Περίληψη από Anthony Andrews, Aρχαία Ελληνική Κοινωνία, Αθήνα. ΜΙΕΤ

1. Κεφ 2 ΜΥΚΗΝΑΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ
ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ 3000- 1100πχ =
3000 – 1900 ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ
1900 – 1600 ΜΕΣΟΕΛΛΑΔΙΚΗ
1600 – 1050 ΥΣΤΕΡΟΕΛΛΑΔΙΚΗ / ΜΥΚΗΝΑΙΚΗ
Σε όλη τη διάρκεια της μακρόχρονης αυτής περιόδου αναμφίβολα έγιναν πολλές μετακινήσεις, κατακτήσεις και
μεταναστεύσεις. Μια μεγάλη αναστάτωση μαρτυρείται στο τέλος της εποχής του χαλκού, όταν νομαδικοί λαοί επιχείρησαν να
εισβάλουν στην Αίγυπτο γύρω στο 1190πΧ.
Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ ανήκει στη μεγάλη ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, αλλά σε έναν κλάδο της που δε σχετίζεται στενά με
κανέναν άλλο που θα μπορούσαμε να παρακολουθήσουμε σήμερα. Η σύγχρονη θεωρία αμφισβητεί αν υπήρξε καν ενιαία
ελληνική γλώσσα σε κάποια αναγνωρίσιμη μορφή, προτού οι εισβολείς, που μιλούσαν μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα, αναμιχθούν
με τους παλαιότερους κατοίκους.
• H διάδοση της γεωργίας από την ανατολή υπήρξε ασφαλώς ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα του απώτερου
παρελθόντος και βοήθησε το νεολιθικό πληθυσμό να εγκατασταθεί μόνιμα σε χωριά, αλλά παραμένει το ερώτημα πώς
έφτασε στην Ελλάδα η νέα τεχνική : με ειρηνική επικοινωνία με τη Μ. Ασία ή με τη μετανάστευση νέων λαών.
• Η μετάβαση στην εποχή του χαλκού δεν ήταν υπόθεση συγκεκριμένης τομής που συντελέστηκε μονομιάς. Έχουμε σίγουρα
τη βαθμιαία εισαγωγή του μετάλλου, μαζί με άλλους νεωτερισμούς, ανάμεσά τους και τον τροχό του αγγειοπλάστη. Ο νέος
τρόπος ζωής διαδόθηκε στην Ελλάδα από το Νότο προς το Βορρά, και ποτέ δεν επικράτησε στη Θεσσαλία.
• Είναι αναπόφευκτη η εικασία ότι έχουμε πολιτισμό επήλυδων, που έφτασαν αρχικά από τη θάλασσα.:
Ο πληθυσμός πύκνωσε σε σχέση με τους νεολιθικούς χρόνους. Υπήρχαν οχυρωμένα οικοδομήματα όπως στη Λέρνα της
Αργολίδας, στη Θερμή της Λέσβου βλέπουμε έναν πυκνοχτισμένο οικισμό, αλλά στο μεγαλύτερο μέρος του Αιγαίου βρίσκουμε
μόνο μικρούς ατείχιστους οικισμούς, άρα είχαμε ειρήνη. Ο πολιτισμός ολόκληρης της περιοχής της Ελλάδας και των νησιών, της
Κρήτης καθώς και της δυτικής Μ. Ασίας είναι αρκετά ομοιόμορφος και δείχνει σαφείς αλληλεπιδράσεις. Είναι εμφανές και ένα
γλωσσολογικό δεδομένο, δηλαδή τοπωνύμια με το θέμα τους να καταλήγει σε –νθ {Κόρινθος} και σε –σς, {Παρνασσός}. Τα
τοπωνύμια αυτά τα συναντάμε εκεί που ήταν οι περισσότεροι πρωτοελλαδικοί οικισμοί [3000 – 2000πΧ.] Είναι φυσικό να μας
ελκύει η ιδέα ότι τα στοιχεία αυτά ανήκουν στη γλώσσα του πρωτοελλαδικού πληθυσμού, που ο πληθυσμός τους ήταν αρκετά
ομοιόμορφος σε ολόκληρη την περιοχή, και ότι οι Έλληνες πήραν από αυτή τη γλώσσα πολλά τοπωνύμια και έναν ορισμένο
αριθμό λέξεων και μάλιστα ονόματα ζώων ή φυτών που τους ήταν άγνωστα στην προηγούμενη πατρίδα τους.
Είτε ήταν είτε δεν ήταν η πρώιμη αυτή γλώσσα η γλώσσα των Ελλήνων της πρωτοελλαδικής εποχής, είμαστε υποχρεωμένοι
να υποθέσουμε ότι σε κάποια φάση εισέβαλαν στην Ελλάδα πολυάνθρωπες ομάδες που μιλούσαν μια ινδοευρωπαϊκή γλώσσα,
από την οποία προήλθε εξελικτικά η ελληνική. Η επικρατέστερη άποψη, είναι ότι η διείσδυση αυτή συντελέστηκε γύρω στο
1900πΧ και αποτέλεσε την αρχή της μεσοελλαδικής φάσης της ελληνικής εποχής του χαλκού γνωρίζουμε τώρα καλά ότι η
Λέρνα και μερικοί άλλοι οικισμοί καταστράφηκαν κατά τη μετάβαση από τη δεύτερη φάση της πρωτοελλαδικής εποχής στην
τρίτη, και συνεπώς η εισβολή των επήλυδων πρέπει μάλλον να χρονολογηθεί γύρω στο 2100πχ .
Πριν και μετά το 2000πΧ η γενική εντύπωση που οπωσδήποτε αποκομίζουμε είναι ότι υπήρξε κάποια βία, ότι ο πληθυσμός
ελαττώθηκε, και ότι σημειώθηκε μεγάλη οπισθοδρόμηση σε σχέση με το επίπεδο πολιτισμού όπου είχε φθάσει η Ελλάδα της
πρώιμης ελλαδικής περιόδου. Πολλοί οικισμοί καταστράφηκαν, ο πληθυσμός ελαττώθηκε, σημειώθηκε οπισθοδρόμηση στο
επίπεδο του πολιτισμού, αλλά δεν υπάρχει ομοφωνία από ποιο σημείο ξεκίνησαν οι εισβολείς. Μπορεί να μην είναι άσχετο ότι
άλλοι εισβολείς που επίσης μιλούσαν ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, ξεχύθηκαν την ίδια αυτή εποχή προς τις μεσογειακές και τις
μεσοποταμιακές περιοχές, οι Χετταίοι, στην Ανατολία, οι Μιτάνι στη Μεσοποταμία κα. Οι εισβολείς αυτοί δεν ξεκίνησαν ούτε
από το Νότο ούτε από την Ανατολή.
Μετά τις πρώτες βίαιες αναστατώσεις ακολούθησε μια περίοδος ειρηνικής ανασυγκρότησης και κατοχύρωσης των
κεκτημένων, μια βαθμιαία βελτίωση των διαφόρων τεχνολογικών μεθόδων καθώς και μια καινοτομία σημαντική :
η εισαγωγή στην Ελλάδα του εξημερωμένου αλόγου.
Η ΜΙΝΩΙΚΗ ΚΡΗΤΗ
• Ο λαός στην πρωτομινωική Κρήτη είχε τον ίδιο πολιτισμό με τον πρωτοελλαδικό της κυρίως Ελλάδας και με τη Μ.Ασία
ίσως χρησιμοποιούσαν και την ίδια γλώσσα. Μετά το 2000, οι Κρήτες ανέπτυξαν έναν πολυσύνθετο και εκλεπτυσμένο
πολιτισμό, που ξεπέρασε κατά πολύ τον πολιτισμό που είχαν οι πρόγονοί τους ή οι σύγχρονοί τους στην Κυρίως Ελλάδα.
Κέντρα ήταν η Κνωσός στα βόρεια και Φαιστός στα νότια.
• Τα ανάκτορα αυτής της περιόδου φαίνεται να μην έχουν πολύ συγκεκριμένο σχέδιο. Η έκταση τους μαρτυρεί τον
πλούτο και τη δύναμη των κατόχων τους.
• Οι τοιχογραφίες και τα αγγεία μας αποκαλύπτουν ολοκάθαρα τον εύθυμο και εκλεπτυσμένο χαρακτήρα αυτού του κόσμου.
Στη μινωική τέχνη συναντάμε αρκετά αντιπροσωπευτικά είδη πλοίων, πράγμα που δείχνει ότι η θάλασσα είχε μεγάλη
σημασία για τους Κρητικούς.
• Ο Μίνωας ήταν σίγουρα θαλασσοκράτορας και ο μύθος του Θησέα το αποδεικνύει
• Στη μεγάλη πυρκαγιά του 1400 ψήθηκαν, μια σειρά ενεπίγραφες πήλινες πινακίδες. Πρόκειται για διοικητικά έγγραφα, που
η αποκρυπτογράφηση τους έδειξε ότι είναι γραμμένα στην ελληνική γλώσσα τη Γραμμική Β.
• Η Γραμμική Α δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί και ίσως ήταν η μη ελληνική γλώσσα της μινωικής Κρήτης.

2. ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ
• Οι γνώσεις μας για τη Μυκηναϊκή Ελλάδα χρονολογούνται από την εποχή που ο Σλήμαν έστρεψε την προσοχή του στην
ακρόπολη των Μυκηνών. Στους ασύλητους λακκοειδείς τάφους του μεγάλου περιβόλου, λίγο πιο μέσα από την Πύλη των
Λεόντων, βρέθηκε μια εκπληκτική ποσότητα χρυσού σε νεκρικά προσωπεία, στολίδια ενδυμάτων, κοσμήματα, κύπελλα
κτλ, που δικαιολογεί πέρα για πέρα το επίθετο πολύχρυσος του Ομήρου για τις Μυκήνες.
• Ένα άλλος ταφικός περίβολος , παλαιότερος, έχει τώρα βρεθεί έξω από τα τείχη της μεταγενέστερης ακρόπολης και
είμαστε πια σίγουροι ότι ο πολιτισμός αυτός άρχισε πριν το 1600πΧ.
• Είναι άγνωστο αν η Ελλάδα του 14ου
αι αποτελούσε ενιαίο βασίλειο που το κυβερνούσαν οι Μυκήνες. Ανάκτορα και
πλούσιοι τάφοι βρέθηκαν και αλλού, και καμιά αρχαιολογική μαρτυρία δε δείχνει αδιαμφισβήτητα ότι τα άλλα αυτά κέντρα
ήταν εξαρτημένα από τις Μυκήνες. Υπάρχει πολιτισμική ομοιομορφία [αγγεία] αλλά δε συνεπάγεται και πολιτική ενότητα.
Η πίστη στην κυριαρχία των Μυκηνών (1600 – 1050) στηρίζεται σε 2 αβέβαια στοιχεία :
1. Ο βασιλιάς Ahhiyawan που εμφανίζεται σε χεττιτικές πινακίδες στα τέλη του 14ου
αι και το 13ο
αι = Αχαιοί.
