4. Marjolein de Wild
1a 1a
VMBO - T | HAVO | VWO
VMBO - T | HAVO | VWO
biologie voor jou
handboek
biologie voor jou handboek
ISBN 978 90 345 xxxx x
xxxxxx
5. Marjolein de Wild
1
BASISSTOF exTrA BASISSTOF
1 Leven – dood – levenloos 00 10 Ontwikkeling bij kinderen 00
2 Tekeningen maken 00 11 Nestblijvers en nestvlieders 00
3 Vergroten 00 SAMeNVATTING & DIAGNOSTISCHe TOeTS
4 Tabellen en grafieken maken 00 Samenvatting 00
Wat is biologie?
5 Groei 00 Diagnostische toets 00
6 Ontwikkeling bij de mens 00 VerrIJKINGSSTOF
7 Ontwikkeling bij dieren 00 1 Het menselijk lichaam in getallen 00
8 Hoofdthema’s in de biologie 00 2 Een signalement maken 00
9 DNA 00 3 Man – vrouw – kind 00
4 Kat en hond 00
4 5
6. Marjolein de Wild
Basisstof thema 5 ecologie BaSISStOF thema 5 ecologie
heT wegVangen Van de BodeMwoelende Vis
‘Tussen 22 en 26 april klapte het héle meer om van troebel
naar helder. het werkt!’ wetlandecoloog gerard ter heerdt
werkt bij het waterleidingbedrijf amsterdam en hij coördi-
neert een experiment om de laagveenplas Terra nova in
oude glorie te herstellen. de natuur in laagveenwateren
waarnemer, raakt het ecosysteem uit balans en klapt het
plotseling om. eerst rot de veenbodem weg en ontstaat een
nutriëntenrijke sliblaag. Vervolgens transformeert de nog
heldere plas met roofvis en witvis en waterplanten in luttele
maanden tot een soortenarm troebel meertje waar brasems
2 De organisatie-niveaus van
de ecologie
Elk organisme wordt beïnvloed door zijn milieu. In de ecologie worden relaties
zoals die bestonden tot de jaren vijftig en zestig van de de bodem omwoelen en cyanobacteriën welig tieren. het tussen organismen en hun milieu op verschillende organisatieniveaus bestudeerd
vorige eeuw, is een ijkpunt voor natuurbeheerders in ons waterleidingbedrijf amsterdam (wlB) startte vorig jaar (zie afbeelding 9).
deltalandje. de ondiepe meren, een paar meter water op een experiment om Terra nova weer terug te brengen in de Je kunt bijvoorbeeld de invloed van de temperatuur op de groei van één watervlo
resterende veenlagen, boden ruimte aan een bijzonder toestand van zestig jaar geleden. de methode: het wegvan- onderzoeken. Je bestudeert dan de relatie tussen één individu en een factor uit
rijke flora en fauna, met het voorkomen van kranswieren, gen van de bodemwoelende vis. op een symposium op 30 het milieu. Je kunt ook de invloed van de temperatuur onderzoeken op al het leven
krabbenscheer en bittervoorn als maatstaf. maart bij het nederlands instituut voor ecologie (nioo) op aarde, zoals mensen doen die de effecten van de opwarming van de aarde
Tot de catastrofe. Met het op gang komen van de intensieve in nieuwersluis laten ecologen zien dat één petgat in proberen te voorspellen. Je doet dan onderzoek op het niveau van de biosfeer.
landbouw in de tweede helft van de twintigste eeuw, neemt Terra nova na deze ingreep weer helder is geworden. ook De biosfeer is het deel van de aarde en de dampkring dat door organismen wordt
de concentratie voedingsstoffen in het milieu langzaam toe. op grote schaal blijkt dit te werken. nadat adviesbureau bewoond. In de biosfeer komen grote gebieden voor waarin het klimaat sterk
op het eerste gezicht verandert er niks aan veenplassen en aqua-Terra alle vis in héél Terra nova had afgevangen, werd bepalend is voor de soorten organismen die er kunnen leven. Voorbeelden daarvan
andere wateren. Maar onzichtbaar voor de oppervlakkige de hele plas uiteindelijk kraakhelder. < zijn tropische regenwouden, woestijnen en toendra’s. Binnen zulke gebieden
komen min of meer natuurlijk begrensde gebieden voor, elk met kenmerkende
biotische en abiotische factoren. Deze gebieden worden ecosystemen genoemd.
