit me shtetet
e këtij rajoni.
Nga kjo që u tha më lartë mund të konkludojmë se politika e jashtme e Turqisë ndaj
rajonit të Lindjes së Mesme gjatë udhëheqjes së Inonut ishte me batica dhe zbatica. Në fillim
për shkak të politikave të pavarura të shtetit turk janë shënuar marrëdhënie të mira turkoarabe dhe kah fundi i kësaj etape si pasojë e njohjes së pavarësisë së Izraelit nga ana e
Turqisë - gjë që u realizua si rrjedhojë e afrimit të shtetit turk ndaj perëndimit - dhe rolit të
saj në Komandën e Lindjes së Mesme - e iniciuar nga Anglia - filloi faza e ftohjës së këtyre
marrëdhënieve.
Në periudhën e ardhshme do të vijojë shkëputja e këtyre marrëdhënieve, gjë që nuk
do të jetë e lakmueshme dhe e dobishme për asnjë palë duke marrë parasysh lidhjet kulturore,
gjeografike, politike dhe ekonomike shekullore.
3.3. Politika e Turqisë në Lindjen e Mesme në periudhën e Adnan Menderesit
(1950-1960)
Vitet e pesëdhjeta të shekullit XX, kanë rëndësi të veçantë për historinë e politikës së
brendshme dhe të jashtme të shtetit turk. Kjo periudhë e historisë moderne të Turqisë
karakterizohet me fillimin e demokratizimit të denjë dhe të vërtetë të sistemit politik. Deri në
atë kohë shteti turk formalisht shfaqej si vend demokratik, laik dhe me treg të lirë, por gjërat
në praktikë nuk ishin ashtu siç po flitej. Shteti i ri turk gjer në vitet ’50 karakterizohej me një
botëkuptim të sistemit politik dhe demokratik krejtësisht ndryshe nga demokracitë
perëndimore. Mendësia dhe botëkuptimi i asaj periudhe dallohej me anashkalim të plotë të
vlerave demokratike, si respektimi i dallimeve politike, e drejta e mendimit të lirë dhe liria e
praktikimit të fesë. Mosekzistimi i opozitës politike apo ekzistimi i saj në mënyrë vetëm
formale gjer më 1950, ndryshimi i gjuhës së ezanit me urdhër të pushtetit nga arabishtja në
gjuhën turke janë shembuj konkretë të asaj etape kohore që argumentojnë cënimin e
kohëpaskohëshëm të të drejtave politike dhe fetare. Vitet e pesëdhjeta shënojnë ndryshime
thelbësore në politikën e brendshme dhe të jashtme të Turqisë. Në aspektin e brendshëm
politik Partia Demokratike në krye me Adnan Menderesin, konsiderohet nismëtare e
pluralizmit të vërtetë politik dhe alternativë demokratike në arenën e atëhershme politike.
Pjesëmarrja e Turqisë në luftën e Koresë (1950), në kuadër të OKB-së, anëtarësimi i saj në
NATO (1952), nënshkrimi i Paktit të Ballkanit (1953), gjithashtu edhe i Paktit të Bagdadit
më 1955 (i cili më 1958 pas largimit të Irakut, emërtohet CENTO), zhvillimi i marrëdhënieve
34

35. me Perëndimin sidomos me SHBA-të, fillimi i negociatave për anëtarësim në Tregun e
Përbashkët, dhe nënshkrimi i marrëveshjeve të Cyrihut dhe të Londrës që më vonë do të
mundësojnë pavarësinë e Qipros, janë zhvillimet më kryesore të politikës së jashtme turke në
vitet e pesëdhjeta.66
Grushtshteti ushtarak i 1960, rezultoi me shmangjen e Partisë Demokratike dhe
ekzekutimin e kryeministrit të atëhershëm të zgjedhur në mënyrë demokratike, Adnan
Menderes, me çka kjo datë shënohet me shkronja të zeza, datë kur demokracia politike turke
ka marrë plaga të rënda. Më 1961 rikthehet pluralizmi politik, dhe kështu fillon periudha e
qeverive të koalicionit. Sa i takon politikës së jashtme turke në Lindjen e Mesme gjatë kësaj
periudhe duhet cekur se dallohet me proamerikanizëm, me antisovjetizëm dhe me acarim të
lartë të marrëdhënieve turko-arabe, në veçanti me Sirinë. Për të dhënë një pasqyrë sa më të
saktë marrëdhënieve turko-arabe mes viteve 1950-1960, do të bëjmë një analizë të fazës së
formimit të Paktit të Bagdadit dhe të asaj të krizave në Lindjen e Mesme.