2. Ο Όμηρος παρουσιάζει τον βασιλιά των Μυκηνών ανώτερος σε σχέση με τους άλλους, αν και δυσκολεύεται να το παρουσιάσει
μια και ήταν αντίθετο με τις μετέπειτα ελληνικές αντιλήψεις.
ΑΝΑΚΤΟΡΑ
Α] Το Ανάκτορο Μυκηνών έχει εν μέρει καταρρεύσει και η εικόνα του συμπληρώνεται από την ακρόπολη της Τίρυνθας.
Β] Έχουμε το πολύπλοκο οικοδομικό συγκρότημα της Πύλου
Γ] Ίχνη υπάρχουν και στην Ακρόπολη των Αθηνών
Δ] Ανάκτορα στον Ορχομενό στη Βοιωτία
Ε] Το πλούσιο ανάκτορο των Θηβών που βρίσκεται θαμμένο κάτω από τη σύγχρονη πόλη
ΣΤ Βορειότερα έχουμε ανάκτορα και στη νότια Θεσσαλία, όπου επεκτάθηκε όψιμα ο μυκηναϊκός πολιτισμός.
Το κύριο διακριτικό τους γνώρισμα των ανακτόρων της ηπειρωτικής Ελλάδας είναι «Η αίθουσα του θρόνου». Τον τύπο του
ανακτόρου αυτού οι αρχαιολόγοι τον ονομάζουν «Μέγαρο» :Ένα ορθογώνιο κτήριο με τη θύρα του σε μια από τις στενότερες
πλευρές, η οποία οδηγεί πρώτα σε έναν μικρότερο προθάλαμο και από εκεί στην κύρια εσωτερική αίθουσα. Στον ένα τοίχο είναι η
θέση του βασιλικού θρόνου
Η παραδοσιακή παραλλαγή που συναντάμε είναι ένα προπύλαιο με κίονες, έπειτα έναν προθάλαμο, που ενδέχεται να είναι
πολύ στενός και, τέλος, μια μεγάλη κύρια αίθουσα, που η οροφή της στηρίζεται σε 4 κίονες γύρω από μια κεντρική εστία.
.
ΤΑΦΟΙ
• Οι λακκοειδείς τάφοι των Μυκηνών ανήκουν σε προγενέστερη φάση.
• Αργότερα συναντούμε έναν πιο μεγαλόπρεπο τύπο μνημειώδους τάφου: ένας ορθογώνιος διάδρομος, σκαμμένος στην πλαγιά
ενός λόφου, οδηγεί στην είσοδο μιας κυκλικής αίθουσας με ψεύτικο θόλο. Ο πρώτος τέτοιος τάφος που ανακαλύφθηκε στις
Μυκήνες είναι ο «Θησαυρός του Ατρέα» και είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακός. Εντυπωσιακά είναι και τα κτερίσματα που
βρέθηκαν. Ωστόσο, οι πολυδάπανες αυτές τιμές αποδίδονταν μόνο όσο καιρό ήταν θαμμένοι οι νεκροί : όταν το σώμα
έλιωνε, τα οστά παραμερίζονταν, για να δημιουργήσουν χώρο για μια μεταγενέστερη ταφή.
• Η επίδραση της μινωικής τέχνης στη μυκηναϊκή ήταν πολύ μεγάλη. Στα νησιά εμφανίστηκε νωρίτερα και τον 16ο
αι
απλώνεται στην ηπειρωτική Ελλάδα.
• Είναι λάθος να υποθέσουμε ότι οι μινωίτες κυρίευσαν την ηπειρωτική Ελλάδα ή έστω την εποίκισαν. Τα αγγεία, τα θαυμάσια
εγχειρίδια με τις ένθετες διακοσμήσεις, οι γλυπτές επιτύμβιες στήλες, όλα αυτά δείχνουν ένα ενδιαφέρον για τον πόλεμο
ξένο προς τη μινωική τέχνη, η οποία ήταν πολύ λιγότερο δεμένη με την ανθρώπινη μορφή. Στις χρυσές προσωπίδες το
μουστάκι και η παράξενα κομμένη γενειάδα του βασιλιά των Μυκηνών τον διαφοροποιούν από τον καλοξυρισμένο Κρητικό.
ΟΙ ΕΠΑΦΕΣ ΤΩΝ ΜΥΚΗΝΑΙΩΝ
• Οι Μυκηναίοι είχαν συνεχή επαφή με τη μακρινή Δύση, με τη Νότια Ιταλία, και είχαν ακόμα εμπορικούς σταθμούς και
στις ακτές της Συρίας.
• Τα αγγεία τους εξάγονταν ήδη από τον 14ο
αι και πολύ ευρύτερα το 13ο
αι στην Τροία, στην Αίγυπτο και αλλού.
• Συχνά βρίσκουμε έναν μυκηναϊκό οικισμό στη θέση ενός μινωικού.
• Γύρω στο 15ο
αι οι Μυκηναίοι υπέταξαν την Κνωσό, το πλουσιότερο κέντρο αυτού του αντιπολεμικού πολιτισμού. Οι
Έλληνες οικειοποιήθηκαν το ανάκτορο και έκτισαν σ’ αυτό μια αίθουσα του θρόνου, αν και το κτίριο δεν ήταν «μέγαρο»,
όπως στην ηπειρωτική Ελλάδα. Το μετέτρεψαν σε οπλοστάσιο και σε αποθήκη για αμάξια, άλογα και άλλα υλικά.
• 1400πΧ : μια μεγάλη φωτιά ανάγκασε τους Μυκηναίους να εγκαταλείψουν την Κρήτη, ωστόσο δε χάνεται ο πολιτισμός
τους. Ένα τμήμα του ανακτόρου καθαρίστηκε και συνέχισε να κατοικείται από άστεγους Μινωίτες, αλλά η Κνωσός έπαψε
να είναι κέντρο με σημασία. Οι επόμενοι δύο αιώνες είναι η ακμή του μυκηναϊκού πολιτισμού.
• Ίσως οι Μυκηναίοι να είδαν ότι δεν μπορούσαν να διατηρήσουν την κυριαρχία τους στο νησί.

3. Η ΓΡΑΜΜΙΚΗ Β΄
• Στη μεγάλη πυρκαγιά του 1400 ψήθηκαν, μια σειρά ενεπίγραφες πήλινες πινακίδες. Πρόκειται για διοικητικά έγγραφα,
που η αποκρυπτογράφηση τους έδειξε ότι είναι γραμμένα στην ελληνική γλώσσα τη Γραμμική Β.
• Η Γραμμική Α δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί και ίσως ήταν η μη ελληνική γλώσσα της μινωικής Κρήτης.
• Η Γραμμική Β επισημάνθηκε πρώτη φορά στην ΚΝΩΣΟ στις αρχές του αιώνα και βρέθηκαν αργότερα ενεπίγραφες
πινακίδες στην ΠΥΛΟ [μετά το β΄παγκ]– ΜΥΚΗΝΕΣ – ΘΗΒΑ. Τα σημεία χαράσσονταν σε νωπό πηλό που τον άφηναν
να ξεραθεί. Οι πινακίδες δεν ήταν μόνιμα αρχεία, αλλά προορίζονταν για καθημερινές ανάγκες.
• Κατέγραφαν μόνο τις λεπτομέρειες των συναλλαγών και έτσι το πλαίσιο και οι γενικότερες συνθήκες μας είναι άγνωστες
σε μεγάλο βαθμό.
• Η γραφή ήταν άβολη και ανεπαρκής για να αποδώσει την ελληνική γλώσσα, και δεν φαίνεται κατάλληλη να
χρησιμοποιηθεί, παρά μόνο σ’ αυτή την ειδική περίπτωση, όπου ασκημένοι γραφείς μπορούσαν να τη διαβάζουν. Φαίνεται
ότι οι μυκηναίοι βασιλείς δεν προσπάθησαν να καταγράψουν τα κατορθώματά τους σε πέτρα, πρέπει όμως να έστελναν
γράμματα ο ένας στον άλλο, καθώς και στο εξωτερικό.
• Η γραφή ήταν μονοπώλιο μιας μικρής επαγγελματικής τάξης, γιατί το ύφος στις πινακίδες της Κνωσού, που ψήθηκαν σε
φωτιά το 1400, και στις πινακίδες της Πύλου στο 1200 είναι το ίδιο.(προσεκτική και σχολαστική ανακτορική
γραφειοκρατία όχι λογοτεχνία εγγράμματης κοινωνίας που το ύφος σίγουρα θα εξελισσόταν).
ΕΞΟΥΣΙΑ
• Ο βασιλιάς με τον τίτλο ΑΝΑΞ βρίσκεται στην κορυφή της πολιτικής ιεραρχίας. Ο όρος λαfαγετας σήμαινε «ηγέτης του
λαού», προφανώς ο αρχιστράτηγος. Έχουμε και άλλους τίτλους που μας είναι άγνωστοι και ανάμεσά τους ο τίτλος
βασιλεύς που δεν κατείχε υψηλή θέση στην ιεραρχία εκείνη την εποχή.
• Στο ανάκτορο έπρεπε να γνωρίζουν λεπτομερώς τι υλικά συγκεντρώνονταν από τα χωριά, σε επίσημη ή ιδιωτική βάση, και
οι ελλείψεις ή οι απαλλαγές καταγράφονταν. Καταγράφονταν οι λεπτομέρειες που χρειαζόταν για μια συναλλαγή, τα
εφόδια στις αποθήκες [ξίφη, ακόντια, βέλη, πανοπλίες και κράνη, άμαξες και οι τροχοί τους περιγράφονταν με λεπτομέρειες
καθώς και αντικείμενα της καθημερινότητας τραπέζια, καθίσματα, σκαμνιά]. Το λεξιλόγιο αυτό χάνεται αργότερα και
όταν η Ελλάδα έφτασε σε ένα επίπεδο εξελιγμένης τεχνικής και πάλι δημιουργήθηκε νέο.
• Υπάρχουν επίσης πινακίδες με αναφορές στην γαιοκτησία στην Πύλο στις οποίες συναντούμε δύο λέξεις που σημαίνουν
αγροτεμάχια, η μια λέξη εντελώς απαρχαιωμένη αργότερα, η άλλη σε χρήση στη Ρόδο, κατά την ελληνιστική εποχή με άλλη
σημασία. Βλέπουμε συχνά να γίνεται λόγος για υποχρεώσεις και υπηρεσίες που ορισμένα άτομα δεν τις εκπλήρωναν και
αυτό μας επιτρέπει την ενδιαφέρουσα υπόθεση ότι υπήρχε ο θεσμός της γαιοκτησίας υπό όρους.. Μπορεί όμως οι
υποχρεώσεις να αναφέρονται σε θυσίες και να μην είναι αστικές. Είναι οπωσδήποτε πιθανό ότι ο ιδιοκτήτης γης είχε
υποχρέωση να προσφέρει για την άμυνα του βασιλείου έναν ή περισσότερους άντρες. Μας σώθηκαν μερικοί κατάλογοι
στρατιωτικών σωμάτων καθώς και έγγραφα για κωπηλάτες.
