Nauczyciel i uczeń w procesie dydaktyczno wychowawczym

2. Bazą dla środowiska wychowawczego oraz klimatu społecznego szkoły jest
poprawna komunikacja. Pozytywne relacje wspomagają wszelkie oddziaływania
nauczycieli na uczniów, natomiast nieprawidłowe - mogą przeobrażać się
w różnego rodzaju konflikty, dlatego tak ważnym zagadnieniem jest kontakt
między nauczycielem i uczniem.
Do procesu komunikowania się niezbędna jest interakcja, która jest wzajemnym
oddziaływaniem na siebie osób, które się porozumicwają[l]. Wyjaśniając zja-
wisko interakcji stwierdza się, że „interakcja to splot wielorakich aspektów
wzajemnego wpływu jednostek na siebie w skali makro i mikro, dotyczących
szeregu aspektów kontaktów międzyludzkich uwarunkowanych najróżniejszego
typu zmiennymi"[2]. Istotą interakcji jest przede wszystkim wzajemny wpływ
podmiotów interakcji. Wpływ może być zamierzony lub niezamierzony. Owa
zależność oznacza, iż zachowania jednego z partnerów interakcji, wpływają

3. na zachowania i reakcje u drugiego. Ponadto, istotną rzeczą, którą warto
wiedzieć, jest fakt, iż we wzajemne interakcje nauczyciela i ucznia uwikłany jest
nie tylko proces komunikacji, ale także proces spostrzegania społecznego,
zwanego inaczej spostrzeganiem osób. Owe zjawisko zachodzi wtedy, gdy
podmiot obserwujący zwany obserwatorem, tworzy swój własny obraz na temat
spostrzeganego partnera. Przedstawienie danej osoby, jakie wytworzył sobie
obserwator, powoduje u niego określone reakcje i zachowania. Prawidłowość ta,
jest procesem o trzech stopniach.
Pierwszy: to obserwacja danej osoby, drugi: na podstawie zachowania, obserwator
wnioskuje o wewnętrznych stanach obserwowanej osoby, trzeci: obserwator
bazuje na owych wnioskach, stawiając sobie odpowiedź na pytanie, jaka jest
ta osoba którą obserwował.

4. Odpowiedź na postawione pytanie, jaki ten ktoś jest, uruchamia zachowanie
obserwatora[3].
Znając schemat spostrzegania społecznego, stwierdza się, iż podstawą
do określenia innych osób jest ich działanie. Ta prawidłowość dotyczy nie tylko
Uczniów spostrzegających swoich nauczycieli, ale i nauczycieli spostrzegających
swoich uczniów.
Proces ten ściśle powiązany jest z pierwszym wrażeniem.
We wszystkich interakcjach bardzo ważny jest stosunek emocjonalny partnerów
interakcji względem siebie. Ważnym źródłem motywacji uczniów (w aspekcie
nawiązywania kontaktu z nauczycielem) stanowią postawy emocjonalne, które
przejawiają uczniowie względem danego nauczyciela. Owe postawy emocjonalne
pełnią decydującą rolę o charakterze i częstotliwości relacji nauczyciel - uczeń.

5. Zatem, zachowanie ucznia w relacji z nauczycielem regulowane jest przez
postawy emocjonalne przyjęte wobec tego nauczyciela oraz czynności, które
on wykonuje[4]. Szczególnie ważnym zadaniem dla nauczyciela podczas
pierwszych kontaktów z uczniami jest stworzenie pozytywnych relacji. Nauczy-
ciel, który obdarzony jest szacunkiem i sympatią, potrafi wywierać znacznie
większy wpływ na swoich uczniów, a co za tym idzie zwiększa się szansa przeko-
nania do przedmiotu, którego uczy ulubiony nauczyciel, gwarantując większe
sukcesy. Pozytywne relacje budowane są na wzajemnym zaufaniu[5]. W relacjach
szkolnych szczególnie można zaobserwować oddziaływanie jednego człowieka
na drugiego.
Szczególnym czynnikiem warunkującym charakter kontaktów nauczyciela
i ucznia okazuje się wpływ społecznych stosunków, zaistniałych w danym
społeczeństwie. Śledząc interakcje nauczyciela i ucznia według zachowanych