3.3.1.
Faza e formimit të Paktit të Bagdadit
Përfundimi i Luftës së Dytë Botërore rezultoi me paraqitjen e bipolarizmit në skenën
ndërkombëtare, njërën palë e përfaqësonte SHBA si lider i botës demokratike, kurse tjetrën
Bashkimi Sovjetik i njohur si lokomotivë e shteteve komuniste. SHBA si lider i botës
demokratike duhej të merrnin masa preventive politike, strategjike dhe ekonomike që do të
pamundësonin zhvillimin dhe zgjerimin e mëtejshëm të ndikimit komunist. Me fillimin e
luftës së Koresë më Qershor (1950), SHBA-të vendosën të marrin masa preventive që do të
përfshinin si Evropën ashtu edhe Lindjën e Largët me çka do të vendosej një kordon sigurie
rreth kufijve të Bashkimit Sovjetik. SHBA-të nuk u mjaftuan vetëm me kaq, ato synonin
edhe formimin e një sistemi sigurie të përbashkët në Lindjen e Mesme që do ta kryente
funksionin e barriereës veriore ndaj politikave ekspansioniste të Bashkimit Sovjetik në
Lindjen e Mesme.67
Pas negociatave të shumta, Turqia dhe Iraku më 24 shkurt 1955 në Bagdad,
nënshkruan marrëveshjen (Pakti i Bagdadit) sipas së cilës jepeshte mundësia e anëtarësimit
në të, edhe të fuqive që kanë lidhje të drejtpërdrejtë me sigurinë dhe paqen e këtij rajoni68,
66
Girgin, Op.cit., f. 6. ; Lidhur me këtë çështje më gjërësisht shih Bağcı, Hüseyin, Türk dış politikasında 1950’
li yıllar, ODTÜ Geliştirme Vakfı, Ankara, 1972, 2001; poashtu shih Karpat, Kemal (ed.), Turkish Foreign
Policy in Transition 1950-1974, Leiden: E.J.Brill, 1975.
67
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 51.
68
Më 4 prill 1955 u anëtarësua Anglia.
35

36. por nga ana tjetër ndaloheshte anëtarësimi i ndonjë shteti që nuk njihet nga nënshkruesit e
këtij pakti. Kësisoj përjashtoheshte mundësia e anëtarësimit të Izraelit, me çka synohej
përfitimi i simpative të shteteve arabe ndaj këtij pakti. 69 Më 1955 u anëtarësua Pakistani, dhe
Irani me çka numri i vendeve anëtare në Paktin e Bagdadit u rritë në pesë Turqia, Iraku, Irani,
Pakistani dhe Anglia.70
Anëtarësimi i Irakut në këtë Pakt nuk u prit mirë nga vendet arabe, e në veçanti nga
Egjipti në krye me Nasirin, ngase sipas tyre ky akt binte ndesh me interesat dhe idealet e
popujve arabë. Nga ana tjetër, Izraeli këtë veprim e konsideronte si një bashkim kundër
interesave të shtetit izraelit.71 S’duhet harruar se pjesëmarrja e Anglisë në Paktin e Bagdadit
në vend që të kontribojë për bashkimin e popujve të këtij rajoni kundër rrezikut sovjetik
ashtu siç synohej, shkaktoi thellimin e ndarjeve dhe përçarjeve ndërmjet shteteve të Lindjës
së Mesme. Më 1958 në Irak, ndodh grushtshteti ushtarak ku vritet mbreti, zëvëndësi i tij dhe
kryeministri irakian Nuri Saidi72. Pas kësaj ndodhie politika e jashtme irakiane ka pësuar
ndryshime të mëdha. Këto ndryshime shkaktuan tërheqjën e Irakut nga Pakti i Bagdadit me
çka ky Pakt mbetet pa asnjë shtet arab, selia e tij transferohet në Ankara, kurse emri
ndërrohet në CENTO.73
Involvimi i Turqisë në këtë projekt që kishte për synim rritjen dhe zmadhimin e
prestigjit dhe mbrojtjës së imazhit të shtetit turk në rajonin e Lindjes së Mesme, dha efekte të
kundërta. Vetë fakti që Turqia kryesonte këtë projekt shkaktoi humbjen e simpative tek
arabët, të cilët mendonin se projekti në fjalë synonte hegjemonizimin e tyre nga ana e
Perëndimit dhe se Turqia është vegël për realizimin e qëllimeve të perëndimorëve. Vetë
Adnan Menderesi është shprehur se këto ngjarje kanë gjeneruar antiperëndimizëm dhe izolim
të Turqisë në Lindjen e Mesme.74
Menderesi kishte kapacitet dhe vizion për afrimin e popullit turk me atë arab, por
koniunktura e asaj periudhe, kërcënimi rus detyronte zhvillimin e politikave pro-perëndimore
e jo të pavarura të Turqisë për Lindjen e Mesme, gjë që irritonte arabët. Për pasojë vizioni i
këtij lideri për Lindjen e Mesme s’u bë realitet.