• Η εργατική δύναμη ήταν πολυάριθμη και διαφοροποιημένη σε πολλές ειδικότητες. Έχουμε μια σειρά σύντομα
σημειώματα με αριθμούς γυναικών κατά διάφορες κατηγορίες, καθώς και των παιδιών τους, άλλοτε με ένα τοπωνύμιο ως
επικεφαλίδα, και άλλοτε με μια αναγραφή ποσοτήτων σιτηρών και σύκων, που έχει ερμηνευτεί ότι αποτελούσαν τις μηνιαίες
τους μερίδες. Υπάρχει διαφοροποίηση επαγγελμάτων και στις γυναίκες και στους άντρες που ήταν στην υπηρεσία του
βασιλιά. Μερικά επαγγέλματα έχουν και μεταγενέστερα τα ίδια ονόματα πχ ο σιδηρουργός, ο χοιροβοσκός.
• Μερικοί ήταν σχετικά ελεύθεροι από αυτούς που αναγράφονται στους καταλόγους, ενώ άλλοι ήταν δούλοι.
Υπήρχαν «δούλοι του θεού» και δούλοι ιδιωτών», που κατείχαν γη κοντά στην Πύλο, αλλά σε ορισμένες σχέσεις τους οι δούλοι
φαίνεται να αντιμετωπίζονται με τον ίδιο τρόπο όπως και οι ελεύθεροι. Προφανώς η δουλεία και η ελευθερία ήταν
διαμορφωμένες με τρόπο περίεργο για εμάς σήμερα.
• Στην Πύλο μπορούσε κάποιος να έχει μερικά κομμάτια γης «από το λαό» και άλλα «από ιδιώτες», και «ο λαός» προσέφερε
σιτάρι, κρασί και άλλα αγαθά στον Ποσειδώνα.
• Η λέξη «δάμος» μπορούσε να σημαίνει ολόκληρο το έθνος ή μόνο τους κοινούς ανθρώπους, σε αντίθεση με τους ευγενείς.
Ίσως ήταν ένα είδος νομικού προσώπου, διαφορετικού από το βασιλιά, ίσως η κοινότητα ενός χωριού ή ένας σύλλογος
οπαδών συγκεκριμένης θρησκευτικής λατρείας.
• Από το οικονομικό σύστημα των ανακτόρων βλέπουμε τη δραστηριότητά τους : εισέπρατταν προϊόντα και πολλά άλλα
από τους υπηκόους του βασιλιά, και χορηγούσαν μερίδια και υλικά, όταν έπρεπε να γίνει κάτι. Δεν υπάρχει ένδειξη για
χρήματα ή άλλο μέτρο. Τα ανάκτορα προφανώς έλεγχαν και το εμπόριο με το εξωτερικό. Μας προβληματίζει το πώς
πλήρωναν το χρυσάφι και το ελεφαντόδοντο από το εξωτερικό, και πώς συντηρούσαν ολόκληρη εκείνη την πολύπλοκη
ιεραρχία.
Τα ίδια ερωτήματα μας προβληματίζουν και σε σχέση με τη Μινωική Κρήτη. Είναι δύσκολο να κατανοήσουμε τη συσσώρευση
τόσο έκδηλου πλούτου. Η απάντηση ίσως βρίσκεται στους μακρότατους καταλόγους ζώων που βλέπουμε στις πινακίδες της
Κνωσού, σε στρογγυλούς αριθμούς και σε μεγάλη αναλογία αρσενικών ζώων. Ο αριθμός αυτός μπορούσε να διατηρείται
σταθερός με ζώα που προέρχονταν από τα εκτροφεία προβάτων του παλατιού, με αντικειμενικό σκοπό την ετήσια παραγωγή
προκαθορισμένης ποσότητας μαλλιού. Ίσως υπήρχε οργανωμένη βιομηχανία που βασιζόταν σε κοπάδια. Υπήρχε εμπόριο
υφασμάτων και μαλλιού καθώς και υφαντών.

4. • Όταν η μυκηναϊκή Ελλάδα κατέρρευσε, κατέρρευσε και το σύστημα της γραφειοκρατίας, τα αξιώματα και το
λεξιλόγιο απλοποιήθηκαν και ήταν επαρκέστατο για την επική παράδοση. Οι ομηρικοί βασιλιάδες ήταν οι ίδιοι αρχηγοί
του στρατού τους και δεν ένιωθαν καμιά ανάγκη να έχουν όλους αυτούς τους πολυάριθμους αξιωματούχους.
Γενικά για τη μυκηναϊκή Ελλάδα, αν θέλουμε να συμπληρώσουμε τις πληροφορίες, μπορούμε να καταφύγουμε στην
πλησιέστερη ειδολογικά αναλογία, δηλαδή στις συγκεντρωτικές οικονομίες άλλων ανακτόρων στη Μεσοποταμία ή τη Συρία. Οι
Μυκηναίοι αντέγραψαν το σύστημα από τη Μινωική Κρήτη και αυτή το είχε δανειστεί από την Εγγύς Ανατολή.
Κεφ 3 ΟΙ ΣΚΟΤΕΙΝΟΙ ΑΙΩΝΕΣ ΚΑΙ Ο ΟΜΗΡΟΣ
• Το τέλος της μυκηναϊκής περιόδου συνέπεσε με μια εποχή καταστροφής και αναστάτωσης :
τα ανάκτορα πυρπολήθηκαν, η διοίκηση κατέρρευσε και, όταν οι σκοτεινοί αιώνες που ακολούθησαν έφτασαν στο τέλος τους η
κατάσταση ήταν πολύ διαφορετική. Οι μαρτυρίες που έχουμε για τους σκοτεινούς αιώνες είναι κυρίως αρχαιολογικές.
• Ένα νέο στοιχείο μεγάλης σημασίας είναι η ΑΦΙΞΗ των ΔΩΡΙΕΩΝ Ελλήνων : Πελοπόννησος – Κρήτη – Ρόδος –
Νοτιοδυτικό άκρο Μ. Ασίας.
Σύμφωνα με τη μυθολογία έχουμε την επιστροφή των απογόνων του Ηρακλή. Από τη Ναύπακτο πέρασαν με πλοία στην
Πελοπόννησο και ίδρυσαν τρία δωρικά βασίλεια : του Άργους, της Σπάρτης και της Μεσσηνίας.
ΟΙ ΑΠΟΔΕΙΞΕΙΣ Της ΚΑΘΟΔΟΥ ΤΩΝ ΔΩΡΙΕΩΝ
Α Η κατανομή των ελληνικών διαλέκτων αρκεί για να αποδείξει ότι τότε έγινε μια μετακίνηση των πληθυσμών.
Δυτικοελληνικές διάλεκτοι Ανατολικοελληνικές διάλεκτοι
Δωρική – Βορειοδυτικές διάλεκτοι [Ηλεία και αλλού] Ιωνική, Αιολική, Αρκαδοκυπριακή
Οι εξελίξεις των ανατολικοελληνικών διαλέκτων δεν υπάρχουν στις δυτικοελληνικές, άρα οι ομιλητές τους πιθανόν ζούσαν
έξω από το μυκηναϊκό κόσμο. Επίσης καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι οι Δωριείς και όσοι μιλούσαν συγγενικές διαλέκτους δεν
είχαν στενή επαφή με όσους μιλούσαν ανατολικοελληνικές διαλέκτους στη διάρκεια της προϊστορικής περιόδου, αλλά ζούσαν
κάπου αλλού όταν συντελούνταν οι αλλαγές. Ίσως οι Αρκάδες κάποια στιγμή αποκλείστηκαν από τους Δωριείς στη θάλασσα.
ΙΩΝΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ : Ιωνία – Νησιά κεντρικού Αιγαίου – Εύβοια – Αττική.(ανατολικοελληνικές διάλεκτοι)
ΑΙΟΛΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ : Λέσβος – απέναντι ασιατική ακτή – Βοιωτία – Θεσσαλία
ΔΩΡΙΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ : Ηλεία – δυτικοελληνικές διάλεκτοι. Οι περισσότεροι από τους λαούς που τις μιλούσαν θεωρούσαν τον
εαυτό τους σχετικά νεοφερμένο.
ΑΡΚΑΔΟΚΥΠΡΙΑΚΗ ΔΙΑΛΕΚΤΟΣ : όρος που επινοήθηκε από σύγχρονους φιλολόγους, για να δείξει τη συγγένεια ανάμεσα
στη γλώσσα της Αρκαδίας και της Κύπρου. Συγγένεια που εκπλήσσει καθώς οι Αρκάδες κατά την ιστορική περίοδο έμεναν
αποκλεισμένοι από τη θάλασσα , από τους Δωριείς και από τους Ηλείους
Β Οι Αθηναίοι και οι Αρκάδες διακήρυσσαν ότι προέρχονται από την ίδια τη γη που κατείχαν στην κλασική περίοδο και ότι εκεί
ζούσαν ανέκαθεν, ενώ οι Δωριείς, οι Ηλείοι, οι Βοιωτοί και οι Θεσσαλοί πίστευαν ότι ήταν απόγονοι κατακτητών που είχαν
έρθει απέξω κάποια εποχή όχι πολύ μεταγενέστερη από το τέλος του Τρωικού Πολέμου. Οι περισσότεροι από τους λαούς που
μιλούσαν δυτικοελληνικές διαλέκτους ένιωθαν σχετικά νεοφερμένοι.
Γ Η αντίθεση ανάμεσα στις παλαιές και στις νέες φυλές επέζησε στη συνείδηση των Ελλήνων [Δωρική Σπάρτη# Ιωνική Αθήνα]
Δ Άλλο επακόλουθο της εισβολής οι υποταγή των παλαιότερων κατοίκων, οι «είλωτες» της Σπάρτης και οι «πενέσται» της
Θεσσαλίας.
Ε Τα τεκμήρια των ταραχών στα τέλη του 13ου
αι πολλαπλασιάζονται συνεχώς:
• Κατά μήκος του ισθμού της Κορίνθου χτίστηκε ένα τείχος, προορισμένο για την άμυνα της Πελοποννήσου από επίθεση από το
Βορρά.
• Ενισχύθηκαν επανειλημμένα οι οχυρώσεις των Μυκηνών και της Τίρυνθας, καθώς και της Ακρόπολης των Αθηνών.
• Γύρω στα 1200 το ανάκτορο της Πύλου πυρπολήθηκε, οικισμοί κατέρρευσαν, άλλοι, στη Φωκίδα, Βοιωτία, Κορινθία,
Αργολίδα, Λακωνία, Μεσσηνία εγκαταλείφθηκαν.
• Η ακρόπολη των Μυκηνών έπαθε ζημιές, το φρούριο της Τίρυνθας καταστράφηκε.
• Μετά το 1200 βλέπουμε λιγότερα ίχνη οικισμών στη Νότια Πελοπόννησο που ήταν πυκνοκατοικημένη το 13ο αι.
• Πολλοί πρόσφυγες από την Πελοπόννησο βρέθηκαν στην Αχαΐα.
• Σε κάποιες περιοχές διαπιστώνεται Μυκηναϊκή συνέχεια.

5. ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΜΥΚΗΝΑΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ – ΜΕΤΑΜΗΚΥΝΑΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
• Η καταστροφή μπορεί να εξηγηθεί, και δεν είναι ανάγκη να αποδοθεί ειδικά στους Δωριείς, αφού στα χρόνια γύρω στο 1200
η ανατολική Μεσόγειος και οι γύρω χώρες είχαν γεμίσει μετανάστες που έφερναν μαζί τους την καταστροφή. Οι ταραχές
στην Αίγυπτο γύρω στο 1225, όταν έγινε επίθεση από τους Λίβυες μαζί με τους λαούς της θάλασσας και αργότερα γύρω στο
1190 μια σοβαρή προέλαση επιδρομέων από την Παλαιστίνη.
• Η χεττιτική αυτοκρατορία στην Ανατολία περνάει σύγχυση και εξαφανίζεται στα τέλη του 13ου
αι, οι συμφορές της
Μυκηναϊκής Ελλάδας ανήκουν στην ίδια εποχή.
• Πρέπει να υποθέσουμε ότι οι εισβολείς που λεηλάτησαν την Ελλάδα προχώρησαν έπειτα σε άλλες περιοχές, πιθανότατα για να
λάβουν μέρος στην επίθεση κατά της Αιγύπτου.
• Το αποτέλεσμα ήταν να μετακινηθούν πολλοί μυκηναίοι Έλληνες σε περιοχές της χώρας που είχαν πληγεί λιγότερο, ενώ
πολλοί, οι πιο δραστήριοι και τολμηροί, έφυγαν στο εξωτερικό.
• Στην Ελλάδα οι βασιλείς, με τους εντυπωσιακούς θησαυρούς τους, η πολύπλοκη ιεραρχία αξιωματούχων και ο λαβύρινθος της
γραφειοκρατίας αποτελούσαν ένα ασταθές και ετοιμόρροπο εποικοδόμημα.
• Παρ’ όλα αυτά, οι αρχαιολογικές μαρτυρίες μας βεβαιώνουν ότι υπήρξε κάποια πολιτισμική συνέχεια σε ολόκληρο τον 12ο
και 11ο
αιπΧ. [Αργολίδα, Αχαΐα] Η θάλασσα παρέμεινε ανοιχτή στους ανθρώπους το 12ο και 11ο αι.
• Σ' αυτή τη φάση χρονολογείται ο πρώτος σίδηρος που βρέθηκε στην περιοχή.

6. ΟΙ ΔΩΡΙΕΙΣ
• Οι Δωριείς και οι άλλοι επήλυδες διακρίνονται από τους υπόλοιπους έλληνες γιατί μιλούσαν διαφορετικές διαλέκτους.
• Είχαν επίσης και ορισμένες κοινές θρησκευτικές γιορτές και κάποιους κοινούς θεσμούς, ιδιαίτερα το σύστημα της φυλής
τους. Δεν είναι εύκολο να φανταστούμε ακριβώς τον τρόπο ζωής τους τη 2η χιλιετία.
• Ζούσαν βορειοδυτικά, στην Ήπειρο. Από άποψη γλωσσική ήταν αναπόσπαστο κομμάτι του ελληνισμού της μεσοελλαδικής
περιόδου.
Η άφιξη των Δωριέων στο Νότο δεν άφησε πίσω της κανένα χρονολογήσιμο ίχνος καταστροφής. Η μόνη λύση είναι να τους
τοποθετήσουμε στο χρονικό σημείο της τελικής εξαφάνισης του παλαιού μηχανισμού της μυκηναϊκής ζωής. Στοιχεία στην
Αργολίδα δείχνουν μια πολιτισμική διακοπή στα μέσα του 11ου αι.
Σε μερικές περιοχές μετατοπίστηκαν λίγο τα οικιστικά κέντρα, και σε μία περίπτωση τουλάχιστον νέοι τάφοι σκάφτηκαν
μέσα στα ερείπια παλαιών σπιτιών. Τους νεκρούς οι επήλυδες τους έθαβαν σε «χτιστούς» τάφους και όχι σε οικογενειακούς
θαλαμωτούς τάφους, όπως οι Μυκηναίοι.
Τον 11ο
αιώνα πρέπει να ήταν πιο φανερή η πολυμορφία του πολιτισμού αυτού, παρά οι παράγοντες που κατέτειναν σε μια
ενότητα.
Διακρίνουμε ΤΡΕΙΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ:
1. Οι κατακτητές επικράτησαν απόλυτα και αφομοίωσαν τον προγενέστερο πληθυσμό, πχ Αργολίδα, Βοιωτία. Έχουμε
ενδείξεις στην Αργολίδα ότι επέζησαν Προδωριείς διαφόρων κοινωνικών τάξεων, αλλά στην κλασική εποχή η περιοχή
ήταν πέρα για πέρα δωρική στη γλώσσα και στους θεσμούς, χωρίς να διαπιστώνεται ίχνος εσωτερικής διαμάχης. Επίσης και
οι Βοιωτοί ένιωθαν ότι αποτελούσαν ομοιογενή φυλή.
2. Οι κατακτητές παρέμειναν ως αυτοσυνείδητη μειονότητα που κυβερνούσε υπηκόους διαφορετικής φυλής. Στη Σπάρτη
κατακτητές και κατακτημένοι μιλούσαν τη δωρική, και στη Θεσσαλία η διάλεκτος των κατακτημένων συνέβαλε
περισσότερο από τη διάλεκτο των κατακτητών στη διαμόρφωση της κοινής θεσσαλικής γλώσσας της μεταγενέστερης
εποχής.
3. Άλλες περιοχές έμειναν ακατάκτητες όπως το εσωτερικό της Αρκαδίας. Η γλώσσα του προγενέστερου πληθυσμού
επιβλήθηκε στη γλώσσα των επήλυδων. Πιθανόν το ίδιο συνέβη και στην Αθήνα [αν υπήρξαν επήλυδες].
• Δημιουργήθηκε ένας κατακερματισμός μεγαλύτερος από τον προηγούμενων ή των μεταγενέστερων χρόνων : πχ στην Αττική
πέρασε καιρός ώσπου να ενωθεί υπό την κυριαρχία της Αθήνας ολόκληρη η Αττική. Δύσκολο να ανακαλύψουμε τα αισθήματα
των Ελλήνων απέναντι στους άλλους Έλληνες ή απέναντι στον έξω κόσμο.
• Πάντως συναντάμε για πρώτη φορά το όνομα «Έλληνες» ως γενικό εθνικό όνομα.
• Τον 8ο
πια αιώνα όταν οι επικοινωνίες ήταν πιο ελεύθερες, η κοινωνία που αναδύθηκε είχε συνείδηση μιας κάποιας ενότητας :
όλοι ήταν Έλληνες, λάτρευαν τους ίδιους θεούς με τον ίδιο περίπου τρόπο.
• Η κρίσιμη περίοδος αν και μόνο την αγγειοπλαστική γνωρίζουμε, πρέπει να ήταν η εποχή αμέσως μετά την κάθοδο των
Δωριέων, όταν αυτά τα διάφορα ελληνόφωνα φύλα άρχισαν να εγκαθίστανται το ένα μετά το άλλο και να συναποτελούν έναν
νέο λαό, διαφορετικό από τους μυκηναίους.
• Στην Αθήνα οι αναμνήσεις της μυκηναϊκής εποχής ήταν πιο έντονες και από εκεί διοχετεύτηκαν σε μεταγενέστερες εποχές με
τη μορφή μύθων. Ωστόσο, κρίνοντας από τα δεδομένα της αγγειοπλαστικής της η Αθήνα έπαιζε ηγετικό ρόλο στη
δημιουργία της Μεταμυκηναϊκής Ελλάδας.
Ο Α΄αποικισμός
• Μια δευτερεύουσα πληθυσμιακή μετακίνηση είχε ως αποτέλεσμα να εγκατασταθεί ή να επανεγκατασταθεί πληθυσμός
στα νησιά και στην ασιατική ακτή.
• Από τα ευρήματα στη Μίλητο φαίνεται ότι η μετανάστευση που ονομάστηκε ιωνικός αποικισμός έγινε σχεδόν ταυτόχρονα με
την κατάληψη της Αργολίδας, τον 11ο
αι πΧ.
• Η παράδοση ότι οι περισσότερες ή όλες οι πόλεις της Ιωνίας ιδρύθηκαν από αθηναίους αρχηγούς ενισχύεται από την
ταυτότητα της γλώσσας, της διοικητικής οργάνωσης και των εορτών.
• Προφανώς θα έπρεπε να υποθέσουμε ότι οι Δωριείς και οι άλλοι μετανάστες ανάγκασαν, πράγματι ένα τμήμα του πληθυσμού
να εγκαταλείψουν τον τόπο τους από διάφορες περιοχές και να γίνουν πρόσφυγες, με ηγέτες προερχόμενους από την Αθήνα.
• Οι μετανάστες δεν ήταν όλοι Αθηναίοι. Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι ο πληθυσμός της Ιωνίας ήταν παμμιγής και περιλάμβανε
μετανάστες από πολλές ελληνικές περιοχές.

7. ΙΛΙΑΔΑ – ΟΔΥΣΣΕΙΑ
Υπάρχει εγγενής δυσκολία να καταλήξουμε σε συγκεκριμένα συμπεράσματα για την ιστορική αλήθεια του μύθου. Εν μέρει
το πρόβλημα είναι χρονολογικό και εν μέρει είναι θέμα ορθής ερμηνείας της σύνθεση των ελληνικών δυνάμεων. Ωστόσο, όσο κι
αν έχουμε αμφιβολίες για τις λεπτομέρειες, κανείς δεν πιστεύει ότι η ηρωική εποχή είναι απλώς ένα πλάσμα της φαντασίας τους.
Σημαντικό ρόλο έπαιζαν «οι φόρμουλες» που ήταν ο βασικός μηχανισμός της αφήγησης. Παραδινόταν από γενιά σε γενιά και
είχε το πλεονέκτημα ότι μπορούσε να διατηρεί και τις λεπτομέρειες και την υπόθεση της ιστορίας.
Οι πιο πολλοί κριτικοί δέχονται ότι η Ιλιάδα και η Οδύσσεια φέρουν η καθεμιά τη σφραγίδα ενός μεγάλου δημιουργικού
πνεύματος. Συζητείται ακόμα αν ο διαφορετικός τόνος της Οδύσσειας σημαίνει διαφορετικό δημιουργό ή απλώς εσωτερική
αλλαγή του ίδιου ποιητή που συνέθεσε την Ιλιάδα. Περισσότεροι φιλόλογοι τοποθετούν την Ιλιάδα τον 8ο
αι πΧ και ακόμη
περισσότεροι δέχονται ότι ορισμένα περιθωριακά κομμάτια των δύο επών αποτελούν μεταγενέστερες προσθήκες.
• Υπάρχουν αρχαϊσμοί πχ η ασπίδα μεγάλη σαν πύργος του Αίαντα είναι παλαιότερο κατάλοιπο πριν τον τρωικό πόλεμο, το
κράνος του Οδυσσέα στο Ι της Ιλιάδας είχε πάψει κι αυτό να χρησιμοποιείται τον 13ο
αι.