6. źródeł, zaobserwowano szczególnie drastyczne traktowanie uczniów. Na przykład
w starożytnych Chinach "za źle napisane zadanie zmuszano ucznia do wypicia
butelki atramentu". Bicie („po łapach") za nieuwagę zaliczało się do kary bardzo
łagodnej, o wiele bowiem cięższą było na przykład klęczenie na ostrych
kamieniach, pod którymi żarzyło się ofiarne kadzidło. Nic więc dziwnego, że
często takiego srogiego nauczyciela nazywano „bogiem piekła"[6]. Modyfikujący
się ustrój społeczny, który szczególnie formował działalność szkolno-wycho-
wawczą, stopniowo wyeliminował kary cielesne. Na szczęście dzisiejszy sposób
„obchodzenia się" z uczniem znacznie odbiega od przykładu z przeszłości, jednak
na tym punkcie odniesienia, można stwierdzić, iż wzajemność kontaktów
nauczyciela i ucznia kształtowała się i zmieniała na podstawie historyczno-
społecznej.

7. W toku lekcji zachodzi wiele interakcji między nauczycielem a uczniem,
w których kształtują się standardy interakcji z dorosłymi. Każda lekcja staje się
źródłem doświadczeń, dzięki której młodzi ludzie nabywają różnych form relacji
międzyludzkich, na przykład argumentacji czy rozwiązywania sporów[71. Każda
interakcja zawiera w sobie mnóstwo czynników w skali makro i mikro. Owe
czynniki dotyczyć mogą wielu aspektów kontaktów międzyludzkich, implikowa-
nych przez różnego typu zmienne. Ogólne i obszerne są czynniki osobowe oraz
społeczno-pedagogiczne. Czynniki osobowe dotyczą cech nauczyciela i ucznia,
Które wywierają znaczny wpływ na przebieg i rezultat interakcji. Natomiast
czynniki społeczno-pedagogiczne obejmują na przykład sytuacyjne warunki
w jakich przebiega interakcja, na przykład styl wychowawczego kierowania,
sympatia ucznia wobec nauczyciela, oceny ucznia oraz zachowanie[8].

8. W procesie edukacji wyróżnia się trzy główne style kierowania klasą, jest to styl
autorytarny, liberalny i demokratyczny. Każdy ze stylów wywiera znaczący
wpływ na relacje między nauczycielem a uczniem. Nauczyciele w rozmaity
sposób reagują na zachowania uczniów, a każda ich reakcja powoduje odmienne
Skutki[9]. Każdy ze stylów reprezentuje odmienny typ osobowości nauczyciela,
co w efekcie spowodować może ograniczenie lub nasilenie się pozytywnych
relacji. Styl autorytarny charakteryzuje nauczyciela, który sprawuje ścisłą
kontrolę, nie tolerując żadnych odstępstw odprzyjętych zasad, narzucając przy tym
własną wolę. Praca uczniów z tego typu nauczycielem przybiera postać przymusu,
gdyż uczniowie są bardziej zmuszani niż motywowani, dlatego na wszelkiego
rodzaju wymagania czy uwagi, uczniowie zazwyczaj reagują wrogością.
Autorytarni nauczyciele narzucają swoją władzę i autorytet, stosując kary

9. w stosunku do tych uczniów, którzy nie chcą się podporządkować. Na lekcjach nie
uznają ciepła i humoru. Przeciwieństwem stylu autorytarnego, także który nie
przynosi dobrych rezultatów, jest styl liberalny. Nauczyciele liberalni nie są kon-
sekwentni w tym co robią. Pozwalając uczniom na swobodne zachowanie się,
często zapominają, jak ważne dla młodych ludzi jest wykształcenie w sobie samo-
dyscypliny, która pomaga w podjęciu bardziej odpowiedzialnego stylu życia.
Lekcje prowadzone przez typ liberalny charakteryzują się niesprzyjającą dla
nauki atmosferą oraz ogólnym zamętem. Ostatni styl zwany demokratycznym,
okazuje się być najbardziej pożądanym. Nauczyciel demokratyczny, utrzymuje
porządek na lekcji, wprowadzając ograniczenia nie naruszające praw i autonomii
uczniów, dzięki czemu nie jest zmuszony do ustawicznego korygowania niepożą-
danych zachowań. Ponadto, pomaga zrozumieć podopiecznym, że podejmowanie

