2. СИЛСИЛАИ ОСОРИ ИСЛОМЇ
Ин силсила бо
дастгирии њамаљонибаи
Президенти Љумњурии
Тољикистон
Эмомалї Рањмон
нашр мегардад
ЊАЙАТИ УМУМИИ ТАЊРИР:
А. Алимардонов, Н. Амиршоњї (котиби масъул), З. Ањрорї,
Ф. Бобоев, М. Диноршоев, М. Илолов, Ш.З. Имомов,
Т. Мардонї, К. Олимов (раис), И. Пирмуњаммадзода, А. М.
Хуросонї, С. Шањобуддинов (љонишини раис)
3. АКАДЕМИЯИ УЛУМИ ЉУМЊУРИИ ТОЉИКИСТОН
ИНСТИТУТИ ШАРЌШИНОСЇ ВА МЕРОСИ ХАТТЇ
АБДУШАРИФИ БОЌИЗОДА
ФИЅІИ ИСЛОМЌ
БАР АСОСИ МАЗІАБИ ІАНАФЌ
ЌИСМАТИ ИБОДОТ ВА АЊВОЛИ ШАХСЇ
Лоњур – 2011
6. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 6 ~
БАРОИ ОГОЊЇ
итоб пас аз бозбинии комил, ислоњи хатоњои
матбаї ва ворид намудани баъзе иловањои за-
рурї ба чопи нав омода гардид. Ба хусус, дар
бахши шашуми он ки шомили муносибатњои шахсї ва
хонаводагии мардум мебошад, матолиби зиѐде афзуда
шудааст.
Бояд ќайд кард, ки китоб илова бар баѐни ањком ва ма-
соили бобњои гуногуни фиќњ љанбаи тарбиявї ва омўзишї
низ дорад. Дар он арзишњои маънавї, омўзањои ахлоќї ва
шинохтњои имонї ба таври чашмгире бозтоб ѐфтаанд.
Мардум имрўз, пеш аз њама, ба маърифати дурусти ди-
нї, шинохти воќеї аз арзишњои ќуръонї ва ба бинои љав-
њари шахсияти имонии худ ниѐз доранд. Ин ниѐзи маъри-
фатї ва шавќи рўзафзуни онњо ба дарки моњияти дин бояд
бо таќдими матолиби ќуръонї ва омўзањои имонї ба тав-
ри дуруст пур сохта шавад ва арзишњои маънавии ислом
ба таври равшане дар ќаламрави огањии онњо ќарор дода
шавад, то Худои худро бо такя ба пойгоњи маърифати њаќ
дониста парастиш кунанд ва аз ањкоми дини Ў огоњона
пайравї намоянд.
Аз ин рў, дар канори баъзе аз ањком оятњое аз китоби
Худо ва порчањое аз ањодиси расули акрам (с)-ро дар баѐ-
ни далелњои он зикр намудем. Њамчунин ба баъзе њикмат-
њои ќонунгузории исломї дар љо-љои китоб ишора на-
мудем.
К
7. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 7 ~
Ислом дини илму дониш мебошад ва Ќуръон мусал-
мононро ба донишомўзї ва ривољи илму фарњанг дар љо-
меа фаро мехонад. Дар фарњанг ва тамаддуни исломї па-
дидае бо номи низоъ дар миѐни «дину дониш» ва тазодди
«аќлу наќл» вуљуд надорад. Бар асоси таълимоти ислом
буд, ки мусалмонон дар бисѐре аз риштањои улуми инсонї
ва таљрибї пешгом гардиданд ва хидматњои инкорнопази-
ре барои пешрафти тамаддуни башарї арза доштаанд.
Эй бародар, ту њамон андешаї,
Мобаќї ту устухону решаї.
Гар гул аст андешаи ту, гулшанї
В-ар бувад хоре, ту њемай гулханї.
Гар гулобї, бар сару љайбат зананд
В-ар ту чун бавлї, бурунат афкананд.
(Маснавї)
Илми фиќњ баъд аз аќида дуввумин шоњсутуни дини
исломро ба вуљуд овардааст. Дар ин китоб хонандаи гиро-
мї ба мактаби фиќњии бузургтарин поягузори фиќњи ис-
ломї њазрати Имоми Аъзам Абўњанифа (рњ) шинос ме-
шавад.
Паѐмбари гиромии ислом (с) мефармояд:
«Касе, ки Худо барояш хайрро бихоњад, ўро дар (улу-
ми) дин донишманд мегардонад».
8. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 8 ~
ОЃОЗИ МАТОЛИБ
уддати хеле зиѐдест, ки њавзањои фарњангї
ва марказњои илмии љомеаи мо аз адабиѐт-
њои динї, донишномањои фарњангї ва маљ-
мўаи нафиси фиќњи исломї холї ва бебањ-
ра мондааст. Ќишрњои гуногуни љомеа ба як барномаи фа-
рогири маънавї ва тарњи комили фарњангї ниѐз доранд.
Кормандони доирањои њуќуќии кишвар, маќомоти ќо-
нунбарор, коршиносони соњањои гуногуни илмї ва ѓайра
ба омўзиши љанбањои гуногуни фиќњи исломї барои ѓанї
гардонидани донишњои њуќуќии худ ва барои омўзишњои
муќоисавии он ба њамон андоза ниѐз доранд, ки оммаи
мардуми кишварамон дар ба даст овардани шинохтњои
дурусти динї ба он ниѐз доранд.
Хушбахтона, бар асари сиѐсати фарњангии кишвар, ки
бозгашт ба асолати миллї ва њувияти маънавии љомеа дар
сархатти барномањои маърифатии он ќарор гирифтааст,
имрўзњо китобу рисолањои зиѐде дар бораи арзишњои ди-
нї ва фарњанги исломї пешкаши хонандагон гардидааст.
Эълони соли 2009 ба унвони Соли бузургдошти Имоми
Аъзам (рњ) аз сўи сарвари давлат Эмомалї Рањмон ба ин
раванди худшиносї такони тозае бахшид ва мардум бо
шўру шавќ ба омўзиш ва љустуљўи арзишњои фарњанги ни-
ѐгон ва омўзањои тамаддуни исломї рўй оварданд.
Инак, ба муносибати Соли бузургдошти Имоми Аъ-
зам (рњ) китоби «Фиќњи исломї бар асоси мазњаби њана-
фї»-ро бори дигар, пас аз бозбинињои амиќи илмї, омо-
даи чоп ва пешкаши хонандагон гардонидем.
Ин китоб њарчанд љавобгўи тамоми ниѐзњои омўзишї
ва маънавии мардум, ба хусус дар бахши ањволи шахсии
ќонуни маданї (шањрвандї)-и ислом, намебошад ва наме-
тавонад ба танњої халои (норасої ва холигии) фиќњии та-
М
9. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 9 ~
моми ќишрњои љомеаро пур намояд, вале умед дорем, ки за-
минаро барои такомули омўзишњои баъдї фароњам созад.
Ќисмати аъзами китобро бахши ибодатњо ташкил ме-
дињад. Онњо ба забони содаву равон ва бастабандии зебое
баѐн гардидаанд. Дар љо-љои китоб ва дар гулгаштњои њар
мавзўе барои талмењи (ширинтар гардидани) калом оятњо
ва њадисњое дарљ гардидаанд, ки ба китоб њусни тозае
бахшидаанд.
Албатта, далел ва мустанади тамоми рукнњо ва амал-
њоро аз Ќуръон ва суннат намешавад дар ин китоб дарљ
кард, зеро дар он сурат китоб хеле калонњаљм меомад. Ва-
ле набояд гумон кард, ки амалњо ва рукнњое, ки далел ва
мустанаде барои онњо зикр нагардидааст, ба њељ гуна да-
лел ва санаде аз Ќуръон ва суннат такя надоранд. Зеро та-
моми масоили фиќњие, ки дар китобњои фиќњ баѐн гарди-
даанд, усули онњо аз Ќуръон ва тафсилоти онњо аз суннати
расули Худо (с) гирифта шудаанд.
Бахши охир ва ѐ ќисмати дуюми китобро мавзўъњое
ташкил медињанд, ки дар ќонуни шањрвандї ба ањволи
шахсї (кодекси оила) шинохта мешаванд. Онњо аз никоњ,
талоќ, ширхорагї, идда, хулъ, зињор, нафаќа ва ѓайра ибо-
рат мебошанд ва дар тањкими бунѐди хонавода, танзими
пайвандњои хешутаборї, њифзи муњити солими оила ва
парвариши фарзандони солим наќши муњимме мебозанд.
Дар ин ќисмат баъзан бандњоеро аз ќонуни ањволи
шахсї ва ањкоми хонавода (кодекси оила) дар кишвари
Миср ва Сурия, ки бо истинод ба ањкоми фиќњ дар мазња-
би њанафї тањия шудаанд, зикр намудем, то хонандаро
дар дарки њарчи амиќтари масъала ва њифзи сареъи он му-
соидат намояд.
Дар охири ин бахш фаслеро ба баѐни љойгоњи иљти-
мої ва пойгоњи њуќуќии зан дар фарњанги исломї тахсис
додем, ки дар он порае аз корномањои азими ислом дар
10. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 10 ~
роњи таъмини кафолатњои њуќуќї ва баланд бардоштани
мавќеи зан дар љомеа бо ихтисор зикр гардидаанд.
Бояд ќайд кард, ки пас аз баѐни њукми шаръї, моњият
ва ќоидаи куллии њар мавзўъ, тафсили масоили гуногуни
он боб ба бандњо ва зербандњо људо гардидааст. Њар бан-
де бо раќамњои тартибї, њарфњои алифбої ва ѐ тирењо шу-
морагузорї ва муайян гардидааст, ки барои бењтар ба хо-
тир супоридани мавзўъњои муњим ва масъалањои гуногуни
њар боб ба хонанда мусоидат менамояд.
Китоб бо истинод ба мўътабартирин китобњои фиќњи
њанафї тањия гардида ва барои доираи васеи хонандагон
пешкаш мегардад.