• Δεν γίνεται λόγος για την οργάνωση των ανακτόρων, οι υπομονετικοί γραφείς δεν αναφέρονται, οι τίτλοι των αξιωματούχων
δεν αναφέρονται παρά μόνο ο άναξ και ο βασιλεύς και έχουν την ίδια σημασία
• Έχει εξαφανιστεί η ορολογία της γαιοκτησίας
• Γενικά το κοινωνικό σύστημα που προϋποθέτουν είναι παλαιότερο από την εποχή του ίδιου του ποιητή τους.
• Γενικά, μπορεί να τοποθετηθεί στην εποχή που η Ελλάδα ηρέμησε ύστερα από τις μεταναστεύσεις, αν και πρέπει να
επαναλάβουμε ότι το πλαίσιο των επών δεν προέρχεται αναγκαστικά από μία μόνο εποχή.
• Η πολιτική δομή είναι ασαφής. Ο βασιλιάς βρίσκεται στο κέντρο αλλά δε μοιάζει με τους μονάρχες καλά οργανωμένων κρατών
με την πολύπλοκη ιεραρχία υπουργών και υπηρετών.
• Υπάρχει ο «θεράπων» που θεωρείται ακόλουθος του βασιλιά, συνοδός του, πολεμιστής της ίδιας τάξης με αυτόν, υπάρχουν
αγγελιοφόροι και υπηρέτες, κανείς όμως δεν ασκεί διοικητικό έργο. Οι υπήκοοι μπορούν να τιμούν το βασιλιά με δώρα.
• Δεν υπάρχουν ενδείξεις τακτικής φορολογίας ή φοροσυλλεκτών.
• Οι βασιλείς κάνουν πολλές δουλειές και οι ήρωες μαγειρεύουν οι ίδιοι το φαγητό τους, η ζωή τους είναι γενικά απλή. Στα έπη δε
βλέπουμε οργάνωση μυκηναϊκού τύπου, αλλά ούτε καμία ομοιότητα με το μεταγενέστερο ελληνικό σύστημα.
• Ο Αγαμέμνων μπορούσε να συγκαλεί συνέλευση όταν χρειαζόταν, αν και δεν προβλεπόταν σαφώς ποιοι ήταν μέλη της, ούτε
υπήρχε κανένας τρόπος που να τον εξαναγκάζει να ακολουθεί τις συμβουλές της.
• Η συνοχή του συστήματος εξαρτιόταν απόλυτα από την άμεση σχέση του κατώτερου προς το βασιλιά του : σε καιρό πολέμου,
εξαρτιόταν από την αφοσίωση των εταίρων – συντρόφων. Σε καιρό ειρήνης, εξαρτιόταν από την αποτελεσματική λειτουργία
του πολυπρόσωπου, αλλά σχετικά απλού ανακτορικού περιβάλλοντος που παρουσιάζεται πληρέστερα στην Οδύσσεια.
• Στην Ιλιάδα οι μεγάλοι ήρωες ήταν εταίροι μεταξύ τους, σύντροφοι σε μια κοινή επιχείρηση, και έπρεπε για λόγους τιμής να
σπεύδουν σε βοήθεια, όταν ένας από αυτούς βρισκόταν σε κίνδυνο. Οι οπαδοί κάθε ήρωα είναι και αυτοί εταίροι του.
• Τα στρατιωτικά σώματα τα αποτελούσαν όχι μόνο οι προσωπικοί οπαδοί των αρχηγών, αλλά και εθνικές ομάδες, μικρές ή
μεγάλες, καθεμιά με το διακριτικό της όνομα. Η σχέση των εταίρων με τον αρχηγό είναι κυρίαρχη. Η ανδρεία είναι απαραίτητη
όπως και η λαμπρότητα και η ευγενική καταγωγή. Οι ήρωες ανήγαν την καταγωγή τους στους Θεούς, ενώ το χάσμα που τους
χώριζε από τους κοινούς ανθρώπους ήταν σταθερό και μεγάλο.
• Ο ήρωας είναι πάνω από τα ανθρώπινα μέτρα στη δύναμη, στον πλούτο, αλλά και στην αίσθηση της τιμής.
• Στην Οδύσσεια ο Οδυσσέας έχει μεγάλα κοπάδια ζώων και το σπίτι του ξεχωρίζει για το μέγεθος και την πολυτέλειά του.
Οτιδήποτε χρειαζόταν το νοικοκυριό το είχαν από δικές τους πηγές, ενώ απέξω εισάγονταν οι δούλοι και τα μέταλλα. Οι
περισσότεροι δούλοι ήταν γυναίκες
• Το μέταλλο που εμφανίζεται συχνότερα είναι ο χρυσός. Η ανάγκη για μέταλλα υποδηλώνεται και σε πεζότερες συναλλαγές
• Τα δώρα παίζουν τεράστιο ρόλο στη ζωή των ανθρώπων. Οι ήρωες χαίρονται όταν τα δώρα είναι ακριβά και ο δωρητής
περιμένει ανταπόδοση.
• Το εμπόριο δεν ήταν ασχολία για ήρωες, και δεν χρησιμοποιείται ο όρος «έμπορος».
• Το να ανήκει κανείς στο σπιτικό ενός ήρωα σήμαινε ασφάλεια.

8. Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗ ΜΕΤΑΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΛΛΑΔΑ
Κ΄ΣΤΑ ΤΕΛΗ ΤΩΝ ΣΚΟΤΕΙΝΩΝ ΧΡΟΝΩΝ
Ακόμη και όταν οι σκοτεινοί αιώνες τελειώνουν στο δεύτερο μισό του 8ου
αι, όταν επανεμφανίζεται η γραφή στην Ελλάδα, οι
πληροφορίες μας είναι τόσο αποσπασματικές, ώστε στηριζόμαστε κυρίως στις αρχαιολογικές μαρτυρίες.
• Βλέπουμε έτσι ότι η Αθήνα είχε το προβάδισμα στην ανάπτυξη της πρωτογεωμετρικής αγγειοπλαστικής από την
υπομυκηναϊκή. Οι τάφοι της εποχής δείχνουν ότι η Αττική ήταν λιγότερο φτωχή και λιγότερο απομονωμένη, και τα αττικά
προϊόντα εξακολουθούσαν να έχουν το προβάδισμα και να είναι πιο εντυπωσιακά ασκώντας επίδραση και σε άλλα κέντρα.
• Η ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗ ΤΕΧΝΟΤΡΟΠΙΑ πήρε το όνομά της από τα χαρακτηριστικά σχέδια που ήταν απλά ζικ ζακ, τρίγωνα,
μεγάλοι μαίανδροι. Τον 8ο
αι άρχισαν και σχέδια που αναπαριστούσαν κίνηση.
• Εκτός από τα αγγεία έχουμε μικρά χάλκινα αντικείμενα, απεικονίσεις ζώων ή ανθρώπων.
• Η αρχιτεκτονική έχει περιοριστεί σε ταπεινότερα κτίσματα.
• Από την αρχαιολογία βλέπουμε πολύ παραστατικά την αλλαγή που σημάδεψε το τέλος των σκοτεινών αιώνων, καθώς έχουμε
την επανάληψη σε μεγάλη κλίμακα του εμπορίου με την ανατολή : εισαγωγή ανατολίζουσας τεχνοτροπίας αγγειοπλαστική,
σφίγγες, γύπες, φτερωτά όντα. Πηγή όλων αυτών ήταν η Συρία και η Φοινίκη.
• Η μεταλλουργία και κυρίως η κρητική χαλκοτεχνία έχει οδηγήσει στην υπόθεση ότι είχαν μεταναστεύσει Φοίνικες
τεχνίτες στην Ελλάδα.
• Η Κύπρος έπαιξε σπουδαίο ρόλο, και ένας σύνδεσμος με τη Μεσοποταμία ήταν η ελληνική εγκατάσταση στην Μίνα, στις
εκβολές του ποταμού Ορόντη της Συρίας
• Οι Έλληνες εξερευνητές κινήθηκαν τον 8ο
αι πΧ εξίσου και προς τη Δύση, στα μέρη της Ιταλίας και της Σικελίας. Δεν
είχαμε επαφή για εμπόριο ειδών πολυτελείας, αλλά κατάληψη καλλιεργήσιμης γης όπου μπορούσε να εγκατασταθεί το
πλεόνασμα του πληθυσμού της κυρίως Ελλάδας. Στην Ετρουρία οι Έλληνες βρήκαν έναν διαμορφωμένο πολιτισμό καθώς και
κοιτάσματα μετάλλων. Η Kύμη είναι η παλαιότερη αποικία, πριν το μισό του 8ου
αι πΧ.
• Μέσα 7ου
αι πΧ Γλυπτική και αρχιτεκτονική μεγάλης κλίμακας λόγω της επαφής με την Αίγυπτο.
• Η πρωτοτυπία με την οποία έγινε η προσαρμογή του φοινικικού αλφάβητου είναι εντυπωσιακή.
Το αρχαιότερο γραπτό που μας σώζεται στο νέο αλφάβητο είναι ένας ιδιαίτερα ελαφρός εξάμετρος στίχος, χαραγμένος σε
ένα αττικό αγγείο που χρονολογείται γύρω στο 725.

9. Κεφ 4 ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ
1. Ο πρώτος που επιχείρησε ιστορική καταγραφή γεγονότων ήταν ο Ηρόδοτος. Γεννήθηκε στην Αλικαρνασσό το 490πχ.
Ενδιαφέρθηκε για την ιστορία και την εθνογραφία των τότε προσιτών περιοχών της Ασίας, Αιγύπτου, Σκυθίας, Λιβύης.
Μας έδωσε ένα είδος συνεχούς ιστορίας της Ελλάδας από τον 6ο
αι πΧ μέχρι το 479πΧ.
2. Ο Θουκυδίδης, Αθηναίος διανοούμενος γεννήθηκε λίγο μετά το 460πΧ και εξορίστηκε από το 424 – 404πΧ. Ενδιαφέρθηκε
για τη σύγχρονή του ιστορία και περιέγραψε τα πρώτα 20 έτη του πελοποννησιακού πολέμου από το 431πΧ – 411 πΧ.
Διερευνά με πάθος τις αιτίες και τις διαδικασίες των πολιτικών γεγονότων.
3. Συμπληρωματική ιστορία έχουμε από τις κωμωδίες του Αριστοφάνη και από μια μακρά σειρά δικανικούς λόγους.
Μπορούμε επίσης, να ανατρέξουμε στα ψηφίσματα και στους δημόσιους λογαριασμούς πληρωμών, που το αθηναϊκό
κράτος τους χάραζε σε λίθινες επιγραφές, καθώς και σε πλήθος επιγραφές από άλλες πόλεις.
4. Ο Ξενοφώντας συνεχίζει την εξιστόρηση του πελ/κού πολέμου από το 411 – 362πΧ.
Η ελληνική ιστοριογραφία, ξεκινώντας από το μηδέν, έφτασε σε έναν αιώνα στα αξιοσημείωτα ύψη των συγγραφών του
Ηροδότου και του Θουκυδίδη, αλλά από τότε έχασε τη δημιουργική της περιέργεια.
Ο Αριστοτέλης και η σχολή του συγκρότησαν πλουσιότατες συλλογές νόμων και συνταγμάτων, που λίγα έφτασαν ως εμάς.