▼ afb. 8 De Loenderveense plassen: een gebied met laagveenplassen waarvan Terra Nova het noordwestelijke deel vormt. Voorbeelden daarvan zijn een bos, een duin-
gebied, een polder en een meer.
Je kunt dus vanaf verschillende niveaus (gezichtspunten) naar organismen in een
bepaald gebied kijken. Het eerste organisatieniveau is het individu. Een individu
is voor iedereen goed zichtbaar, al heb je voor een watervlo wel een loep nodig.
Dat individu leeft in wisselwerking met de omringende biotische en abiotische
factoren.
WEB ecosystemen
▼ afb. 9 De verschillende organisatieniveaus.
opdracht 2 Beantwoord de volgende vragen.
1 n de kadertekst Chaos in de ecologie wordt gesproken over anti-fase-oscillaties
I
van beide roofdiersoorten. Wat wordt daarmee bedoeld? 1 individu
2 aaruit blijkt het chaotische patroon van de zoöplanktonpopulaties in afbeelding 7.1?
W
3 ls je het verhaal over het onderzoek van Scheffer leest, kun je er het wetenschap-
A
pelijke onderzoeksschema in terugvinden. Maak het schema (waarneming,
probleemstelling, hypothese, experiment, resultaat, conclusie). 4 ecosysteem
4 ussen brasem en troebelheid is sprake van positieve terugkoppeling; tussen
T
brasem en watervlo van negatieve terugkoppeling. Leg dit uit.
5 olgens Marten Scheffer kan het idee van kantelpunten vaker worden toegepast,
V
bijvoorbeeld op klimaatverandering. Leg uit waarom het een groot probleem zou 5 biosfeer
kunnen opleveren voor de mensheid, als Scheffer gelijk heeft. 3 leefgemeenschap
10 11
8. Marjolein de Wild
H2 Stoffen en hun eigenschappen H2 Stoffen en h
Gymnasium
v wO
4 4 Hier komt een b
v wo | g ym n a sium
v wo | gymnasium
De explosieve kracht van
STOOM
zakboek
Eerst hoor je het geborrel van water en het gesis van ontsnappende stoom.
Dan begint de grond onder je voeten te trillen. Plotseling schiet een vijftig
natuurkunde meter hoge kolom van stoom en kokend water de grond uit. Terwijl de
De eruptie van e
nevelwolken wegdrijven op de wind, blijft de eruptie eindeloos doorgaan, is een indrukwek
negen, tien minuten lang. Dan stopt de geiser weer, bijna even plotseling spel. De kracht w
omhoog spuit, is
als hij begonnen is. Als je geluk hebt, is er over een uur of acht weer een is afkomstig van
natuurkunde
natuurkunde voorstelling. stoom die zich d
kilometers) in de
zakboek vwo bodem heeft gev
geiser zit de ond
elkaar dat de sto
auteurs lijk uit de bodem
Hans van Bemmel De druk loopt ste
totdat die niet m
Peter van Hoeflaken gen is. De stoom
met explosieve k
Lodewijk Koopman tonnen heet wat
Rein Tromp
Een 2000 jaar ou
Dat stoom krach
45 7982 9
nen, was 2000 ja
eindredactie al bekend. Toen
van Alexandrië,
Fons Alkemade wetenschapper e
werelds eerste s
primitieve mach
10 gevoel is het me
dan een serieus
het idee erachte
moderne stoomt
42