Шоѐни зикр аст, ки ин китоб барои аввалин бор бо
дастгирї ва кўмаки холисонаи бародар ва дўсти арљманд
њољи Абдуѓафури Шарифзода тањия ва ба чоп расид. Ху-
дованди мутаъол ин амали солењро аз ў ба унвони ѐдгории
фарњангии баѐдмонданї бар фарози наслњо, садаќаи љория
ва пасандози неке дар парвандаи аъмоли бандагонаш ќа-
бул фармояд ва идомаи ин суннати некро барои вай ва ди-
гар дўстдорони илму фарњанги исломї иноят фармояд!
Худованд ўро дар радифи бандагоне ќарор дињад, ки аз
онњо хушнуд буда, аъмоли эшонро бо бењтарин ваљњ пази-
руфтааст. «Њар марду зане, ки амали солењ анљом дињад,
дар њоле ки мўъмин бошад, барои ў њаѐти покизае ато на-
моем ва онњоро ба бењтарин ваљње, ки амал кардаанд, по-
дош дињем».1
Боз бош, эй боби рањмат, то абад,
Боргоњи молању куфуван ањад.
Боз бош, эй боб, бар љўѐи боб,
То расад аз ту ќушур андар лубоб.
Он њамчунин соли 2009-ум аз сўи Академияи илмњои
Љумњурии Тољикистон, Институти шарќшиносї ва мероси
1 Сураи Нањл, 16: 97.
11. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 11 ~
хаттї бори дигар омода ва бо дастгирии њамаљонибаи
Президенти Љумњурии Тољикистон – Эмолалї Рањмон дар
зимни силсилаи осори исломї, њамон гуна ки дар сафња-
њои аввали китоб мушоњида мешавад, дар арафаи таљлили
1310-солагии зодрўзи хуљастаи пешвои бузурги љањони ис-
лом ва сарвари мактаби фиќњи њанафї – Имоми Аъзам
Абўњанифа (рњ) нашр гардид.
Њоло бо назардошти ниѐзи маънавї ва талаботи рў-
зафзуни љомеа ба маорифи исломї ва донишњои динї бо-
ри дигар бо иловањои зарурї ба чопи чањорум омода гар-
дидааст.
Дар поѐн аз тамоми бародарони арљманде, ки дар
тањия ва нашри ин китоб сањме гузоштаанд, ба хусус дўсти
холис ва бародари некраъй Нурмуњаммади Амиршоњї , ки
дар вероиши љадид, танзими матолиб ва чопи академии
он сањми арзандае дошта, самимона сипосгузорї менамо-
ям ва аз даргоњи Худованд комгории ду љањонро барои
онњо таманно дорам ва барои тавфиќи ин амали муњим
Худоро шукр мегўям ва бар Муњаммаду оли Муњаммад
салавот мефиристам.
12. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 12 ~
ДАР БОРАИ ФИЌЊ
иќњи исломї њамеша яке аз ѓанитарин ва
пурбортарин њавзањои ќонунгузории љомеаи
башарї буда ва њаст. Бо вуљуди њолати ру-
куд ва аќибмондагие, ки љомеањои исломї дар маќтаъњои
гуногуни таърих, ба хусус дар чањор-панљ асри ахир, дар
он ќарор доштанд ва бо вуљуди тањољуми фарњангии пур-
њаљме, ки бар зидди арзишњои фарњангї ва тамаддуни мил-
латњои мусалмон сурат гирифта ва бо печидатарин шева-
њо идома дорад, фиќњи исломї тавонистааст пўѐї ва зинда-
рўњии худро њифз намояд ва њампои замон њаракат кунад.
Донишмандони мунсиф ва пажўњишгарони воќеъби-
ни Ѓарб низ ба ин ѓановати фарњанг ва фиќњи исломї бо
сароњат эътироф кардаанд. Яке аз ин донишмандон бо но-
ми Сотело дар ин бора мефармояд: «Фиќњ ва ќонуни исло-
мї ба андозае ѓанї ва фарогир аст, ки агар нагўем барои
таъмини њуќуќњои мадании љомеаи башарї ба таври куллї
кофї аст, њатман бояд бигўем, ки барои таъмини њуќуќњои
мадании тамоми мусалмонон кофї аст».1
Аслан ќонунњои љомеаи башарї, ки тавассути анде-
шаи худи одам вазъ ва тарроњї гардидаанд, пас аз пайму-
дани марњалањои гуногун ва гузашти асрњо ва наслњо ба
пояе аз пухтагї ва такомули нисбии худ мерасанд. Зеро ин
ќонунњо, умуман, ба таљрибаи наслњо, диќќати маѓзњо ва
сатњи рушди мафкура ва шаффофияти нафсияти барнома-
резон ва маќомоти ќонунгузори он миллатњо такя меку-
нанд ва аз зарфиятњои аќлонї ва фикрии онњо сахт во-
бастагї доранд.
1 Афиф Абдулфаттоњ Таббора. Рўњи дини исломї (тарљимаи форсї,
Абўбакри Њасанзода).– Машњад, 1375 ш. (1997). – С. 535. Минбаъд:
Рўњи дини исломї.
Ф
13. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 13 ~
Аммо маљмўаи гаронбањои фиќњи исломї ба пуштво-
наи илоњї ва хазонаи маорифи набавї такя дорад. Коре,
ки фаќењони киром ва коршиносони фиќњи исломї дар
њар асре анљом медињанд, танњо бозгў намудани он бо за-
бони аср ва фарохури зарфиятњои фикрии мардумони њар
замон аст.
Фиќњи исломї дар тўли таърихи мављудияти худ то
охирин лањзањои хилофати исломї, њам дар мўњтаво ва
њам дар бастабандї аз њар навъ ќонуни аврупоие бартарї
дошт, вале дар садсолаи ахир, ваќте аз арсаи њаѐти мил-
латњои мусалмон ќисман ва ѐ куллан берун гардонида
шуд, дигар он љозибаи ќаблї ва пешгомї дар тамоми ар-
сањоро дар зоњир аз даст дод ва њоло ба бастабандии тозае
ниѐз дорад.
Акнун ба шарофати истиќлолият ва дар сояи талош-
њои хастагинопазир ва рањнамоињои хирадмандонаи сар-
вари давлат, ки бозгашт ба асолати миллї ва њувияти аз
дастдодаи фарњангиро љузъи сиѐсатњои фарњангии кишвар
ќарор додааст, бояд донишварони динї ва коршиносони
соња ба бастабандии зебо ва бозгў намудани арзишњои
фарњангї ва ганљинањои нафиси тамаддуни ниѐгон камар
банданд, ки маљмўаи гаронбањои фиќњи исломї бахши љу-
доинопазири онро ташкил медињад.
Њамон гуна ки мањсулоти дохилии кишвари мо, аз
љумла меваву сабзавоти он дар сифат ва лаззат аз он чи
дар дигар кишварњои мутараќќї истењсол мегардад, бар-
тарї дорад, вале ба бастабандии зебо ва дар сатњи стан-
дартњои байналмилалї ниѐз дорад, њамчунин фарњанг ва
тамаддуни исломї, аз љумла маљмўаи фиќњии он, ба чунин
чизе бештар ниѐз дорад.
Шоѐни зикр аст, ки бори сангини ин рисолати илоњи-
ро дар тўли таърихи наздик ба якуним њазорсола дониш-
мандони бузурги ислом ва ќишри уламо (муллоњо) бо бењ-
тарин сурат њамл намуда ва ба наслњои баъдї тањвил до-
даанд. Бо љуръат метавон гуфт, ки агар онњо намебуданд,
14. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 14 ~
имрўз чизе бо номи тамаддуни љањонии ислом вуљуд наме-
дошт, вале афсўс, ки ин хидмати арзанда ва корномаи таъ-
рихии онњоро имрўз на њама кас мешиносад ва арљ ме-
гузорад.
Таърихан омилњои зиѐде сабаби пўшида мондан ва ѐ
камранг гаштани ин корномаи бузурги донишмандони ис-
лом дар чашми мардум гардидааст ва шояд яке аз он омил-
њо ин бошад, ки имрўз дар миѐни намояндагон ва пешо-
њангони ин рисолати бузурги илоњї як идда диндорони
хушк, афсурдарўњ, бемўњтаво ва дорои афкору андешањои
пуч ва пур аз таассуб низ вуљуд доранд, ки нашри арзиш-
њои волои динро арсаи фаъолиятњои кўтоњназарона ва ан-
дешањои номавзуни худ ќарор додаанд. Онњо на танњо та-
маддуни исломї ва арзишњои фарњангии ниѐгонамонро бо
забони аср ва усул (метод)-њои пешрафтаи илмї баѐн на-
мекунанд, балки ањѐнан худ барои нофањмињои њарчи беш-
тар ва гурезонидани ќишрњои гуногуни љомеа аз тамаддун
ва фарњанги волои исломї заминаро омодатар месозанд.
Љањониѐн, ба хусус олами Ѓарб, дар тўли асрњо ва наз-
дик ба њазор сол китобњои илмии љањони ислом, дасто-
вардњои таљрибї ва кашфиѐтњои фарзандони рашид ва ба-
рўманди ин тамаддунро, ки дар риштањои гуногуни улум
ба вуљуд омада буданд, китобњои рўимизї ва маводи омў-
зишии донишгоњњо ва марказњои илмии худ ќарор дода
буданд. Тамоми ранљњои илмї ва њосили умри наслњои ин
миллатњоро бо забонњои худ тарљима ва нашр намуда, по-
яи хезиши илмии (Ренессанс) худро бар асоси он бино ни-
њоданд. Аллома Иќболи Лоњурї дар ин бора чї бас накў
гуфтааст:
Њикмати ашѐ фарангизод нест,
Асли ў љуз лаззати эљод нест.
15. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 15 ~
Нек агар бинї, мусалмонзодааст,
Ин гуњар аз дасти мо афтодааст.