• Όσο πιο πίσω από το 550 πηγαίνουμε τόσο πιο πολύ η παρεμβολή μύθων και λαϊκών διηγήσεων είναι αναμενόμενη.
• Ως συμπλήρωμα των ιστορικών έργων για την πρώιμη περίοδο έχουμε τα δύο ποιήματα του Ησιόδου και πολυάριθμα
αποσπάσματα ποιημάτων του 7ου
αι που μας περιγράφουν τις ελπίδες και τους φόβους των ανθρώπων της εποχής.
• Οι πρώτοι νόμοι χαράχτηκαν σε πέτρα στα τέλη του 7ου
αι και πρόκειται για νομοθετικές πράξεις κρητικών πόλεων.
• Οι επιτύμβιες επιγραφές και οι αφιερώσεις στους θεούς γίνονται όλο και πιο συχνές.
• Η διασπορά των έργων της αγγειοπλαστικής, μας δίνει ορισμένες πληροφορίες για τις κινήσεις των Ελλήνων, ενώ οι
απεικονίσεις στα αττικά αγγεία δίνουν πληροφορίες για την ιστορία της εποχής.
Την εποχή που αρχίζουν οι ιστορικές μαρτυρίες οι βασιλείς του Ομήρου έχουν εξαφανιστεί. Την εξουσία σταδιακά τη
μοιράζονται οι αριστοκρατικές οικογένειες. Ο τίτλος βασιλεύς διατηρήθηκε στην Αθήνα ως τίτλος άρχοντα με ετήσια θητεία.
Κάστα ευγενών στην Αττική «οικογένειες από ευγενείς προγόνους». Δε γνωρίζουμε πολλά για την εποχή που η εξουσία τους
βρισκόταν στο απόγειο. Το κληρονομικό τους γόητρο εξασφάλιζε πολιτικά και κοινωνικά προνόμια και στα μεταγενέστερα
ολιγαρχικά ή δημοκρατικά πολιτεύματα.
Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ
• Η κοινωνία που απεικονίζεται στον Όμηρο όφειλε τη συνοχή της στους βασιλείς της. Την εποχή που αρχίζουν οι γραπτές
μαρτυρίες οι βασιλιάδες του Ομήρου έχουν εξαφανιστεί.
• Η Σπάρτη διατήρησε τους κληρονομικούς βασιλείς της ως τα τέλη του 3ου
αι πΧ, αλλά οι επίσημες εξουσίες τους είχαν
ελαττωθεί.
• Στο Άργος στα τέλη του 7ου
αι υπήρχε βασιλιάς που ήταν κάτι παραπάνω από τυπικός ηγέτης, και οι άποικοι που έφτασαν
στην Κυρήνη από τη Θήρα γύρω στο 630 είχαν επικεφαλής τους βασιλιά, που κληροδότησε τον τίτλο του σε 7 γενιές
απογόνων, ως τα μέσα του 5ου αι..
• Σε όλες σχεδόν τις άλλες πόλεις η πολιτική εξουσία μοιράστηκε στις αριστοκρατικές οικογένειες.
Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι λίγοι βασιλείς αναφέρεται ότι απομακρύνθηκαν βίαια, ενώ στις περισσότερες
περιπτώσεις η εξέλιξη υπήρξε βαθμιαία και ειρηνική. Η δήλωση του Αριστοτέλη ότι οι αδύναμοι βασιλείς έχασαν πρώτα την
ηγεσία του στρατού, μοιάζει λογική διαπίστωση. Στην Αθήνα ο τίτλος βασιλεύς διατηρήθηκε ως τίτλος άρχοντα με ετήσια
θητεία, ο οποίος πρωτοστατούσε στις προγονικές τελετές που ήταν συνυφασμένες με αυτόν τον τίτλο, αλλά δεν ήταν παρά ένας
άρχοντας ανάμεσα στους άλλους.
Η ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑ – ΕΥΠΑΤΡΙΔΕΣ
Τον 7ο
αι η εξουσία είχε περάσεις στους ευγενείς μια καθορισμένη και κλειστή κάστα.
• Οι Βακχιάδες στην Κόρινθο παντρεύονταν μεταξύ τους σύμφωνα με τον Ηρόδοτο.
• Στην Αττική την κάστα των ευγενών την αποτελούσαν περισσότερες από μία οικογένειες, που διακήρυσσαν ότι κατάγονται
από αριστοκρατικές γενιές αλλά αποτελούσαν όλες μαζί μια τάξη, τους Ευπατρίδες, δηλαδή “τις οικογένειες από ευγενείς
προγόνους”.
• Σε άλλα μέρη συναντάμε και άλλα ονόματα, που είτε δηλώνουν την καταγωγή των οικογενειών της αριστοκρατικής τάξης
είτε περιγράφουν τα μέλη της τάξης αυτής με κάποιον άλλο τρόπο – λ.χ οι Ιππείς της Ερέτριας.
Πολλές ευγενείς οικογένειες εξακολούθησαν να υπάρχουν μέχρι και την κλασική εποχή. Το κληρονομικό τους γόητρο τους
εξασφάλιζε πολιτικά και κοινωνικά προνόμια και στα μεταγενέστερα ολιγαρχικά ή δημοκρατικά πολιτεύματα και εκδήλωναν τα
αισθήματά τους αρκετά ζωηρά, ώστε να μπορούμε να φανταστούμε με ποιο πνεύμα είχαν ασκήσει εξουσία οι πρόγονοί τους.
Ακριβώς την εποχή των αριστοκρατικών πολιτευμάτων αναβίωσε η επαφή της Ελλάδας με τον έξω κόσμο και τότε
ξεχύθηκε σε ολόκληρη την Ελλάδα το πρώτο μεγάλο αποικιστικό ρεύμα.

10. ΙΩΝΙΑ
• Η Φρυγία καταστράφηκε το 700 από εισβολείς που κατέβηκαν από τη σημερινή νότια Ρωσία, τους Κιμμερίους και οι
επιδρομές τους έφταναν ως τις ελληνικές ακτές. Μετά την ήττα και τη διάλυση των Κιμμερίων ιδρύθηκε το νέο βασίλειο της
Λυδίας με πρωτεύουσα τις Σάρδεις που απείχαν μόνο τρεις μέρες από την Έφεσο ή τη Σμύρνη.
• Στα μέσα του 6ου αι όλες οι μικρασιατικές πόλεις έγιναν φόρου υποτελείς στον τελευταίο βασιλιά της Λυδίας, τον Κροίσο.
Είχαν φιλικές σχέσεις με τους Λυδούς, πλούτισαν γρήγορα και γνώρισαν την ευημερία.
Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΑΡΙΣΤΟΚΡΑΤΙΑΣ – Η ΤΥΡΑΝΝΙΑ
• Ο 7ος αι μας μιλά κυρίως με τη φωνή των ποιητών του : Ησίοδος “Εργα και ημέραι”. Δε σημειώθηκε καμία αιφνίδια
αλλαγή στα κοινωνικά ήθη ή αισθήματα, όταν οι βασιλείς παραχώρησαν την εξουσία τους στους αριστοκράτες ή όταν οι
αριστοκράτες έχασαν τη μονοπώληση της εξουσίας. Υπήρξε μάλλον μια συνεχής ανάπτυξη που βάδιζε παράλληλα με την
άνοδο του βιοτικού επιπέδου των Ελλήνων και την αύξηση των επαφών τους με τον έξω κόσμο.
• Η πτώση των αριστοκρατικών πολιτευμάτων ήταν φαινόμενο καθαρά πολιτικό, οσοδήποτε και αν συνέβαλε η κοινωνική ή
οικονομική δυσαρέσκεια.
• Η αλλαγή στις περισσότερες φορές είχε τη μορφή επανάστασης υπό την ηγεσία ενός τυράννου. Η μη ελληνική λέξη τύραννος
που άρχισε να χρησιμοποιείται τον 7ο
αι ήταν ένα συνώνυμο του βασιλέως αρχικά. Τελικά χρησιμοποιήθηκε με τη σημασία
ενός ειδικού τύπου μονάρχη, ο οποίος χωρίς να επικαλείται κληρονομικά δικαιώματα κατέλαβε την εξουσία με δική του
πρωτοβουλία. Αργότερα η λέξη απέκτησε αρνητική σημασία.
• Οι πρώτοι όμως τύραννοι είχαν την αποδοχή ως αρχηγοί εξεγέρσεων κατά των αριστοκρατών. Μια τέτοια περίπτωση ήταν ο
Κύψελος, που ανέτρεψε τους Βακχιάδες της Κορίνθου λίγο πριν το 650, σκοτώνοντας, εξορίζοντας, δημεύοντας τις
περιουσίες τους.
Οι λόγοι της δυσαρέσκειας ήταν ποικίλοι :
• Σίγουρα ένας ήταν η φτώχεια. Ο Σόλων στη δεκαετία 600 – 590 κατέκρινε την απληστία της άρχουσας τάξης. Ο Αλκαίος από
τη Μυτιλήνη και λίγο αργότερα ο Θεόγνης από τα Μέγαρα διαμαρτύρονταν για τη δύναμη του σκέτου πλούτου.
• Μια άλλη πηγή αναταραχής ήταν η ύπαρξη ενός αριθμού πλουσίων μη ευγενών που αποκλείονταν από την εξουσία στα
αριστοκρατικά καθεστώτα.
• Οι ίδιοι οι ευγενείς στη Μυτιλήνη και στην Αθήνα φιλονικούν μεταξύ τους επιτείνοντας την αναστάτωση και προφανώς στις
επόμενες φάσεις η διακυβέρνησή τους ήταν καταπιεστική.
• Αν στις πρώιμες και πιο σαφείς περιπτώσεις ο τύραννος ανταποκρινόταν σε μια πραγματική ανάγκη, η συνέχιση της εξουσίας
του ενός συναντούσε όλο και μεγαλύτερη αντίδραση από εκείνους που ήταν αποκλεισμένοι από την εξουσία. Λίγες μόνο
τυραννίδες διήρκεσαν πάνω από δύο γενιές.
ΟΠΛΙΤΙΚΗ ΦΑΛΑΓΓΑ
• Γύρω στα μέσα του 7ου
αι ο χαρακτήρας της πολεμικής τέχνης στην Ελλάδα αλλάζει ριζικά, όταν το βαρύ πεζικό, που
λεγόταν οπλίται , οργανώθηκε σε πυκνό σχηματισμό, στη φοβερή φάλαγγα των οπλιτών.
• Η νέα αυτή πολεμική τακτική που αποδείχθηκε αποτελεσματική τους επόμενους 3 αιώνες, σχετίζεται με την οικονομική
ανάπτυξη, γιατί εξαρτιόταν από τη δυνατότητα μεγάλου αριθμού γαιοκτημόνων να προμηθεύονται μόνοι τους έναν δαπανηρό
πολεμικό οπλισμό.
• Η οπλιτική φάλαγγα έδωσε δύναμη στους τυράννους, γιατί εξασφάλιζαν στρατό ή αντίστροφα έδωσε τη δυνατότητα να γίνουν
επαναστάσεις εναντίον τους.