3.3.2.
Faza e krizave në Lindjen e Mesme
69
Op.cit. f. 65.
Girgin, Op.cit.
71
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 65-67.
72
Oran, Op.cit., f. 632.
73
Soysal, Op.cit., f. 518; Girgin, Op.cit.
74
Bal, Op.cit.; Karaosmanoğlu, Op.cit., f. 16.
70
36

37. Periudha e udhëheqjës së Menderesit karakterizohet edhe me kriza në rajonin e
Lindjes së Mesme që tronditën ekuilibrat strategjikë ndërkombëtarë dhe në të njejtën kohë
shkaktuan ndryshime në politikat e shteteve të këtij rajoni. Ndër krizat e ndodhura gjatë
këtyre viteve në rajonin e Lindjës së Mesme është edhe ajo e kanalit të Suezit. Fillet e kësaj
krize i gjejmë në qëndrimet dhe veprimet e Egjiptit në kohën e udhëheqjës së Nasirit në
politikën e tij të jashtme që provokoi interesat dhe politikat e disa shteteve të mëdha
Perëndimore në përgjithësi e të Anglisë dhe Francës në veçanti. Pas vitit 1955, politika e
jashtme e Egjiptit pësoi ndryshime të rëndësishme që tërhoqën vëmendjën e fuqive të mëdha
Perëndimore. Afrimi me Rusinë, zhvillimi i marrëdhënieve diplomatike me Kinën dhe blerja
e armëve nga Çekosllovakia75 ishin veprimet kryesore të diplomacisë egjiptase gjatë asaj
periudhe që shkaktuan habi dhe shqetësime te shtetet perëndimore në veçanti te Anglia dhe
Franca, të cilave u cenoheshin interesat në rajonin e Lindjes së Mesme.
Rrjedhja e ngjarjeve nuk përfundoi vetëm me kaq, nacionalizimi i kanalit të Suezit
nga ana e udhëheqjës egjiptase që ndodhi më 26 korrik 1956 si pasojë e moszbatimit të
premtimeve të SHBA-ve , Anglisë dhe Bankës Botërore për asistencë në ndërtimin e barazhit
të Asuanit, që kishte rëndësi vitale për Egjiptin, ishte hallka e fundit e zinxhirit përplot
provokime, intriga dhe kriza. Nacionalizimi i kanalit të Suezit nga pushteti nasirian, ngriti në
këmbë opinionin ndërkombëtar, ngase ky kanal ishte pikë strategjike ku gërshetoheshin
interesat e shumë shteteve dhe faktorëve ndërkombëtarë.
Si pasojë e këtyre zhvillimeve në Konferencën e Londrës (1956) plani i paraqitur nga
Sekretari shtetëror i SHBA-së, Dulles për zgjidhjen e këtij kontesti u pëlqye nga shumica e
shteteve pjesëmarrëse. Pas pranimit të sugjerimit të Turqisë, Pakistanit, Iranit dhe Etiopisë
për respektimin e të drejtës së sovranitetit të Egjiptit, që u vendos si nen i veçantë në planin e
Dullesit, ky plan u pranua nga shumica absolute e shteteve pjesëmarrëse. 76 Sipas këtij plani
duheshte të formohej një institucion (agjenci) ndërkombëtar që do të menaxhonte kanalin e
Suezit dhe të gjitha shtetet do të kishin të drejtën e shfrytëzimit të lirë të kësaj pike. Nga ana
tjetër qeverisë egjiptase do t’i jepej një pjesë nga të ardhurat e këtij kanali dhe firma e kanalit
të Suezit do të dëmshpërblehej me një shumë parash sipas të drejtës ndërkombëtare. Në qoftë
se do të kishte konteste për dy pikat e fundit të planit të Dullesit atëherë këto mosmarrëveshje
do të zgjidheshin nga gjykatat ndërkombëtare. Plani i Dullesit u refuzua nga udhëheqësia
egjiptase. Si pasojë e dështimit të takimit të përfaqësuesve të konferencës së Londrës me
autoritetet egjiptase, u vendos të mbahet një konferencë e dytë në Londër, ku tema e
75
76
Oran, Op.cit., f. 627.
Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 81,83; Oran, Op.cit., f. 627,628.
37

38. diskutimit përsëri do të ishte problemi i kanalit të Suezit. Dhe, ndërmjet 19-21 shtator 1956 u
mbajt Konferenca e Dytë e Londrës ku u vendos të pranoheshin vendimet e Konferencës së
Parë dhe u formua Bashkimi i Përdorësve të Kanalit të Suezit, të cilin Turqia ndër të parat e
pranoi.77
Nuk duhet harruar se Anglia dhe Franca ishin shtetet më të dëmtuara nga qëndrimet e
Egjiptit, ngase interesat e tyre strategjike të kahmotshme në Lindjen e Mesme cënoheshin në
masë të madhe. Mu për këtë arsye pas përpjekjes së dështuar në Këshillin e Sigurimit për
zgjidhjen e kësaj krize, Anglia dhe Franca pas bisedimeve të fshehta të zhvilluara me
Izraelin, vendosën të hynin në luftë me Egjiptin. Më 1956 Izraeli sulmoi Egjiptin, pas një
kohe shumë të shkurtër trupat angleze dhe franceze hynë në Egjipt78 me pretekst të ndalimit
të luftimeve. Ky akt u kritikua ashpër nga opinioni ndërkombëtar në krye me Bashkimin
Sovjetik dhe SHBA-të. SHBA-të e dënuan për arsye se ky sulm do të shkaktonte afrimin e
shteteve të këtij rajoni ndaj Bashkimit Sovjetik, gjë që ndeshej me interesat shtetërore
amerikane. Si pasojë e presionit të faktorëve ndërkombëtar, Anglia dhe Franca vendosën
tërheqjen e trupave të tyre nga Egjipti, me çka ky shtet arriti që të realizojë atë që kishte
planifikuar, pra udhëheqjen e kanalit të Suezit.
Në të gjitha këto zhvillime Turqia ka pasur prirje properëndimore. Sulmin ndaj
Egjiptit e konsideronte si shkelje të së drejtës ndërkombëtare, por nuk dënoi hapur as Anglinë
e as Francën, përkundrazi akuzoi Egjiptin si shkaktar të këtyre trazirave, me çka
mosmarrveshjet turko-arabe u thelluan më tepër. As tërheqja e ambasadorit turk nga Izraeli,
si shenjë proteste ndaj qëndrimit të këtij shteti gjatë luftës, nuk arriti t’i relaksonte
marrëdhëniet turko-arabe.79
Përfundimi i krizës së kanalit të Suezit shkaktoi ndryshime kruciale në ekuilibrimet
strategjike të rajonit të Lindjes së Mesme. Influenca e Anglisë dhe Francës në këtë rajon dita
ditës po zbehej, ndërsa faktorët SHBA dhe Bashkim Sovjetik po fitonin në peshë. Më mars
1957 “lindi” doktrina e Eisenhowerit, që synonte maksimizimin e ndikimit të faktorit
amerikan dhe minimizimin e ndikimit të Bashkimit Sovjetik në Lindjen e Mesme. Kjo
doktrinë u mbështet nga Anglia, Franca, Turqia, Libani, Iraku e më pastaj edhe nga Arabia
Saudite dhe Jordani, por u kundërshtua ashpër nga Bashkimi Sovjetik dhe Egjipti e Siria nga
rajoni i Lindjes së Mesme.80 Si pasojë e këtyre zhvillimeve më 1957, Siria fillon me të madhe
të armatoset duke blerë armë nga Bashkimi Sovjetik gjë që shkakton moskënaqësi të madhe
77
Oran, Op.cit., f. 627,628; Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 82,83,85.
Bal, Op.cit.
79
Oran, Op.cit., f. 627-629; Kürkçüoğlu, Op.cit., f. 85,89,90,99.
80
Oran, Op.cit., f. 630; Bal, Op.cit., f. 675.
78
38