Дона он сањронишинон коштанд,
Њосилаш афрангиѐн бардоштанд.1
Гоње баъзе кашфиѐтњои илмї ва тањќиќотњои бемонан-
ди нобиѓањои љањони исломро ба худ нисбат дода, аз номи
худ ба љањониѐн муаррифї намуданд. Душвор буд, ки ба
ин илмдуздии онњо касе њам пай барад, зеро тамоми ман-
баъњои муњимми илмї ва дастхатњои ноѐби љањони ислом
ба марказњои илмї ва китобхонањои аврупої интиќол до-
да шудаанд. Аксари он дастхатњои нодир ва манбаъњои
дастнохўрда танњо дар китобхонањои кишварњои аврупої
ѐфт мешаванд.
Доктор Зегрид Њунка дар китоби «Фарњанги Ислом дар
Аврупо»-и худ дар ин бора менависад: «Тамаддуни исломї
на танњо мероси тамаддуни Юнонро аз нобудї ва фаромў-
шї наљот дод, ба он назму услуб бахшид ва ба Аврупо тањ-
вил дод, балки он поягузори химияи озмоишї, физика, љабр
(алгебра), илми њисоб (арифметика) ба мафњуми имрўза,
тригонометрияи куравї, заминшиносї ва љомеашиносї ме-
бошад. Тамаддуни исломї кашфиѐтњо ва ихтирооти гарон-
бањои бешуморе дар тамоми бахшњои улуми таљрибї ба
Ѓарб эњдо намудааст, ки аксари онњоро нависандагони авру-
пої баъдњо дуздида ба њисоби худашон гузаронидаанд. Аммо
гаронбањотарини онњо шояд равиши тањќиќоти илмњои та-
биъї бошад, ки пешрафти мусалмонон дар ин љанба љои пое
барои аврупоиѐн дар ин замина боз кард ва онњоро ба ши-
нохти ќонунњои табиат расонд».2
Вале пањлўи дигари тамаддун ва фарњанги волои ин
пањнои оламро, ки љанбаи илоњї дошт, нагузоштанд ба-
1 Муњаммад Иќболи Лоњурї, Куллиѐти Иќболи Лоњурї. Тењрон:
Интишороти Паймон, 2002. – С. 384.
2 Доктор Зегрид Њунка, Фарњанги Ислом дар Аврупо (Islamic
culture in Europe). – С. 419, 420. Тењрон, 1386 ш. (2007 м.).
16. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 16 ~
рои омўзиш ва њатто мутолиаи назариявї ва муќоисавї
дар дастраси мардумони кишварњои худ ќарор гирад.
Арзишњои умумибашарии фарњанги исломї, маъна-
виѐти инсонсози мактаби ислом ва ганљинаи нафиси фиќ-
њи исломї њаргиз ба њавзањои фарњангии мардумони бола-
ѐќати он кишварњо ба сурати зебо ва беолоиши худ роњ
наѐфт, балки њокимияти калисо дар асрњои миѐна ва дав-
латњои мустамликадори аврупої пас аз давраи Ренессанс
њамвора бар зидди фарњанг ва тамаддуни исломї мубори-
за бурда, мардумони худро аз мутолиаи ин захираи фар-
њангї ва хазонаи илмї мањрум нигоњ доштанд. Агар ба
фарзе аз он истифода гардида бошад њам, танњо дар дои-
раи мањдуд ва бо маќсади ѐфтани роњњои мубориза бар
зидди он мавриди баррасї ќарор гирифтааст.
Бо ин њама, агар онњо тавониста бошанд, ки дар арса-
њои гуногуни илмї, майдонњои донишњои даќиќи таљрибї
ва тадќиќотњои гуногун ба дастовардњои муњимме даст
ѐбанд ва ба канорањои дурдасти ихтироот равона гарданд,
агар дар ин бахш аз миллатњои мусалмон пешї гирифта
бошанд њам, вале дар њавзаи арзишњои фарњангї ва дастѐ-
бї ба ќонунњои комил, фарогир ва мањфуз аз норасоињои
фикри инсонї њељ гоњ ба пояи арзишњои тамаддуни исло-
мї ва ќонунњои фиќњии он нарасидаанд.
Маљмўаи нафиси фиќњи исломї ва хазонаи маорифи
илоњї дар бароварда сохтани ниѐзњои фитрии инсон, дар
таъмини оромиш ва амнияти рўњї ва иљтимоии фард, хо-
навода ва љомеа, дар барќарор намудани робитањои мус-
бат ва дўстона дар миѐни ќишрњои гуногуни миллат, дар
таъмини озодињои инсон ва њимояи њуќуќњои шањрвандии
вай, дар таъмини адолати иљтимої ва хулоса, дар фаро ги-
рифтани тамоми пањлўњои њаѐти одамї аз пешрафтатарин
ќонунњои дасти башар бартарї дорад.
Зеро ќонуне, ки тавассути инсон гузошта мешавад, то-
беи шароит ва мањдудиятњое мебошад, ки инсон, яъне
шахси ќонунгузор њељ гоњ аз онњо људої надорад:
17. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 17 ~
в) таъсирпазирї;
г) хатопазирї;
д) вобастагї;
ж) ниѐзмандї;
з) нисбият.
Такомулпазирии тадриљї, мањдудияти шинохтњои ил-
мї ва зарфиятњои башарї, мањдудиятњои замонию маконї
ва дигар мањдудиятњои инсон, њамчунин ќобилияти таъ-
сирпазирї ва хатопазирии ў њама боис мегарданд, то ин-
сон натавонад як ќонуни комили мутлаќ, фарогир ва ба
дур аз таъсироти омилњои дарунї ва берунї ва њамчунин
пок аз норасоию хатоњо бино гузорад.
Вобастагињои гуногуни инсон ва ниѐзмандињои фитрї
ва њаѐтии ў суръати такомули тадриљии ўро кундтар, мањ-
дудияташро бештар ва таъсирпазирию хатопазирияшро
зиѐдтар мегардонанд ва дар айни њол нисбї будани тамо-
ми дастовардњо ва пешрафтњои ўро ба исбот мерасонанд.
Бинобар ин, ќонуне, ки бо дасти чунин инсоне тарроњї ва
вазъ мегардад, аз њар љињат ноќистар аз он ќонунест, ки аз
љониби Худованд поягузорї гардидааст. Зеро Ў аз чунин
мањдудиятњо, сифатњои салбї ва норасоињои инсонї пок
ва бартар мебошад.
Бо дарназардошти ин мањдудиятњои вуљудї, норасои-
њои имконот ва сифатњои салбї дар инсон аз назари шари-
ати ислом ќобилиятњои аќлї, захирањои фикрї ва зарфи-
ятњои маънавии ў, бо тамоми таљрибањои иљтимої ва
дастовардњои илмиаш дар гузоштани тарњи куллї ва низо-
ми мутакомили иљтимоие барои љомеа нокофї ва нотавон
дониста шудааст.
Аз сўи дигар, танњо бозгашт ба асолати фарњангї ва
эњѐи дубораи арзишњои исломї метавонад хайру саодат ва
пешрафту шукуфоиро барои мусалмонон таъмин намояд.
18. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 18 ~
Пажўњишгари амрикої ва устоди фалсафа дар до-
нишгоњи Њорворд (Гарвард) Њокнер дар китоби хеш «Рў-
њи сиѐсати љањонї» (чопи соли 1932) пас аз баррасии фиќњ
ва ќонунњои исломї бар асоси мазњабњои чањоргонаи ањли
суннат мегўяд: «Тараќќї ва пешрафти кишварњои исломї
дар ин нест, ки аз гуфтањои ѓарбињо пайравї намоянд, ки
мегўянд: Дин њаќ надорад дар бораи инсони имрўзї чизе би-
гўяд ва дар бораи ќонун ва назми осмонї бањс намояд, балки
бар мусалмонон лозим аст асоси тараќќї ва пешрафтро дар
дини худ љустуљў намоянд.
Агар касе савол кунад ва бигўяд: Магар низоми ислом
метавонад бо андешањои тоза ањком ва назарияњои наверо
пешкаш намояд, ки мавриди ниѐзи зиндагии ин аср бошанд?
Дар љавоби ин савол мегўям, ки тамоми имконоти дохилї
барои рушду тараќќї дар низоми ислом мављуд мебошанд,
њатто ќобилияти он барои пешрафт аз дигар низомњои ља-
њон бештар аст. Мушкили мусалмонон дар ин нест, ки ва-
силањои тараќќї, тањаввул ва пешрафтро дар шариати ис-
лом надошта бошанд, балки мушкили онњо дар ин аст, ки на-
мехоњанд имконот ва василањои дини худро дар роњи пешраф-
ти хеш ба кор гиранд.
Ваќте мегўям: шариати ислом ба андозаи фаровоне
дорои тамоми асосњо ва пойгоњњои зарурї барои пешрафт
ва тараќќии љомеаи башарї аст, аз ин гуфтаи худ шодам
ва эњсос меунам, ки њаќќеро адо кардаам».1
Хуб аст бидонем, ки тањќиќи каромати инсонї ва таъ-
мини кафолатњои њуќуќии инсон дар зиндагї муњимтарин
њадаф ва дурнамои арзишњои ойини ислом ва ќонунњои
фиќњии онро ташкил медињанд. Коршиносони доирањои
ќонунгузорї ва донишмандони ѓайриисломї низ ин воќе-
ъиятро хуб дарк карда, ба асли њакимонаи ањкоми шаръ
ва маќсадњои пурарзиши фарњанги исломї эътироф на-
мудаанд.
1 Рўњи дини исломї (тарљимаи форсї, Абўбакри Њасанзода). – С. 534.
19. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 19 ~
Алфред Гейвум мудири донишкадаи Голњом ва усто-
ди собиќи забонњои Шарќи донишгоњи Дорњом дар му-
ќаддимаи китоби «Мероси ислом» ба наќл аз Арнест Љу-
зеф Ринон – нависандаи фаронсавї мегўяд: «Ислом ойини
(зиндагии љомеаи) башарї аст ва мехоњад кору фаъолияти
одамонро ба сатњи боло бирасонад. Дар ин сурат
метавонем бо фаќењони ислом њамаќида бошем ва бигўем,
ки асоси воќеии ќонуни ислом озодии инсон аст».1
1 Муњйиддини Солењї. Шарњи њол ва зиндагии асњоби сињоњи ситта.–
Санандач, 2002. – С. 8. Ба наќл аз китоби «Мероси ислом», ки
тавассути сездањ нафар шарќшинос ва устодони донишгоњњои Англия
таълиф гардидааст.
20. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 20 ~
МАКТАБИ ФИЌЊИИ
ИМОМ АБЎЊАНИФА (РЊ)
арои ошноии бештар бо мактаби фиќњии имом
Абўњанифа (рњ) фишурдае аз таърихи таъсисѐ-
бї ва марњалањои инкишофи онро пешкаш ме-
намоем:
Мактаби фиќњи њанафї ва умуман, риштаи њуќуќ дар
ислом ба дасти бузургтарин файласуфи љомеаи башарї ва
донишмандтарин абармарди ањди табаатобеин1 Абўњани-
фа (рњ) поягузорї гардидааст. Дар рехтани пояњои ин ко-
хи баланди илмї нухбагони фикри он рўзгор – шогирдони
муќарраб ва тирози аввали он устоди беназир, ба монанди
Абўюсуф (рњ), Муњаммад (рњ), Зуфар (рњ), Њасан (рњ) ва
дигарон дар канори он марди Худо ширкати бевосита ва
наќши басо азиме доштанд.
Имом Абўњанифа (рњ) ва нухбагони андешаи он рўзгор
– шогирдонаш ба сурати бузургтарин академияи илмї-
тањќиќотї ва шоистатарин маљлиси ќонунгузорї амал кар-
да, бинои мазњаби худро бар асоси шўро ва ба таври даста-
љамъї гузоштаанд.
Дар он маљмаи илмї пас аз муддатњо баррасиву тањ-
ќиќ дар масоили матрањгардида ва ба хулосае расидани
нуќтаи назари тамоми онњо, ба котиботи маљлис дастур
1 Табаатобеин насли сеюми уммат дар садри аввал мебошанд, ки бе-
восита ба дасти тобеин – насли дуюм – парвариш ѐфтаанд. Тобеин
насли дуюми уммат њастанд, ки ба дасти сањобагони киром ба камол
расидаанл ва сањобагон насли аввали умматро ташкил медињанд, ки
тарбиятѐфтагон ва шогирдони бевоситаи расули акрам (с) мебошанд.
Бисѐре аз муњаќќиќон бар ин назаранд, ки имом Абўњанифа (рњ) аз
љумлаи тобеин – насли дуюми уммат – мебошад ва ў чанд нафар сањо-
баи расули акрам (с)-ро дидааст.
Б
21. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 21 ~
мешуд, то онро сабт намоянд. Яке аз котибњо худи имом
Абўюсуф (рњ) буд. Сипас он масоил дар китобе бо номи
«Усул» сабт мегардид.
Бояд ќайд кард, ки дар маркази илмї ва ѐ маљмаи ќо-
нунгузорие, ки имом Абўњанифа (рњ) аз шогирдони саро-
мади худ дар риштањо ва тахассусњои гуногуни илмї ба
вуљуд оварда буд, дар тўли бисту ду соли фаъолият беш-
тар аз њаштоду ду њазор (82 000) ва ба ќавле бештар аз
панљсад њазор (500 000) масъала мавриди баррасї ва муњо-
кима ќарор гирифта, дар маљмўае бо номи «Ал-асл» кито-
бат гардидаанд.
Таќрибан бештар аз нисфи ин маљмўаро ќонунњо ва
масоиле ташкил медоданд, ки дар замони њаѐти Абўњани-
фа (рњ) њанўз ба вуќўъ напайваста буданд ва ин маљмўаи
азимро дар илми ањкомшиносї ба фиќњи таќдирї ва ѐ ќо-
нунњои эњтиѐтї ном мебаранд.
Яке аз равишњои кори имом Абўњанифа (рњ) ва маљ-
маи ќонунгузорие, ки ў таъсис дода буд, ин буд, ки масоил
ва њаводисеро, ки њанўз ба вуќўъ напайваста буданд, ба
таври назариявї мавзўъбандї, коркард ва баррасї мена-
муданд ва тамоми онњоро низ дар њамон маљмўа китобат
мекарданд. Онњо, њамин тавр, аз замони худ асрњо ва њазо-
рањо пешї гирифтанд ва роњи берун омадан аз мушкилот
ва тарзи њалли масоили зиѐдеро пеш аз вуќўъ пешбинї ва
муайян намуданд.
Китоб, суннат, иљмоъ ва ќиѐс асоси иљтињодоти маз-
њаб ва умуман, фиќњи ањли суннатро ташкил медињанд.
Имом Абўњанифа (рњ) дар асоси далелњои чањоргона
тамоми масоилро аз матни шариат истихрољ (берун ва
коркард) намуда, фиќњро дар чорчўбаи бобњо, фаслњо ва
гурўњњо дастабандї ва тадвин намуд.
Мактаби Абдуллоњ ибни Масъуд (р) (в.32, 33њ.) ва
ѐронаш, доварињои Алї ибни Абўтолиб (р) (в.40њ.), Шу-
22. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 22 ~
райњи ќозї ва Шаъбї, њамчунин фатвоњои Иброњим, ки
њама дар Куфа сурат гирифтаанд, сарчашмаи љўшони маз-
њаби Имом (рњ)-ро ба вуљуд оварда, онро дар усулу фурўъ
таѓзия ва сероб менамоянд.
Имом Абўњанифа (рњ) мероси илмии Абдуллоњ ибни
Масъуд (р)-ро андўхтааст. Ибни Масъуд (р) бошад, дар
канори ривоятњои худ аз расули Худо (с) фиќњи Умар иб-
ни Хаттоб (р) (в.23њ.) ва иљтињодоти Алї ибни Абўтолиб
(р)-ро гирд овардааст.
Имом Абўњанифа (рњ) мегўяд: «Бар амири мўъминон
Абўљаъфар (халифаи Аббосї ворид шудам. Вай пурсид:
Илмро аз кї гирифтаї, эй Абўњанифа?. Гуфтам: Аз Њаммод,
аз Иброњим, аз Умар ибни Хаттоб ва Алї ибни Абўтолиб
ва Абдуллоњ ибни Масъуд ва Абдуллоњ ибни Аббос. Абўљаъ-
фар гуфт: Чї аљаб!».
Имом Абўњанифа (рњ) барои њарчи мањкамтар нињо-
дани пояњои мактаби худ ду ќоидаи асосї ва асли куллие-
ро бино нињодааст, ки њам барои мазњаби њанафї ва њам
барои фиќњи исломї ба таври умум њамчун асос пази-
руфта шудаанд.
1) Аз ў ривоят шудааст:
«Ваќте њадисе ба таври сањењ собит гардид, он (яъне
њамон њадис) мазњаби ман мебошад».1 Њамчунин ба ѐрони
худ фармуд: «Ваќте далеле ба шумо расид, онро бипазиред
ва таъйид намоед»2
.
1 Зафарањмади Усмонї. Эълоу-с-сунан. – Љ. 14, бахши сеюм.– Бейрут,
1997. – С. 280. Минбаъд: Эълоу-с-сунан.
Имом Бурњонуддин Абўлмаъолї Мањмуд ибни Садрушшариат ибни
Мозаи Бухорї, Муњити Бурњонї, муќаддима. – Љ. 1. – С. 51. Минбаъд:
Муњити Бурњонї Ибни Обидин,
Муњаммадамин ибни Умар ибни Абдулазиз маъруф ба Ибни Обидин,
Шарњу уќуди расми-л-муфтї. – С. 17. Минбаъд: Расму-л-муфтї.
2 Муњаммадамин ибни Умар ибни Абдулазиз маъруф ба Ибни Оби-
дин, Радду-л-мўњтор бар Дурру-л-мухтор. – Љ. 1. – С. 154. Минбаъд:
Радду-л-мўњтор.
Расму-л-муфтї. – С. 17.
23. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 23 ~
Воќеан њам, татбиќи ин ќоида шоњраги њаѐт ва пеш-
рафтњои доимии мазњаб дар асрњои тиллоии он ба шумор
мерафт.
2) Аз имом Абўњанифа (рњ) ва ѐрони ў ривоят шу-
дааст: «Барои њељ касе фатво додан ба ќавли мо њалол ва ду-
руст намебошад, то надонад, ки мо онро аз кадом сарчашма
ва бо кадом далел гуфтаем».1
Ваќте дар миѐни мардум шоеъ гардид, ки гўѐ имом
Абўњанифа (рњ) ва ѐронаш ќиѐсро бар њадис тарљењ меди-
њанд ва мазњаби фиќњии онњо, яъне усули коркард ва тас-
нифи масоил дар мактаби онњо бештар бар раъй ва афко-
ри шахсии худи онњо такя дорад, он ду ќоидаро барои он-
њо бозгў намуд.
Имом Абўњанифа (рњ) на мактаби фиќњии худро ба
тарзи классик ва он чї машњур буд, бино нињода ва на шо-
гирдонашро дар чорчўбаи танги назарї ва бар меъѐрњои маъ-
мули њалќањои дарсї ва шогирдиву муридии он рўзгор тар-
бият намудааст, то њарчи ў бигўяд, њама таслими он бо-
шанд ва бо ќалбу забони баста: Бале, дуруст мегўї, Њаз-
рат, бигўянд.
Балки имом Абўњанифа (рњ) њаракати илмие ба роњ ан-
дохта буд, ки парвардагони мактабаш бо дилњои вораста
ва андешањои фарогир дар уќѐнуси илмњои шариат шино
мекарданд. Истеъдодњои худодод дар онњо ба камол раси-
да, нерўи тањлилу арзѐбиашон дар тамоми масоил ба бор
нишаста буд. Имом (рњ) тариќаи истихрољ ва берун каши-
дани нуњуфтањои илмии њар донишмандеро аз аъмоќи рў-
њаш ба онњо омўхта буд. Онњо бархоста аз чунин пойгоњи
илмие бо устоди худ, бо риояи одоби эњтиром ва дарки
1 Њамон сарчашма. – С. 21, 25.
Абдулњалими Љундї, Абўњанифа ќањрамони озодї ва тасомўњ дар
ислом. – Ќоњира. – С. 54. Минбаъд: Абўњанифа ќањрамони озодї ва
тасомўњ дар ислом.
24. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 24 ~
љойгоњи баланди пешвої нисбат ба устодашон, дар бисѐре
аз масоили асливу фаръї ба мунозира ва гуфтугузори ил-
мї мепардохтанд.
Аз Абўюсуф (рњ) рўзе пурсида шуд: «Чаро дар ин мав-
зўъ бинобар назари Абўњанифа (рњ) њукм намудї, дар њоле ки
ќаблан дар њамин масъала бо ў мухолиф будї? Гуфт: Мо бо
ў ба ин хотир мухолифат мекардем, то макнуноти илмї ва
нуњуфтањои замирашро берун оварем».
Боре пас аз хулосаи маљлис ва муайян гардидани нуќ-
таи назари тамоми ањли нишаст дар масъалае диданд, ки
яке аз шогирдон ба номи Офияти Авдї њузур надорад,
имом Абўњанифа (рњ) фармуд: «Мавзўъро набандед, то на-
зари Офиятро низ дар он бишнавем».
Имом Абўњанифа (рњ) њангоми таълими парвардаго-
ни боргоњаш равишњоеро ба кор мебурд, ки дар сохтани
шахсияти инсонї, шукуфоии истеъдодњои илмї ва расиши
нубуѓи фикрии онњо натиљањои худро доданд. Вай гоње
пас аз матрањ намудани масъалае яке аз эњтимолоти мав-
зўъро бо бурњону далел баѐн мекард.
Сипас назари онњоро дар он мавзўъ мехост. Ваќте ме-
дид, ки онњо хомўш нишастаанд ва њељ гуна илова ва наќ-
зе дар он надоранд, эњтимоли дуюми масъаларо бо санад-
њои дигаре баѐн медошт. Сипас фикри онњоро дар он ме-
пурсид. Чун онњо чизе намегуфтанд, эњтимоли дигари он-
ро матрањ ва бо санаду далел иброз медошт. Он гоњ пас аз
гирифтани назари онњо дар он мавзўъ яке аз он эњтимо-
лотро бар дигараш тарљењ медод.
Имом Абўњанифа (рњ) зиѐда аз њафтсаду сї шогирди
варзида ва дар сатњи болои илмї ба камол расонидааст.
Аз он миѐн чањор нафари онњо шўњрати љањонї ѐфта, ду
нафари онњо – Абўюсуф (рњ) ва Муњаммад (рњ) ба марта-
бае аз илму маърифат расида буданд, ки ба унвони «Имо-
майн» ва «Соњибайн» шинохта мешуданд.
Парвардагони мактаби он њазрат (рњ), ба хусус ду шах-
сияти забардасти онњо – Имомайн, ба маќоме расида бу-
25. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 25 ~
данд, ки бисѐре аз донишмандони он рўзгор онњоро пеш-
воѐни мустаќил, имомони асосгузор ва саромади замон, ба
монанди имом Шофеъї (рњ), имом Ањмад (рњ) ва дигарон
медонистанд.
Имом Абўњанифа (рњ) дар ќалбу андеша ва замири
шогирдон рўњ ва нафњае дамид ва аз онњо мардоне сохт,
ки пас аз андак муддат зимоми љомеаи худро дар даст ги-
рифтанд ва аз шарорати нафси њокимон то андозае кос-
танд. Имом (рњ) ваќте Абўюсуф, Муњаммад, Зуфар, Њасан
ва дигаронро ба оѓўши мактаби худ кашид, ба њаќ, илњом-
шуда ва аз нуњуфтањои шахсияти онњо огоњ буд. Вай онњо-
ро падарвор ва њамчун мањбубтарин фарзандонаш тарбия
ва парвариш намуд. Исом (рњ) мегўяд: «Он њаќќе, ки Абў-
њанифа (рњ) бар ѐрони худ дорад, њељ касе бар дигаре надо-
рад. Ў пашшаеро намегузошт бар онњо бинишинад».1
Абўюсуф (рњ) низ борњо ба маќоми баланди Имом
(рњ) дар дилњояшон ишора намудааст. Вай мегўяд: «Ман
ќабл аз падару модарам барои ў дуо мекунам, дар њоле ки
ўро шунидам, ки мегуфт: Ман барои (устодам) Њаммод
(рњ) њамроњи падару модарам дуо мекунам». Боз мегўяд:
«Худованд Абўњанифаро дар сояи рањматаш ќарор дињад ва
ўро подоши хайр дињад. Зеро ў таъми дунѐву охират њар
дуро ба ман чашонид».2
Имом Абўњанифа (рњ) боре ба Абўюсуф (рњ) гуфта
буд: «Ман туро ќозие дар оянда мебинам».3
Имом Абўюсуф (рњ) пас аз вафоти устодаш дар ањди
се халифаи Аббосї: Мањдї, Њодї ва Њорун вазифаи ќазо
(ќозигї)-ро дар даст дошт. Дар даврони Њорунаррашид ба
маќоми ќозиюлќузоти дорулхилофат даст ѐфт.4 Вай ба ќал-
бу рўњи халифа ба њадде наздик гардид, ки дигар халифа
1 Абўњанифа ќањрамони озодї ва тасомўњ дар ислом. – С. 100.
2 Њамон љо.
3 Њамон љо. – С. 104.
4 Имом Абўумар Юсуф ибни Абдулбарри Намирии Ќуртубї маъруф
ба Ибни Абдулбарр. Ал-интиќо. – Бейрут. – С. 173.
26. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 26 ~
ба унвони устод барояш хидмат мекард, њатто савори шу-
тураш бар халифа ворид мегашт. Дар намозњо имом ва дар
мавсими њаљ раиси њуљљољ буд ва халифа Њорунаррашид
ба ў иќтидо мекард. Боре ў њамроњи халифа њаљ мекарданд
ва писараш Юсуф раѐсати њољиѐнро бар ўњда дошт.
Халифа Њорун боре бо ишора ба пешгўии имом Абў-
њанифа (рњ) фармуд: «Ќасам ба љонам, ки илм дину дунѐ
њар дуро баланд мебардорад». Сипас бар имом Абўњанифа
(рњ) рањмат фиристода гуфт: «Ў бо чашми аќлаш чизеро ме-
дид, ки ба чашми сар дида намешавад».1
Ваќте Абўюсуф (рњ) вафот кард, халифа Њорунарра-
шид бар вай намоз кард ва ўро дар гўристони ќурайшињо,
дар љое, ки фарзандаш Амин ва њамсараш Зубайда дафн
гардидаанд, ба хок супорид.
Ростї, Абўюсуф (рњ) роњи нуфуз ва љовидонагиро ба-
рои мактаби устодаш – мазњаби њанафї – кушод ва имом
Муњаммад (рњ) онро љовидона сохт.
Имом Муњаммад (рњ) аз соли 158 то 169-уми њиљрї бо
супорише аз љониби халифа Мањдї сокини Мадина гар-
дид. Вай дар ин муддат аз имом Молик ибни Анас (рњ) –
имоми дори њиљрат (95-179њ.) илми њадисро омўхт ва «Му-
ваттаъ»-ро аз ў ривоят намуд, ки он бењтарин ва мўъта-
бартарин ривоятњои «Муваттаъ»-и имом Молик (рњ) ба
шумор меравад.2
Имом Шофеъиро (150-204њ.) бо тўњмати гароиш ба
ташайюъ ба муњокимаи халифа Њорун оварданд ва имом
Муњаммад (рњ) барои наљоти вай талошњои зиѐде намуд.
Бо њамин дар миѐни онњо робитаи дўстї барќарор гардид
ва ў маљзуб (шефта)-и таълимоти имом Муњаммад (рњ)
гашт. Имом Шофеъї (рњ) дар васфи имом Муњаммад (рњ)
мегўяд: «Њељ кас дар илм он некї ва эњсонеро, ки Муњаммад
бар ман гузоштааст, нанињода». Боз мегўяд: «Њар гоњ Му-
1 Абўњанифа ќањрамони озодї ва тасомуњ дар ислом. – С. 104
2 Эълоу-с-сунан. – Љ. 14, бахши сеюм. – С. 265. Абўњанифа ќањра-
мони озодї ва тасомўњ дар ислом. – С. 109.
27. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 27 ~
њаммад ба баѐни масъалае мепардохт, гўї ќуръонест, ки фу-
руд меояд. Њељ њарферо муќаддам ва муаххар намесохт».1
Имом Шофеъї (рњ) китобњои Муњаммад (рњ)-ро хонд
ва фиќњи ўро бардошт ва аз он роњ фиќњи Абўњанифа (рњ)
ва гузаштагонро аз бар намуд. Аммо худи имом Муњам-
мад (рњ) ин нухбаи парвардагони Абўњанифа (рњ) бошад,
аз илми имом Молик (рњ) сероб мегардад. Имом Шофеъї
(рњ) дар навбати худ он мероси гаронбањоро ба имом Ањ-
мад ибни Њанбал (164-241 њ.) интиќол медињад. Дар ин љо,
чуноне мушоњида мегардад, њар чањор мазњаби фиќњї бо
њам пайванд хўрдаанд.
Имом Муњаммад (рњ) соли 189 њ. дар дењаи Ранбуя аз
тобеоти шањри Рай дар аснои сафаре, ки халифа Њору-
наррашид бо он њамроњ буд, даргузашт. Дўсти ў забонши-
носи маъруфи араб – Касої низ дар њамон сафар даргу-
зашт. Пас аз дафни онњо халифа фармуд: «Имрўз фиќњ ва
луѓат (забон) њар ду (бо соњибонашон) мадфун гар-
диданд».2
Имом Абўњанифа (рњ) пеш аз он ки саромади фаќењон
ва ягонаи муљтањидон бошад, тавонмандтарин файласуф
ва забардасттарин донишманди илми калом (фалсафа ва
њикмати исломї) низ буд. Дар бањсњои фалсафї ва муно-
зира бо тоифањои дањрї, бероњ ва ѓайра фаъолона ишти-
рок намуда, њамеша бар онњо дасти ѓолиб дошт. Чї ќадар
аз поафтодагони гумроњ пас аз шунидани суханони Имом
(рњ) ба љодаи њаќ њидоят меѐфтанд.