10. przez nich decyzje, pociągają za sobą określone konsekwencje. Pozwala dzieciom
i młodzieży uczestniczyć w ustanawianiu zasad i daje możliwości w podejmowa-
niu decyzji dotyczących tego, czego się uczą, pozostawiając jednocześnie pewną
swobodę, która ułatwia naukę samodzielności. Dzięki takiej postawie nauczyciela,
uczniowie nie buntują się[ 10].
Reasumując, stwierdza się, że styl demokratyczny jest najbardziej odpowiednim
dla budowania odpowiednich relacji między nauczycielem a uczniem, ponieważ
opiera się nie tylko na zdrowym rozsądku nauczyciela, ale i trosce o dzieci. Jakość
procesów porozumiewania się związana jest z umiejętnościami i kompetencjami
komunikacyjnymi nauczyciela, gdyż wzajemne interakcje w procesie nauczania
i wychowania opierają się na nadawaniu, odbieraniu i interpretacji komunikatów.
Kompetencja komunikacyjna jest umiejętnością specyficznego działania

11. nabywaną w trakcie psychicznego i społecznego rozwoju jednostki. Do nauczy-
cielskich kompetencji komunikacyjnych należy zaliczyć:
- „zdolność odbierania komunikatów,
- świadomość zaistnienia różnego rodzaju zakłóceń oraz umiejętność umiejsco-
wienia ich w procesie kształcenia,
- umiejętność dialogowego sposobu porozumiewania się,
- umiejętność przyjęcia postawy niedyrektywnej,
- umiejętność komunikowania się na poziomie empatii"[l 1].
W relacji nauczyciel - uczeń, brane są takSe pod uwagę umiejętności komunika-
cyjne uczniów. Owe umiejętności pozwalają im nawiązać i podtrzymać rozmowę,
a należą do nich środki językowe i niewerbalne. Często sposób wypowiedzi
i jej treść zależy od stopnia zaangażowania ucznia w pewną sytuację komunika-

12. cyjną oraz jego możliwości otwierania się na sytuację, przez którą dokonuje
określonego wyboru informacji. Ponadto, zaangażowanie się dziecka w sytuację
komunikacyjną zapewnia poczucie sprawstwa oraz przyczynowości osobistej,
co stanowi główny element podmiotowego funkcjonowania człowieka! 12].
Kompetencje komunikacyjne nauczycieli decydują w znaczący sposób
o atmosferze jaka zapanuje w klasie, a także o tworzeniu się kompetencji komu-
nikacyjnych u uczniów. Ponieważ komunikacja, zachodząca między dorosłymi
stanowi wzór dla dziecka, które bierze udział w tym procesie, niewątpliwie jest też
umacnianiem się osobowych relacji nauczyciela i ucznia. Rola nauczyciela nie
kończy się na przekazywaniu informacji lecz pozwala zgłaszać dzieciom propo-
zycje i pytania, dobierać zadania, formułować problemy, a tego typu zachowania
sprzyjają tworzeniu się modelu komunikacji dwukierunkowej oraz wielokierun-