ΓΡΑΠΤΟΙ ΝΟΜΟΙ – ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΓΙΟΡΤΕΣ 7ος
αι πχ
ΜΑΝΤΕΙΟ ΔΕΛΦΩΝ
• Στην πρώτη περίοδο των τυράννων 650 – 610:
1. εμφανίστηκαν και οι πρώτοι γραπτοί νόμοι – ένα βήμα ζωτικής σημασίας για την απονομή της δικαιοσύνης και
2. άρχισαν να χρησιμοποιούνται κανονικά νομίσματα κατά το παράδειγμα της γειτονικής Λυδίας.
3. Το 600 – 590 έγινε και ο πρώτος από μια σειρά ιερών πολέμων για τον έλεγχο του μαντείου των Δελφών και επισημαίνει
την ανάδειξη του εκεί μαντείου, που έγινε το κέντρο ενδιαφέροντος για όλη την Ελλάδα
4. Επίσης, αρχίζουν να συσφίγγονται οι σχέσεις των Ελλήνων με την καθιέρωση αθλητικών εορτών: – ΟΛΥΜΠΙΑΚΟΙ –
ΠΥΘΙΑ – ΙΣΘΜΙΑ – ΝΕΜΕΑ.

11. ΣΠΑΡΤΗ
• Στη Σπάρτη, έγινε μια πολύ διαφορετική μεταρρύθμιση ή επανάσταση, στη διάρκεια του 7ου
αι και γι’ αυτό η Σπάρτη δε
γνώρισε τυραννία. Μια μακρόχρονη και επικίνδυνη επανάσταση των Μεσσηνίων τον 7ο
αι έθεσε σε δοκιμασία το σπαρτιατικό
σύστημα. Η Σπάρτη βγήκε από αυτή τη δοκιμασία με ένα κοινωνικό σύστημα και μια εσωτερική πειθαρχία που άλλοι Έλληνες
τα έβρισκαν καταπληκτικά και με ένα πολιτικό σύστημα που έδινε μεγάλες αρμοδιότητες στους βασιλείς, στη γερουσία και
στους άρχοντες, τους λεγόμενους εφόρους. Επιφύλασσε όμως το δικαίωμα για τη λήψη αποφάσεων κυρίως στη μεγάλη λαϊκή
συνέλευση, την Απέλλα.
• Οι 8 – 9000 γνήσιοι πολίτες, οι «ομοίοι», ήταν θεωρητικά ίσοι..
• Οι άλλοι ελεύθεροι κάτοικοι, που τους έλεγαν «περιοίκους», ήταν ως ένα βαθμό αυτόνομοι στις πόλεις και στα χωριά όπου
ζούσαν, αλλά δεν είχαν λόγο στο χειρισμό των κρατικών υποθέσεων.
• Οι είλωτες και οι Μεσσήνιοι ήταν δούλοι.
• Η σπαρτιατική αριστοκρατία είχε στην κατοχή της μια αφύσικα μεγάλη έκταση γης, και ο αριθμός των πολιτών με πλήρη
δικαιώματα ήταν αφύσικα μεγάλος με βάση τα κριτήρια της μεταγενέστερης ελληνικής ολιγαρχίας, αν και αρκετά μικρός σε
σύγκριση με την Αθήνα.
Το σύστημα των ειλώτων, μολονότι αποτελούσε μεγάλο και μόνιμο εσωτερικό κίνδυνο, απάλλασσε τους Σπαρτιάτες από τη
διαρκή προσωπική φροντίδα των αγρών τους και τους άφηνε ελεύθερους να γυμνάζονται στρατιωτικά.
Στο τέλος του 7ου
αι επικρατούσε ησυχία και ευημερία στη Σπάρτη που ξεκίνησε για νέες κατακτήσεις στην Αρκαδία.
Μια σειρά από συμμαχίες με τους Αρκάδες, τους Τεγεάτες και έπειτα και με άλλες πόλεις έφεραν ολόκληρη την Πελοπόννησο
εκτός από το Άργος, κάτω από τη σπαρτιατική ηγεσία σε έναν ισχυρό οργανισμό τη Πελοποννησιακή Συμμαχία.
Η ανάπτυξη της σπαρτιατικής δύναμης ήταν το σημαντικότερο πολιτικό γεγονός του 7ου αι στο εσωτερικό της
Ελλάδας.

12. 6ος
ΑΙΩΝΑΣ
ΠΟΛΕΜΟΙ ΜΕ ΠΕΡΣΕΣ
• Τον 6ο
αι οι Έλληνες της Ανατολής γίνονται φόρου υποτελείς στο βασιλιά της Λυδίας τον πάμπλουτο Κροίσο. Οι πόλεις της
Ανατολής γνώρισαν ευημερία και πλούτο. Το 545 ο Κύρος ο Μέγας βασιλιάς των Περσών ανέτρεψε τον Κροίσο της Λυδίας
και συνέχισε τις κατακτήσεις του υποτάσσοντας τις ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας. Η περσική αυτοκρατορία αρχίζει τις
βλέψεις της προς τα δυτικά.
• Όταν ο Δαρείος Α΄[521 – 486] κατέκτησε τη Θράκη και οι Μακεδόνες δήλωσαν υποταγή είχε φτάσει πολύ κοντά. Οι συχνές
επικλήσεις στη Σπάρτη για βοήθεια δεν έβρισκαν ανταπόκριση.
• Η ζωή στις πόλεις της Μ.Ασίας δεν ήταν απελπιστική, ωστόσο υπήρχαν λόγοι δυσαρέσκειας και ο σημαντικότερος ήταν ότι
οι Πέρσες διοικούσαν τις πόλεις αυτές τοποθετώντας τυράννους που διόριζαν οι ίδιοι. ΄Ετσι οι ελληνικές πόλεις της Μ. Ασίας
οδηγήθηκαν στην Ιωνική επανάσταση 499 – 494 για την αποπομπή των τυράννων. Η Σπάρτη δε βοήθησε, αλλά η Αθήνα και
η Ερέτρια έστειλαν βοήθεια τον πρώτο χρόνο της εξέγερσης.
• Ο Δαρείος θα στείλει το 490 στρατό εναντίον των 2 πόλεων. Οι Αθηναίοι δοξάστηκαν με τη νίκη στο Μαραθώνα και το 480
ο Ξέρξης βάζει στόχο να κατακτήσει την Ελλάδα. Το 480 έχουμε τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα τυπικά υπό σπαρτιατική ηγεσία.
Η τελειωτική νίκη το 479 στις Πλαταιές ήταν νίκη ως ένα μεγάλο βαθμό της Σπάρτης και του στρατηγού της Παυσανία.
ΑΘΗΝΑ ΣΟΛΩΝ – ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΣ – ΙΠΠΙΑΣ – ΚΛΕΙΣΘΕΝΗΣ
• Στο μεταξύ η Αθήνα είχε αρχίσει μια νέα πολιτική πορεία. Στο διάστημα των σκοτεινών χρόνων ήταν πιο πλούσια από τις
περισσότερες πόλεις – κράτη και ίσως πιο δυνατή.
• Το δεύτερο μισό του 7ου
αι ήταν περίοδος έντασης και τότε έγινε και η αποτυχημένη απόπειρα του Κύλωνα να γίνει τύραννος.
• Τα πρώτα χρόνια του 6ου
η Αθήνα ήταν έτοιμη να επαναστατήσει κυρίως ενός αγροτικού ζητήματος που υποβίβαζε τους
φτωχούς σε μία κατάσταση που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί δουλεία.
ΣΟΛΩΝ
Η κρίση ανέδειξε το Σόλωνα που διορίστηκε ανώτατος άρχοντας το 594 με αποστολή να συμφιλιώσει τις αντιμαχόμενες
παρατάξεις.
• Απάλλαξε σίγουρα τους φτωχούς από τα βάσανά τους και κατήργησε τη δουλεία «σεισάχθεια».
• Κατάργησε το δανεισμό με εγγύηση την προσωπική ελευθερία.
• Από πολιτική πλευρά η μεγαλύτερη αλλαγή του ήταν ότι καθιέρωσε ένα σύστημα τεσσάρων κοινωνικών τάξεων,
διαβαθμισμένων ανάλογα με τα εισοδήματά τους [τιμοκρατικό]. Τα διάφορα δημόσια λειτουργήματα τα ασκούσαν μόνο οι
υψηλότερες τάξεις [άρχοντες, ιππείς, ζευγίτες - οπλίτες, θήτες], η χαμηλότερη οι θήτες είχε μόνο το δικαίωμα ψήφου στην
εκκλησία του δήμου, που λειτουργούσε και ως εφετείο για τις αποφάσεις των αρχόντων. Μπορούσαν να είναι μέλη και του
λαϊκού δικαστηρίου της Ηλιαίας. Οι θήτες ήταν απαλλαγμένοι από κάθε εισφορά προς την πολιτεία και στο στρατό και
υπηρετούσαν ως ελαφρά οπλισμένοι (ψιλοί).
• Ίδρυσε τη βουλή των 400 με 100 βουλευτές από κάθε μια από τις 4 φυλές. Το έργο της ήταν «προβουλευτικό», ετοίμαζε
δηλαδή τα θέματα που θα εισάγονταν για συζήτηση στην εκκλησία του δήμου. Βουλευτές μπορούσαν να γίνουν πολίτες και από
τις τρεις πρώτες τάξεις, εφόσον είχαν συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας τους και η θητεία τους κρατούσε ένα χρόνο.
• Η ανοιχτή καθιέρωση του πλούτου μάλλον και όχι της καταγωγής ως πηγής πολιτικών προνομίων ήταν μεταβολή σύμφωνη με
το πνεύμα της εποχής, αλλά βέβαια οι μεταρρυθμίσεις δεν ανέτρεψαν την εγκαθίδρυση τυραννίας ίσως μόνο την καθυστέρησαν
και τη δυσκόλεψαν
• Ίδρυσε την Ηλιαία, λαϊκό δικαστήριο που τα μέλη της, οι ηλιαστές, ανέρχονταν σε 6.000. Οι ηλιαστές εκλέγονταν με
κλήρωση από τις τέσσερις τάξεις των πολιτών και χωρίζονταν σε 10 τμήματα των 500 μελών. Τα 1000 ήταν αναπληρωματικά.
Στην Ηλιαία μπορούσε κάποιος να καταγγείλει και τις αποφάσεις των αρχόντων, αν τις θεωρούσε άδικες.
• Ο Σόλων διατήρησε το τιμοκρατικό σύστημα και μέτρο για την κατάταξη όρισε το ετήσιο εισόδημα σε μεδίμνους γεωργικών
προϊόντων. Οι δύο πρώτες τάξεις ήταν οι πεντακοσιομέδιμνοι και οι τριακοσιομέδιμνοι ή ιππείς, όσοι δηλαδή είχαν εισόδημα
πάνω από πεντακόσιους ή τριακόσιους μεδίμνους. Από αυτές τις δύο τάξεις, που είχαν και τις μεγαλύτερες οικονομικές
υποχρεώσεις, εκλέγονταν οι 9 άρχοντες και τα μέλη του Αρείου Πάγου.