Имом Абўњанифа (рњ) на танњо файласуф ва бузург-
тарин фаќењи рўзгори худ буд, балки парњезгортарин мут-
таќї ва дар айни њол огоњтарин марди сиѐсати он рўзгор
ба шумор мерафт.
1 Њамон љо. – С. 110.
2 Њамон љо. – С. 112.
28. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 28 ~
Дар канори ѓановати мактаби фиќњї ва машѓулияти
шабонарўзияш дар тарбияи зубдае (элитае) аз шогирдон,
ибодати Худо ва дигар аъмоли нек рўњу андешаи ўро ња-
ловат ва гармї мебахшид. Њамасола дар моњи Рамазон
шаст бор, яъне дар як шабонарўз ду бор Ќуръонро хатм
мекард. Њар сол ба њаљ мерафт. Дар њафтод соли умри му-
боракаш панљоњ бор ба њаљ рафтааст. Илова бар ин та-
лошњои илмї ва њаѐти саршор аз ибодат, њељ кас аз хонаи
ў бенаво бар намегашт.
Вусъати гунљоиши ќалби ў њамаро фаро гирифта буд.
Ў њамеша мегуфт: «Худовандо! Њар кї дилаш аз мо ба танг
омадааст, мо ўро дар дилњои худ љой додаем». Агар ўро ба
файласуфе чун Афлотун муќоиса намоем, мебинем, ки вай
бар дари мактабаш навишта буд: «Њар кї аќли њандасї
(геометрї) надошта бошад, ба назди мо наояд».1
Бузургї ва љанбањои гуногуни шахсияти Имом (рњ)
тамоми љомеаро дар се бахши: мардумї, сиѐсї ва илмии
он фаро гирифта буд ва мардум ўро ба њаќ, бузургтарин
имом (Имоми Аъзам) ва ќањрамони озодиву самоњат (осон-
гирї ва нармї) дар ислом номида буданд.
Њатто дар бораи аќидаи тавњид ва усули эътиќодот
дидгоњњои имом Абуњанифа (рњ) аз он чи имрўз ба номи
аќидаи ашъарї ва мотуридї шинохта мешавад, фарќ до-
ранд. Назари Имом (рњ) дар робита ба тавњиди улуњият,
сифоти зот, сифоти феъл ва бахшњои дигари аќида њамон
назари сањобагони киром, тобеин ва љумњури уламои ањли
суннат мебошад.2
1 Њамон љо. – С. 76.
2 Гуфтанист, ки аќидаи гузаштагон ва салафи солењи уммат дар сад-
ри ислом аз сарчашмаи китоби Худо ва суннати расули акрам (с) бар-
хоста ва тањдоби он бо далоили он ду саргањи файз бино нињода шу-
дааст. Аќида ва шинохтњои тавњидї асли аввали динро ба вуљуд овар-
да ва асли дуюм, ки аз ањкоми шариат иборат аст, бар он зербинои эъ-
тиќодї устувор гардидааст. Имом Абўњанифа (рњ) ва њалќаи нахусти-
ни шогирдонаш, ба хусус имом Абўюсуф (рњ) ва имом Муњаммад (рњ)
аз акобири насли сеюми уммат ба шумор мераванд ва дар аќвол ва
29. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 29 ~
ифодоти эшон намои комиле аз низоми эътиќодии ислом таљассум ѐф-
тааст. Рисолањои каломии имом Абўњанифа (рњ), аз ќабили «Фиќњи
акбар», «Фиќњи абсат», рисолаи «Васият» ва ѓайра аз нахустин таъли-
фот ва осори илмие њастанд, ки ба таври мустаќил дар бораи низоми
эътиќодии ањли суннат ва маљмўабинои тавњид дар ислом навишта
шудаанд.
Дар нимањои дуюми асри ду ва дар асри сеюм ва чањоруми пас аз
њиљрат љараѐнњои фикрї, равияњои каломии аќлгаро ва мактабњои эъ-
тиќодие бо рўйкарди хосе аз бардоштњои динї, ба хусус пайравони
мактаби эътизол бо истифода аз фазои бози исломї ва тањаммулпа-
зирии мусалмонон дар баробари аќидаи ањли суннат ба шиддат ба му-
бориза пардохтанд ва ба нуфузу иќтидори сиѐсї даст ѐфтанд. Ин љо
буд, ки гурўње аз нухбагони фикрї, мутафаккирони барљаста ва дин-
шиносони варзидаи љањони ислом, ба монанди Абулњасани Ашъарї
(в.324њ./935м.), Абўмансури Мотуридї (в.333њ./944м.) ва дигарон ба њи-
мояи аќидаи ањли суннат бархоста, ба шубњањо, ибњомот ва эродњое,
ки аз сўи пайравони он мактабњои фикрї ба онњо доман зада ва дар
байни мардум тарвиљ мешуданд, бо далелњои мантиќї ва бароњини
аќлї посух медоданд.
Ин пешоњангони андешаи исломї ба ишколоти эроднамудаи пайра-
вони он мактабњои фикрї аз боби њамсайрї бо хасм бештар ба њамон
силоњи илмие, ки худи онњо ба кор мебурданд – далелњои мантиќї ва
бароњини аќлї – посух медоданд. Зеро дар назди пайравони он мак-
табњои фикрї бароњини аќлї ва далоили мантиќї асл ва далоили ќур-
ъонї бар асоси таљвизи аќл устувор буд.
Аммо ин њаргиз ба маънои он нест, ки њомиѐни аќидаи ањли суннат
ба далоили ќуръонї ва бароњини динї дар бораи тавњид эътиное на-
медоданд, балки мантиќи мунозара бо љониби њамбањс таќозо мекард,
ки ўро бо њамон равише ќонеъ созанд, ки дар назди вай ќобили ќабул
бошад.
Ин мавќеъ њатман аз онњо талаб мекард, ки барои наздиктар сохтани
мафоњими динї, ба хусус матолиби илми тавњид ба зењнияти шунаванда
ва њифзи андешаи мардум аз шакку шубња бештар аз табаќаи салаф ба
таъвили баъзе мафоњими тавњидї ва нусуси динї дар бораи сифоти Ху-
дованд ва дигар муташобењот рўй оваранд. Њамин мавќеъ ва шеваи бар-
хўрд бо нусуси динї дар бораи сифоти Худованд ва муташобењот рави-
ши мутааххиринро дар илми калом ва ѐ риштаи тавњид ба вуљуд овард.
Шоѐни зикр аст, ки таъвили баъзе нусуси динї дар гуфтањои расули
акрам (с) ва аќволи салаф низ вуљуд дорад, вале ањли салаф домани
таъвилро ба њамон марзњое, ки дар Китоб, Суннат ва аќволи бузурго-
ни садри ислом омадааст, мањдуд медонанд ва дар дигар мавридњо ну-
30. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 30 ~
Имом Абўњанифа (рњ) ба њаќ, бунѐдгузори тариќаи ањ-
ли суннат ва муайянсозандаи нишондодњои он мебошад.
Имом Абўњанифа (рњ) дар миѐни уммати ислом роњ ва
тариќаеро аз худ бар љой гузошт, ки мусалмонон то абад мад-
юни хидматњои ў дар соњањои гуногуни илми фиќњ, тавњид, ка-
лом, худопарастиву таќво ва ѓайра мебошанд.
Афкор ва назароти мазњаб дар зери сарпарастї ва бо
роњнамоии худи имом Абўњанифа (рњ) тадвин гардидаанд.
Ваќте пас аз баррасї ва омўзиши пањлўњои гуногун ва су-
ратњои њар масъала ба натиљае мерасиданд, онро ѐ худи
Абўюсуф (рњ) ва ѐ яке аз котибони маљлис дар маљмўае бо
номи «Усул» ќайд мекарданд. Абўюсуф (рњ) баъзе афкор
ва назароти мазњабро дар чандин китоб, аз љумла «Амо-
лї», «Осор», «Наводир» ва ѓайра гирд овардааст, вале ав-
валин шахсе, ки нахустин донишномаи (энсиклопедияи)
мазњабро тадвин намуд, имом Муњаммад ибни Њасани
Шайбонї, дуввумин шогирд ва ѐри Имом (рњ) мебошад.
Имом Абўюсуф (рњ) агар халифа ва садри аввали маз-
њаб пас аз њазрати Имом (рњ) бошад, пас имом Муњаммад
сусро тибќи далолати зоњири онњо дониста, чигунагї ва кунњи воќе-
ъияти онро ба Худо вомегузоранд. Табаќаи мутааххирин бошанд, бо
истинод ба ин ки асли таъвил дар дин вуљуд дорад, онро таъмим бах-
шида, ба таври васеътаре аз он истифода кардаанд. Њамин аст он та-
фовути равиши (методї)-е, ки дар байни аќидаи ањли салаф ва таба-
ќаи мутааххирин вуљуд дорад.
Пас воќеъияти таърихї ин аст, ки равиши мутааххирин дар бархўрд
бо масоили илми тавњид бар тањдоби мактаби аќидатии ањли салаф
поярезї шудааст, вале дар он аз таъвил ва тафсилоти фалсафї-аќлї ба
таври васеъе истифода шудааст, на баръакс. (Барои касби маълумоти
бештар дар ин мавзўъ ба «Рисолањои имом Абўњанифа (рњ) дар бораи
арзишњои эътиќодии ислом» аз худи муаллиф мурољиат шавад).
Бо ин њол, поягузорони равиши мутаххирин – Абулњасани Ашъарї
ва Абўмансури Мотуридї – дар баъзе таълифот ва осори илмии худ
ба ин воќеъият ишора кардаанд, ки равиши бархўрди салаф ба ин ма-
соил авлотар ва ба саломати эътиќодї наздиктар аст.
31. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 31 ~
муассиси дуюми он ба шумор меравад. Навиштаљоти вай
тањдоб (асос)-и мазњаб, балки сухангўи расмии он мебо-
шанд. Њатто китобњояш асоси тамоми китобњои тадвин-
гардида дар фиќњи њамаи мазњабњо мебошанд.