13. kowej a także sytuacji w których uczniowie zdobywają doświadczenie. Tego
typu sytuacje warunkują atmosferę zaufania i bezpieczeństwa, gdyż nauczyciel
i uczniowie często się komunikują lepiej się poznają, współpracują i wzajemnie
się akceptują! 13].
Należy nadmienić, iż w szkole nie występują wyłącznie pozytywne relacje między
nauczycielem a uczniem lecz również różnego rodzaju konflikty. Każdy konflikt
poprzedza tak zwana sytuacja konfliktowa, która prowadzi do konfliktu otwartego[14].
„Sytuacja jest to stan otoczenia człowieka i jego samego w danym momencie czasu"! 15].
Każda sytuacja zawiera w sobie pewne pożądane dobra dla jednostki, jak i te niechciane.
Konflikt jest sprzecznością interesów w relacjach interpersonalnych, a w szczególności
napięciem wewnątrz osób lub między osobami lub napięciami wewnątrz grupy lub między
grupami[16]. W klasie szkolnej konflikty wpływają szczególnie ujemnie nie tylko na osoby,
ale i na proces nauczania.

14. Idealnym podłożem dla rozwoju konfliktów w klasie jest nauczyciel stosujący autokratyczny
styl kierowania klasą. Nauczyciel, aby zaprowadzić dyscyplinę, zastrasza, ośmiesza,
lekceważy, oskarża. Współzawodnicząc! 17] Konflikty są naturalnym wynikiem ścierania się
odmiennych typów osobowości, przekonań lub zainteresowań. Najwłaściwszą formą
rozwiązywania konfliktów są negocjacje oraz współpraca, gdzie nie ma miejsca na
wygranych czy przegranych. Nauczyciel, który chce wystąpić w roli negocjatora, nie
powinien krytykować czy pouczać, tylko zaakceptować ucznia, oddzielając jego osobę od
problemu. Elastyczne dopasowanie się do zaistniałej sytuacji, z okazywaniem
szacunku dla oponenta, stworzą warunki to rozwiązania konfliktów. W sytuacji
konfliktowej nauczyciele nie powinni dominować lub unikać ucznia ale przede

15. wszystkim wziąć pod uwagę jego emocje, ponieważ one zwykle są źródłem
konfliktu. Chcąc budować porozumienie należy zrobić to w odpowiedniej atmo-
sferze stawiając pytania, tak aby szukanie odpowiedzi napotkało się z refleksją
Ucznia[18]. Dodatkowymi czynnikami utrudniającymi kontakt w procesie komu-
nikacji między nauczycielem a uczniem, są błędy wychowawcze, na przykład
sarkazm, postawa męczennika, nietaktowność, poniżanie, słowna i fizyczna
agresja, „kazania", moralizowanie, niekonsekwencja, nadmierny rygoryzm, ocze-
kiwanie od uczniów nie kreatywności, ale posłuszeństwa, brak poszanowania
godności osobistej ucznia, wyręczanie dziecka w działaniu, bezradność, obcią-
żanie ucznia odpowiedzialnością za odmienność zdania, brak otwartości serca
wobec uczniów, hamowanie aktywności ucznia, a także obojętność wobec jego
Przejawów[ 19]. Porównania, sądy, stereotypy, dyskryminacja, uprzedzenia

16. czy generalizowanie również ujemnie wpływają na relacje podmiotów edukacji,
natomiast autentyczność, szczerość, empatia, a także akceptacja każdego ucznia,
nie tylko z jego dodatnimi cechami, ale także problemowymi stronami. Oto
cechy, które stanowią podstawę powodzenia uczniów w ich klasie szkolnej[20].
Kontakt nauczyciela z uczniem jest szczególnie ważny na początku drogi edu-
kacyjnej, gdyż w razie wystąpienia jakiegokolwiek problemu interwencja będzie
szybsza, a co za tym idzie, skuteczniejsza będzie jego eliminacja.
Mając na uwadze relacje między nauczycielami a uczniami, należy wziąć pod
uwagę klimat klasy, który często bywa nazywany „środowiskiem nauczania".
Choć jest wiele definicji dotyczących klimatu klasy, ogólnie twierdząc jest
to atmosfera klasy jako suma norm i wartości, jako współpraca nauczyciela
i uczniów[21]. Widząc wspólne podłoże dla relacji w odpowiednim klimacie