• Την τρίτη τάξη αποτελούσαν οι διακοσιομέδιμνοι ή ζευγίτες, που γίνονταν Α] μέλη της Βουλής, Β] καταλάμβαναν κατώτερα
αξιώματα και Γ] συγκροτούσαν τη «φάλαγγα».
Το 550 και στην τρίτη του απόπειρα, σταθεροποίησε ο Πεισίστρατος την τυραννία του, που την άσκησε ήπια και την παρέδωσε
το 527 στο γιο του Ιππία. Βάση της υπήρξε η ανάγκη για περιορισμό των εντάσεων στο εσωτερικό της άρχουσας τάξης.
Το 510 ο Ιππίας εκδιώχθηκε με σπαρτιατική βοήθεια, ξέσπασαν πάλι συγκρούσεις και το 507 ένας από τους αντιμαχόμενους ο
Κλεισθένης, «προσεταιρίσθηκε» το λαό.

13. Ο Κλεισθένης, ο δεύτερος μεγάλος πολιτικός μεταρρυθμιστής μετά το Σόλωνα :
• Πραγματοποίησε τη μετάβαση από το σύστημα των 4 φυλών, που βασιζόταν στη συγγένεια, στο σύστημα των 10 νέων φυλών,
που αρχικά βασιζόταν στη γεωγραφική διαίρεση.
• Μοίρασε την Αττική σε τρεις γεωγραφικές περιφέρειες: το άστυ, τα παράλια και τη μεσογαία. Κάθε φυλή έπρεπε να
περιλαμβάνει δήμους (οικισμούς και χωριά) και από τις τρεις αυτές περιφέρειες. Οι δήμοι μιας φυλής που βρίσκονταν στην ίδια
γεωγραφική περιφέρεια συναπάρτιζαν μία τριττύ. Έτσι κάθε φυλή αποτελούνταν από τρεις τριττύες: του άστεως, την
παραλιακή και τη μεσόγεια Δεν είναι εύκολο να αντιληφτούμε με ποιον τρόπο βοήθησε αυτή η μεταρρύθμιση να αποκτήσει
πολιτική δύναμη ο λαός. Ίσως η απάντηση βρίσκεται στη μικρότερη από τις υποδιαιρέσεις του Κλεισθένη, δηλαδή τους δήμους
της Αττικής.
• Έτσι διαίρεσε τους Αθηναίους σε 10 νέες φυλές που είχαν μόνον τοπική σημασία και αντικατέστησαν τις τέσσερις παλαιές
φυλές, που είχαν οικογενειακό-κληρονομικό χαρακτήρα.
• Τα ονόματα των νέων φυλών σχετίζονται με μυθολογικούς ήρωες της Αττικής και ορίστηκαν από το μαντείο των Δελφών
(Επώνυμοι Ήρωες).
• Οι περισσότεροι δήμοι βασίστηκαν σε υπάρχοντα χωριά [δήμους] :
1. Είχαν τη δική τους τοπική αυτοδιοίκηση, και επίσης
2. πρότειναν υποψηφίους ως μέλη της βουλής καθώς και για άλλα αξιώματα. Η πολιτική δραστηριοποίηση του ατόμου μέσα
στη δική του μικρή κοινωνία τον ενθάρρυνε να διαδραματίσει πιο αποφασιστικό ρόλο στην πολιτική του κράτους.
• Οι φυλές είχαν αρχηγό με ετήσια αρχή, ταμείο και περιουσιακά στοιχεία.
• Κάθε φυλή εξέλεγε 50 πολίτες από τους δήμους που συναποτελούσαν τις τριττύες της, προκειμένου να την εκπροσωπήσουν στη
βουλή. Έτσι το σώμα των βουλευτών αυξήθηκε από 400, που ήταν την εποχή του Σόλωνα, σε 500. Ο αριθμός των βουλευτών που
εξέλεγε ο κάθε δήμος ήταν ανάλογος με το πλήθος των πολιτών του.
• Ο δήμος ήταν η θεμελιώδης μονάδα αυτοδιοίκησης: διέθετε δική του διοίκηση (δήμαρχος) επιφορτισμένη με την τήρηση
μητρώων και στρατιωτικών καταλόγων, έγγειο περιουσία, ταμείο και πλήρη αρμοδιότητα για τη λατρεία των θεών. Προκειμένου
να υπάρξει ισονομία, να αποδυναμωθούν πλήρως οι πατροπαράδοτες φυλές και φρατρίες και να υπογραμμιστεί η ομοιογένεια των
πολιτών, ο Κλεισθένης όρισε οι πολίτες να προσαγορεύονται με το όνομα του δήμου στα μητρώα του οποίου είχαν εγγραφεί και
όπου πιθανότατα κατοικούσαν.
• Υπονόμευσε και με άλλους τρόπους την τοπική επιρροή των ευγενών και ευνοήθηκε από τις περιστάσεις καθώς ο πολιτικός του
αντίπαλος ταυτίστηκε με μια επέμβαση των Σπαρτιατών στα εσωτερικά της Αθήνας.
• Με τη μεταρρύθμιση του Κλεισθένη το 507, τη βουλή την αποτελούσαν 500 κανονικοί πολίτες πάνω από 30 ετών, εκλεγόμενοι
με κλήρο για ένα μόνο χρόνο θητείας. Μπορούσε κανείς να υπηρετήσει και δεύτερη θητεία, αλλά όχι περισσότερο.
• Επίσης συγκροτήθηκαν 10 στρατιωτικές μονάδες, που τις διοικούσαν οι ταξίαρχοι. Αργότερα θεσπίστηκε ένα νέο σώμα 10
στρατηγών. Εκλεγόταν ένας από κάθε φυλή για ένα χρόνο
Η δημοτικότητα των μεταρρυθμίσεων του Κλεισθένη έγκειται στο γεγονός ότι το σύστημά του εξασφάλιζε ουσιαστική
συμμετοχή του μέσου δημότη στα κοινά, μια συμμετοχή που δεν ήταν συναρτημένη με την ένταξή του σε κάποια αριστοκρατική
φατρία ή στηριγμένη στην προστασία κάποιου τυράννου.
Το κυριότερο πρόβλημα του 6ου
αιώνα είναι ότι κυριαρχούν τα τυραννικά πολιτεύματα και η Σπάρτη παρουσιάζεται ως
κύριος αντίπαλος αυτού του συστήματος. Η Σπάρτη έχοντας έναν τόσο μεγάλο αριθμό πολιτών που ήταν θεωρητικά ίσοι
μπορούσε να εμφανίζεται ως υποστηρικτής της συνταγματικής διακυβέρνησης, αντίθετης προς τους μονάρχες που δεν άφηναν
περιθώριο για ισότητα των πολιτών μέσα στην ίδια τους την πόλη. Αυτή η γραμμή προπαγάνδας ενθάρρυνε τις συμμαχίες με τη
Σπάρτη.

14. 5ος
ΑΙΩΝΑΣ
• Τον 5ο αι η τυραννία έπαψε για ένα διάστημα να αποτελεί συνεχή κίνδυνο στις πόλεις της νότιας Ελλάδας. Με την εμφάνιση
της συνειδητής δημοκρατίας, το επίκεντρο της διαμάχης μετατοπίστηκε σε μια περιοχή όπου η Σπάρτη μόνο ως συντηρητική ή
αντιδραστική μπορούσε να θεωρηθεί : στην αντίθεση ανάμεσα στην ολιγαρχία και τη δημοκρατία.
• Είναι απίθανο κάποια κοινωνική τάξη να αποκλείστηκε στην Αθήνα επίσημα από τη λαϊκή συνέλευση της πόλης. Ωστόσο ο
Σωκράτης είχε μιλήσει για τους Δημαγωγούς.
• Στη Σπάρτη και σε άλλες πόλεις τα πλήρη πολιτικά δικαιώματα των πολιτών ήταν κληρονομικά κατά την κλασική περίοδο.
Είναι γνωστό ότι γενικά σε πολλές μεταγενέστερες ολιγαρχίες υπήρχε ο θεσμός η άσκηση πολιτικών δικαιωμάτων να
εξαρτάται από την κατοχή ορισμένης περιουσίας.
Σε πολλές ολιγαρχίες της κλασικής περιόδου ο περιορισμός της πλήρους ασκήσεως των πολιτικών δικαιωμάτων είναι
πιθανό να πήρε σαφή και επίσημη μορφή όταν εκδηλώθηκε αντίδραση στη δημοκρατική απαίτηση να έχουν όλοι οι ελεύθεροι
ενήλικες πολίτες το δικαίωμα να ψηφίζουν. Όχι βέβαια ότι στην Αθήνα παρακολουθούσαν ταχτικά τις συνεδρίες περισσότεροι
από ένα μικρό ποσοστό [όταν ήταν 45000 οι πολίτες με δικαίωμα ψήφου, σπάνια ασκούσαν αυτό το δικαίωμα πάνω από 5 –
6000], αλλά είναι βέβαιο ότι τις παρακολουθούσαν άνθρωποι από όλες τις τάξεις.
Εφιάλτης :
• Μετέφερε πολιτικές, ελεγκτικές και δικαστικές αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου στην Εκκλησία του Δήμου τη βουλή και τα
λαϊκά δικαστήρια της Ηλιαίας. Ο Άρειος Πάγος διατήρησε μόνο τη δικαστική αρμοδιότητα για φόνους εκ προθέσεως, τραυματισμούς
με σκοπό το φόνο, εμπρησμούς, δηλητηριάσεις και κοπές ιερών δέντρων, όταν και οι δύο διάδικοι ήταν Αθηναίοι πολίτες
• Επιφόρτισε τη βουλή με το συντονισμό και την επίβλεψη των αρχών που εμπλέκονταν σε πράξεις διοικήσεως και την
αντιμετώπιση όλων των προβλημάτων που ανέκυπταν στο διάστημα ανάμεσα σε δύο συνεδριάσεις του δήμου.
• Μετέτρεψε τη Σολώνεια Ηλιαία, που ως τότε συνερχόταν ολόκληρη και πιθανόν ταυτιζόταν με την εκκλησία του δήμου, σε
«δεξαμενή» 6000 κληρωμένων και ορκισμένων Αθηναίων άνω των 30 ετών, από την οποία λαμβάνονται στο εξής οι δικαστές για τα
ηλιαστικά δικαστήρια.
Αποτέλεσμα των μεταρρυθμίσεων ήταν να χάσει ο Άρειος Πάγος και τα τελευταία μέσα έμμεσης πολιτικής επιρροής, όπως π.χ. την
καταδίκη φιλόδοξων αρχόντων μετά το τέλος της θητείας τους και τον αποκλεισμό τους από τον Άρειο Πάγο. Την αρμοδιότητα
εκλογής αρχόντων και προβουλευτικής επεξεργασίας των ψηφισμάτων είχε αφαιρέσει από τον Άρειο Πάγο ήδη ο Σόλων. Έτσι, ο
Άρειος Πάγος απώλεσε το ρόλο του ως υπέρτατης αρχής και φύλακα του αθηναϊκού πολιτεύματος. Το πολίτευμα της Αθήνας έκανε
ακόμα ένα σημαντικό βήμα προς τον εκδημοκρατισμό.