Кавсарї дар китоби худ «Булуѓу-л-амонї» овардааст:
«Аз њељ донишманде аз табаќаи Муњаммад ибни Њасан ба
андозаи китобњои ў ба мо нарасидааст, балки китобњои вай
асоси тамоми китобњои тадвингардида дар фиќњи мазњаб-
њо мебошанд. Чї ќадар њуќуќшиносони пажўњишгар ва ќо-
зиѐни шаръ ба нашри китобњои Муњаммад ибни Њасан пар-
дохтаанд. Зеро њама китобњои ўро ба њайси асоси китоб-
њои тадвингардида дар фиќњи тамоми мазњабњо эътироф
кардаанд».1
Аз љумла «Асадия», ки асли китоби «Мудаввана» дар
мазњаби моликиро ташкил медињад, дар партави китобњои
Муњаммад (рњ) таълиф гардидааст. Шофеъї (рњ) низ ки-
тобњои ќадим ва љадиди худро пас аз фаро гирифтани фиќњ
ва китобат ва њифзи китобњои имом Муњаммад (рњ) таъ-
лиф намудааст. Ибни Њанбал (рњ) низ дар масоили гуно-
гун аз китобњои имом Муњаммад (рњ) љавоб мегуфт. Њам-
чунин, фаќењон ва донишмандони баъдї низ ба њамон ан-
доза аз китобњои вай истифода намудаанд.
Донишмандон маљмўаи гаронбањои фиќњи исломиро
аз њайси мўњтаво ба чањор бахш – а) ибодот, б) муомалот,
в) уќубот ва г) бахши одоб људо кардаанд ва дар заминаи
ќонунгузорї бошад, онро ба њафт ќисмат ва ѐ маљмўа
таќсим намудаанд, ки зикри онњо барои хонанда муфид ва
зарурї аст. Фиќњи хонавода, фиќњи муомалот, ањкоми киш-
вардорї ва фиќњи сияр њама аз љињати мўњтаво як бахш ва
фиќњи уќубот як бахши дигари низоми фиќњиро ташкил
медињанд.
1 Умар ибни Абдулазиз ибни Мозаи Бухорї маъруф ба Садруш-шањид.
Шарњи «Љомеъу-с-саѓир». – С. 15. Ба наќл аз китоби «Булуѓу-л-амонї». –
Бейрут, 2006. – С. 60. Минбаъд: Шарњи «Љомеъу-с-саѓир».
32. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 32 ~
1. Фиќњи ибодот
Дар ин маљмўаи ањкоми фиќњ робитаи банда бо Худо
ва тарзи ибодат ва муносибати вай бо Парвардигораш му-
айян гардидааст. Бояд гуфт, ки такомули шахсияти инсо-
нї ва љавњари маънавиѐти ў бар асоси таълимоти дини ис-
лом бар рўи њамин пойгоњи бандагии Худо бино нињода
шудааст. Ибодати Парвардигор ба маънои худсозии шах-
сияти инсон, поксозии он аз њар гуна њавову њавас ва дар
масири камолот ќарор додани вай мебошад.
Инсон бояд аз назари фикрї ва эътиќодї ба як сар-
чашмаи нерўманде, ки њамон зоти Парвардигор аст, такя
намояд ва љавњари шахсияти худро дар чорчўбаи таъли-
моти њаѐтбахши дини Ў бисозад. Ибодати Парвардигор
пойгоњи нерўманде дар ботини инсон ба вуљуд меоварад
ва ўро дар маљрои зиндагї њадафмандї, пойдорї ва љињат
мебахшад.
Ин њамон барномаи амалие мебошад, ки имрўз илмњои
инсонї (гуманитарї), ба монанди илми равоншиносии муо-
сир ва љомеашиносї дар њалли бўњронњои равонї ва муш-
килоти иљтимої ба чунин пойгоње дар замири инсон эњсоси
ниѐз менамоянд ва наќси амалии барномањои таљрибии
худро дар ин замина дарк намудаанд.
Ин бахши фиќњ ањкоми намоз, закот, рўза, њаљ ва уму-
ман, барномаи ибодатњоро дар ислом дар бар мегирад ва
чигунагии робитаи банда бо Худоро муайян месозад. Он-
ро ањком ва ѐ бахши ибодатњо меноманд.
2. Фиќњи хонавода (ањволи шахсї)
Бахши дуюми фиќњро ањком ва муносибатњои хонаво-
дагї, ба монанди никоњ, талоќ, идда, хулъ, нафаќа, шир-
хорагї, мерос ва ѓайра ташкил медињанд ва дар ќонуни
мадании Ислом бинобар истилоњоти имрўза ба ањволи
шахсї (кодекси оила) ва ѐ њолатњои шањрвандї шинохта
мешавад.
33. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 33 ~
3. Фиќњи муомалот ва њуќуќњои шањрвандї
Дар ин маљмўаи фиќњї њукми тамоми додугирифтњо
ва навъњои гуногуни муомалоте, ки инсон дар зиндагї ба
онњо ниѐз пайдо мекунад, муќаррар гардидааст. Ин бахш
муомалоти тиљоратї, иљора, нигањдории амонат, ваколат,
њавола, зироат, рањн (гарав), даъвоњои шањрвандї бонкдо-
рї ва амсоли онро дар бар гирифтааст ва њељ гўшае аз зин-
дагонии инсон аз партави ањкоми фиќњ дар ин замина бе-
рун намондааст. Њамчунин дар ин бахш назарияњои уму-
мї дар мавзўъњои гуногуни муомалот мавриди омўзиш
ќарор мегиранд.
Ин маљмўаро њамроњи маљмўаи дуюм – ањволи шахсї –
дар истилоњоти њуќуќї ва тибќи ќонунгузорињои имрўза
ќонуни маданї (кодекси гражданї) мегўянд. Њар чизе, ки
ба љанбањои њуќуќии њаѐт ва кору фаъолиятњои фардї, хо-
наводагї ва иљтимоии шањрвандон тааллуќ дорад ва ѐ дар
зиндагї ба он ниѐзе меафтад, дар ин бахш шомил мебо-
шад, њатто муносибати инсон бо љанин, ки њанўз дар ши-
ками модар ќарор дорад, њуќуќи њайвонот ва тарзи муно-
сибати инсон ба табиат ва муњити зист ба таври зебо ва
фарогире дар он муайян сохта шудааст.
4. Фиќњи уќубот (љиної)
Ин бахш ќонунњои љиноии фиќњи исломиро дар бар
мегирад ва барои њифзи амният ва таъмини назми иљти-
моии кишвар ба муљозоти ќонунии љинояткорон, дуздон,
шаробхорон, ришвахорон, зинокорон ва умуман, одамоне
мепардозад, ки ба гунае пешрафти кишвар, тартиботи љам-
ъиятї ва меъѐрњои ахлоќиро дар љомеа халалдор менамо-
янд. Ин бахш дар марољеи фиќњї њудуд ва уќубот ва дар
истилоњи њуќуќии имрўза ќонун (кодекс)-и љиної номида
мешавад.
5. Фиќњ ва ѐ ањкоми кишвардорї
Ин бахш консепсияњои давлатдорї, султаи њоким бар
раъият, њуќуќњо ва вазифањои дуљониба дар байни онњо ва
34. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 34 ~
дигар муносибатњои иљтимоиро дар бар мегирад ва ањко-
ми султонї ва ѐ сиѐсати шаръї номида мешавад. Дар он
салоњиятњои маќомоти идорї, мустаќилияти амалии судњо
ва маќомоти ќонунгузор ва њамчунин меъѐрњои ахлоќии
онњо дар љараѐни фаъолияти кориашон, яъне њам њуќуќ-
њои дастурї (конститутсионї) ва њам њуќуќњои идорї (ад-
министративї)-и онњо муќаррар гардидааст.
6. Фиќњи сияр ва ѐ равобити байналмилалї
Бахши шашум равобити давлат ва тарзи муносибати
њокими исломї бо давлатњои њамсоя ва дигар кишварњои
дуру наздики дунѐ дар њолатњои сулњу љанг, танишњои мин-
таќавї, амнияти умумї ва њамчунин, робитањои диплома-
тї, ањдномањои њамкорї, ќарордодњои иќтисодї ва ѓайри
инњоро бо дигар кишварњо пешбинї ва ба танзим медаро-
рад, Онро дар фиќњи исломї ањкоми сияр ва дар истилоњи
њуќуќшиносии имрўза равобит ва ѐ њуќуќњои байналмила-
лии умумї меноманд.
7. Фиќњ ва ѐ фарњанги ахлоќ
Бахши њафтум меъѐрњои ахлоќии љомеа, одоби муо-
шират, фазоили аъмол ва умуман, њолатњои маънавї ва
муносибатњои ахлоќии мардумро ба танзим медарорад ва
дар зимни ањкоми барљастае љомеаро мавриди њидоятњои
амалии худ ќарор медињад. Ин бахшро ахлоќ ва одоби ис-
ломї меноманд.1
Пас хуб возењ аст, ки фиќњи исломї низоми њуќуќии
рўњї ва маданї аст ва шариати ислом барои танзими уму-
ри дин ва дунѐ њар ду омадааст. Аз ин рў, низоми њуќуќї
(фиќњї)-и ислом аз тамоми ќонунњои вазъї ва низомњои
њуќуќие, ки моњият (характер)-и динї надоранд, ба куллї
фарќ мекунад ва бар фарози ањкоми маданї, љиної ва та-
моми бахшњои он рўњи маънавиѐт ва љавњари диѐнат ва
1 Алмахалу-л-фиќњию-л-омм, Мустафо Ањмад Зарќо. – С. 66, 67. –
Димишќ. Минбаъд: Алмадхалу-л-фиќњї; Фиќњи манњаљї (тарљимаи
форсї, Муњаммадазизи Њусомї ва Фарзоди Порсо). – Љ. 1. – С. 19, 20.
35. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 35 ~
таќво соя афкандааст.