17. klasy szkolnej, istotne stają się czynniki go stwarzające. Najistotniejszym z nich
jest nauczyciel, gdyż w znacznej mierze od niego zależy czy potrafi (lub nie)
współpracować z klasą. Nie ma możliwości oddzielania od siebie klimatu klasy
i klimatu nauczania, gdyż oba wzajemnie zazębiają się. Atmosferze pozytywnych
kontaktów w klasie szkolnej sprzyja klimat komunikacyjny, dzięki któremu
uczniowie pobudzani są do otwartych, szczerych, konstruktywnych i efektywnych
interakcji. Należy wymienić zachowania wspierające takie jak: opisowe, ukierun-
kowane na problem, spontaniczne, empatia, równość, tymczasowość.
W zachowaniach opisowych zawarte są komunikaty jasne i dokładne, w których
twórca stara się unikać „ciężkich" słów, mając świadomość niewerbalnych aluzji.
Zachowania ukierunkowane na problem, zawierają w sobie zaproszenie do grupy,
w której uczestnicy wspólnie pracują, poszukując rozwiązań problemów.

18. Spontaniczność, w której komunikaty są najbardziej bezpośrednie, wskazują
na postawę szczerości i otwartości, zaprzeczając postronnym zamiarom.
Empatia jako kolejne zachowanie wspierające komunikacyjny klimat klasy,
ukierunkowana jest na myśli i emocje innych. Empatyczny komunikat niesie
w sobie zainteresowanie, a co ważniejsze - zrozumienie. Komunikaty równości
domagają się włączenia się innych, wskazując tym samym na wartość ich wypo-
wiedzi i nich samych, kontynuując wyjaśnienie lub potwierdzenie ich komentarzy.
Tymczasowy komunikat jest zaproszeniem do zbadania lub stwierdzenia alterna-
tywy, prezentując przy tym otwartą postawą oraz uwzględnienie prezentowanego
stanowiska innych[22].
Na relacje nauczycieli i uczniów, wywiera wpływ bardzo wiele czynników, jednak
jednym z najważniejszych wydaje się być nastawienie nauczyciela do uczniów
oraz jego styl kierowania klasą.

19. Pytania:
1. Co oznacza zjawisko interakcji?
2. Co stanowi źródło motywacji uczniów w aspekcie nawiązywania kontaktów
z nauczycielem?
3. Jakie czynniki decydują o zachowaniu ucznia w relacji z nauczycielem?
4. Jakie wyróżnia się style kierowania klasą?
5. Jakie znaczenie ma lekcja w kształtowaniu interakcji nauczycieli i uczniów?
6. Który styl uważa się za najbardziej odpowiedni w relacjach interpersonalnych
nauczycieli i uczniów?
7. Co to jest konflikt?
8. Które czynniki decydują o utrudnianiu kontaktów w procesie komunikacji
między nauczycielem a uczniem?

20. 9. Jak można określić klimat klasy?
10. Jakimi kompetencjami powinien wyróżniać się nauczyciel w komunikacji z uczniami?
Przypisy
1 J. Maciąg, Osobowość nauczyciela a komunikacja interpersonalna, [w:] Procesy komunikacyjne
w szkole, (red). W. Kojs. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego, Katowice 2001, s. 108.
2 A. Szczurck-Boruta. Obraz interakcji miedzy nauczycielem a uczniem w procesie edukacji. .,[w:]
Nauczyciel- uczeń. Między przemocą a dialogiem, obszary napięć i interakcji,( red). M. Dud/ikowa,
Impuls. Kraków 1996, wyd. I, s. 47.
3 M. SnicSyński. Przezwiska.... op. cit., s. 14.
4 A. Szczurck-Boruta, Obraz.....op. cit., s. 123.
5 C.H. Edwards, Dyscyplina i kierowanie klasą, PWN, Warszawa 2006, s. 302.
6 J. Stcfanovic, Psychologia wzajemnych kontaktów nauczycieli i uczniów, WSiP, Warszawa 1976, s. 14.
7 M. SnicSyński, Przezwiska nauczycieli. Impuls, Kraków 2003, s. 12.

21. Dziękujemy za uwagęDziękujemy za uwagę