Зеро ќонун ва адаб (фарњанг ва маънавиѐт) њар ду во-
ќеъияти иљтимої ва иќтисодии миллатро тасвир намуда,
муставои пешрафти зиндагї ва шуури љамъиятиро дар он
ифода мекунанд. Дар њоле ки њадафи асосии ќонун дар ња-
ѐт барпо намудани адолати иљтимої, њифзи њуќуќи мар-
дум ва эљоди тавозун дар байни манофеи фардї ва љамъи-
ятї мебошад, таљрибаи чандинасраи миллатњои мутамад-
дин амалан собит намуда, ки расидан ба ин ормони ќонун
бе такя бар фарњанги нерўманди динї ва маънавиѐти боа-
солат имкон надорад.
Њар ќонун ва низоми њуќуќие, ки аз асосњои ахлоќї ва
фарњанги нерўманди маънавї бебањра бошад, њамеша дар
тављењи андешањо ва танзими њаѐти иљтимоии мардум но-
ком мемонад ва дар маърази њилаву коршиканињои ода-
мони зирак ва љинояткорони тезњуш ќарор мегирад. Пеши
роњи чунин бархўрдњои манфиро дар љомеа танњо ба васи-
лаи тарбияи дурусти ахлоќї, имон ба Худо ва тањкими ан-
дешаи охират метавон гирифт.
Шариат ва ќонунгузории исломї дар фарорўи барно-
мањои эътиќодї ва амалии худ асосан се њадафи ислоњиро
ќарор додааст, ки ба тартиб яке пас аз дигаре тањаќќуќ ме-
ѐбанд ва њар яке замина ва асоси зинаи баъдї ба шумор
меравад:
1. Озодсозии фикру андешаи инсон аз ќайду банди
таќлидкорї, хурофотпарастї ва пучигарої аввалин њада-
фи дини ислом аст, ки онро аз тариќи аќидаи солим, имон
ба Худо ва ба рўзи охират, эљоди тафаккури илмї ва роњ-
намоии аќли башарї ба корбурди далелу бурњон ба вуљуд
меоварад. Ќуръони карим дар ин бора мефармояд: «Ва аз
онњо сангинї ва он бандњоеро, ки бар эшон буданд, фурў
мегузорад…».1
1 Сураи Аъроф, 7: 157.
36. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 36 ~
2. Ислоњи ахлоќ, тазкияи нафс, тарбияи шахсияти аф-
род ва тављењи онњо ба сўи хайру некї, масъулиятшиносї
ва ободкорї.
3. Ислоњи љамъият ва баланд бардоштани фарњанги
иљтимоии мардум, ба сурате ки дар он назму тартиб, ам-
нияти умумї, адолати иљтимої, озодињои муносиб ва ка-
ромати инсонї таъмин шаванд.1
Аз ин љо маълум мегардад, ки шариати ислом бар се
асос: аќидаи муттакї бар аќл, ибодати рўњї ва низоми ко-
мил ва фарогири њуќуќї ва ѐ ќонуни танзимгари њаѐти иљ-
тимої бино гардидааст.
Бар њамин асос, дар баъзе масоил дар бахши ќонуни
мадании фиќњи исломї ду эътибор: ќазої (њукми судї ва
ба зоњир) ва диѐнатї вуљуд дорад. Дар баъзе мавридњо бар
њасаби зоњир шартњо, коргузорињо ва санадњои собитсо-
зандаи њаќ фароњам меоянд ва аз љињати ќазої (судї) ба
нафъи шахсе, ки ин фурсат барояш фароњам омадааст,
њукм мешавад, вале дар асл ва аз рўи диѐнат љониби дигар
њаќ аст. Ин њолат ваќте пеш меояд, ки шоњидон бардурўѓ
шањодат ва баѐнот медињанд ѐ њуљљати калбакї тартиб до-
да мешавад ва ѐ бар асоси баъзе ќарорњо ва коргузорињои
судї мўњлати даъво ба поѐн мерасад ва соњиби њаќ наме-
тавонад њаќќи худро собит созад.
Дар чунин њолат, ки даъво зоњиран ба нафъи шахсе
њал мешавад ва роње барои исботи њаќ боќї намемонад,
шариат дар зоњир ва аз рўи ќазо њукм мебарорад, вале ин
аслро низ таъкид мекунад, ки агар дар њаќиќат ва аз рўи
диѐнат њаќ ба љониби шахси дигар бошад, ин њукми судї
њељ гоњ онро барояш њалол намегардонад. Ањкоми шариат
бар њасаби зоњир ва аз рўи ќазо бино ѐфтаанд, вале он дар
чунин мавридњо њаргиз њаќќи шахсеро барои шахси дигар
њалол намегардонад. Пас он шахсе, ки даъво ба наъфи вай
1 Алмадхалу-л-фиќњї. – С. 48, 49.
37. – Ф И Ќ Њ И И С Л О М Ї –
~ 37 ~
њал шудааст, метавонад онро бар њасаби њукми зоњир та-
соњуб намояд ва ѐ аз рўи диѐнат онро рад кунад ва ба со-
њиби аслиаш баргардонад.
Расули акрам (с) мефармояд: «Ман њам башар њастам
ва ваќте шумо ба назди ман даъво пеш меоваред, шояд якеа-
тон аз дигаре њуљљатдонтар ва дар ин бора зирактар бо-
шад ва ман тибќи он чи мешунавам, барояш њукм мекунам.
Пас барои касе чизе аз њаќќи бародарашро њукм карда бо-
шам, онро нагирад, зеро порае аз оташро барояш људо на-
мудаам».1
Дар боби ањкоми хонавода низ мавридњое пеш меояд,
ки аз рўи диѐнат эътибор (њукм)-е доранд, вале аз рўи ќазо
ва дар додгоњ њукми дигаре барои он пешбинї шудааст.
Ваќте кор ба додгоњ ва ба назди ќозї бардошта шуд, дар
ин њолат танњо њукми ќозї нофиз аст.
Муфтї дар шариат шахсияти мустаќил ва ѓайриќазої
аст, вай дар фатвои худ њар ду эътиборро дар назар меги-
рад ва метавонад дар баъзе масоил аз рўи диѐнат фатво
дињад,2 вале фатвои ў ѓайри илзомї аст, яъне моњият (ха-
рактер)-и машваратї ва иршодї дорад. Вале ќозї шахсия-
ти ќазої (аз љумлаи њокимияти судї) буда, њукми вай ил-
зомї аст, яъне моњияти њукмї ва эътибори ќонунї дорад.
Ањкоми содирнамудаи вай дар мањдудаи додгоњ илзомї
њастанд, на фатво ва назароти ихтиѐрї. Ќозї дар додгоњ
ваќте њар ду љониби даъво њузур дошта бошанд, њаќќи
фатво доданро надорад, балки бояд пас аз тањќиќи масъа-
ла дар бораи он њукме барорад.
Масалан, шахсе њамсарашро ба хато талоќ кунад, ба
ин тариќ ки ќасди гуфтани дигар чиз дошта, вале нохост
ба забонаш лафзи талоќ љорї шавад, дар ин масъала аз рўи
диѐнат талоќе воќеъ намешавад, зеро мард онро ќасд на-
кардааст. Вале бар њасаби зоњир ва аз рўи ќазо талоќ во-
ќеъ мешавад. Ваќте масъала ба назди муфтї бурда шавад,
1 Сањењи Бухорї, 2458, 6967, 7169; Сањењи Муслим, 4448 (1713)-4
2 Раддулмўњтор. – Љ. 8. – С. 48.
38. М У Ќ А Д Д И М А ( 5 - 6 2 )
~ 38 ~
вай метавонад аз рўи диѐнат дар он ба воќеъ нашудани та-
лоќ фатво дињад, вале њамин ки масъала ба додгоњ ва ба
пеши ќозї бардошта шуд, вай аз рўи ќазо ба талоќ њукм
мекунад ва дигар онро бозпас гардонида намешавад.1
Фарќи фатво аз мавќеи додгоњ ва њукми ќозї низ дар
он аст, ки фатво моњияти тавсиявї ва љанбаи иршодї до-
рад, дар њоле ки њукми додгоњ ва назари ќозї эътибори њу-
ќуќї ва љанбаи иљрої дорад.
Илова бар ин, масоил ва ањкоми шаръї бар асоси мазња-
би њанафї ба се даста ва ѐ гурўњ таќсим мешаванд:
а) Усул, б) наводир, в) фатвоњо.
1. Усул он масоилеро ташкил медињанд, ки дар давраи
таъсиси мазњаб аз љониби худи имом Абўњанифа (рњ) ва
ѐрони њамкораш, ба монанди имом Абўюсуф, имом Му-
њаммад, имом Зуфар ва дигарон баррасї ва муњокима гар-
дида, аз тарафи котибот дар маљмўае бо номи «Асл» сабт
гардидаанд ва ба «зоњири ривоят» машњур мебошанд. Ин
масоил гоњо бо иттифоќи назари њамаи онњо ќабул гардида
ва гоње њам назари як ва ѐ ду нафари онњоро, ќавли рољењ
буд, ифода мекунанд.
Имом Муњаммад (рњ) тамоми масоили усулро дар ки-
тобњои шашгонаи худ, ки ба китобњои зоњири ривоят
машњур мебошанд, гирд овардааст, ки иборатанд аз:
1. «Мабсут», ки бо номи «Асл» маъруф буда ва калон-
тарин таълифоти ўро ташкил медињад.
2. «Љомеъу-с-саѓир»: Он њудуди њазору панљсаду сиву ду
(1532) масъаларо дар бар гирифта,2 ривоятњои Абўюсуф (рњ)
аз Абўњанифа (рњ)-ро дар он гирд овардааст.
3. «Љомеъу-л-кабир»: Он чиро, ки худаш бевосита аз
Абўњанифа (рњ) ривоят намудааст, дар он гирд овардааст.
1 Раддулмўњтор. – Љ. 4. – С. 435; Алмадхалу-л-фиќњї. – С. 67-69.
2 Шарњи «Љомеъу-с-саѓир». – С. 35. Ба наќл аз китоби «Кашфу-з-
зунун»-и Њољи Халифа. – Љ. 1. – С. 561, 562.
