1. Biznesi dhe mjedisi i jashtëm i tij Prof. dr. Besim Beqaj

3. Organizatat e biznesit Faktorët politiko-ligjor Faktorët socio-kulturor Faktorët ndërkombëtar Faktorët teknologjik Faktorët ekonomik Ndikimi i makromjedisit mbi biznesin

4. Organizata e biznesit Partnerët Furnitorët Rregullatorët Klientet Konkurrentët Sindikatat Fuqia punëtore Ndikimi i mikromjedisit mbi biznesin

5. Mjedisi i biznesit ka nj ë efekt jashtëzakon isht t ë madh p ë r sukses et apo dështimet e ndërmarrësve. Pesë faktorët mjedisor kyç për zhvillimin e bizneseve dhe krijimin e vendeve të punës janë: 1. Mjedisi ekonomik (përfshirë k ë tu edhe rregulloret mbi taksat) 2. Mjedisi teknologjik 3. Rrethanat konkurruese 4. Mjedisi social 5. Mjedisi global i biznesit

9. Të diplomuarit më të suksesshëm të universiteteve në të ardhmen do të jenë ata që do të mund të gjinden në autostradën e informacionit. INTERNET-i është një rrjet i pajisjeve kompjuterike dhe të telekomunikacionit i cili i lidh njerëzit gjithandej botës në një sistem unik komunikimi. Informatat mbi gati secilën temë që mund ta imagjinoni tani mund të gjinden në internet. Pa marrë parasysh profesionin të cilin e zgjidhni, gjasat janë se ju do të bëheni më produktiv nëse përdorni teknologjitë më të reja, përfshirë këtu kompjuterët, modemet, fakset, et j .

10. Konkurrenca në mes të bizneseve kurrë nuk ka qenë më e madhe se sot. Disa kompani e kanë gjetur përparësinë e tyre konkurruese duke u fokusuar në prodhimin e produkteve të cilësisë së lartë. Synimi i shumë kompanive është që të kenë zero defekte – asnjë gabim në produktet e tyre. Disa kompani si MOTOROLA në SHBA dhe TOYOTA në Japoni i janë afruar përmbushjes së këtij standardi. Megjithatë, për ruajtjen e përparësisë konkurruese nuk mjafton vetëm prodhimi i një produkti cilësor. Sot kompanitë duhet të ofrojnë produkte CILESORE dhe SHERBIME të jashtëzakonshme për Ç MIME konkurruese. Për këtë arsye sot kompania General Motors (GM) po zhvillon fabrika për prodhimin e veturave në Argjentinë, Poloni, Kinë, Tajlandë. Kombinimi i cilësisë dhe krahut të lirë të punës me koston e minimizuar të distribucionit ka rezultuar me tregje më të mëdha dhe rritje afatgjate të GM-së.

11. Prodhuesit dhe organizatat shërbyese në të gjithë botën kanë mësuar se konsumatorët e sotshëm janë shumë kërkues. Ata nuk dëshirojnë vetëm prodhime të kualitetit të lartë për çmime të ulëta, por edhe shërbime të mira. Në fakt, produktet në shekullin 21 do të jenë të dizajnuara n ë at ë m ë nyr ë që të mund ta “fascinojnë, magjepsin dhe kënaqin” konsumatorin, duke i tejkaluar edhe pritjet e tija. Secila organizatë prodhuese dhe shërbyese në botë duhet ta ketë një shenjë mbi derën e saj që u thotë punëtorëve se KONSUMATORI ESHTE MBRET. Biznesi tani ka filluar të drejtohet nga konsumatori, dhe jo nga menaxhmenti. Kjo do të thotë se vendin e parë duhet ta zënë dëshirat dhe nevojat e konsumatorit.

12. Ë shtë e mundur që një biznes t’i kënaq konsumatorët e vet por jo edhe t’i përmbush disa nga nevojat e komunitetit në të cilin operon. Për shembull, në përpjekjet e tyre për t’i kënaqur punëtorët dhe klientët, firmat mund të ndërmarrin veprime që e dëmtojnë mjedisin. Një rezultat i tillë është jashtëzakonisht i padëshirueshëm në mjedisin e sotshëm të biznesit. Organizatat e rangut botëror në të ardhmen duhet të përpiqen që t’i përmbushin nevojat e të gjitha palëve me interes. Palët me interes janë të gjithë njerëzit që mund të fitojnë apo të humbin nga politikat dhe aktivitetet e një organizate.

14. Demografia është studimi statistikor i popullsisë në raport me madhësinë, densitetin dhe karakteristikat e saja. Bota e sotme po kalon nëpër ndryshime të mëdha të cilat po ndikojnë në mënyrë dramatike në mënyrën tonë të jetesës, në vendbanimet tona, në gjërat të cilat ne i blejmë dhe në mënyrën se si e kalojmë kohën. Për më tepër, zhvendosjet e mëdha të popullsisë po u japin disa firmave mundësi më të mëdha ndërsa të tjerave po ua zvogëlojnë ato.

16. Mjedisi i Biznesit në Kosovë

17. Perspektiva Makroekonomike

19. E ndodhur në qendrën e Ballkanit Perëndimor, me një hapësire prej rreth 10.908 km2, Kosova e ka një popullsi prej 2 milion banorëve. Rreth 90% të banorëve janë shqiptarë, ndërsa 10% pakica, duke përfshirë këtu: serbë, boshnjak, romë, goran dhe turq. Densiteti dhe nataliteti i popullsisë janë më të lart i t në Evropë. Shumica e banorëve të Kosovës janë të rinj, ndërsa 64% prej tyre janë nën moshën 30 vjeç, kurse vetëm 5% mbi 65 vjeç. Studimet demografike tregojnë se në dekadën e ardhshme popullsia e Kosovës pritet të rritet me përqindje mesatare prej 1.6 – 1.8 %. Kosova ka përjetuar imigrime të konsiderueshme ndërsa ¼ e popullsisë së saj nuk jeton në Kosovë (por ka emigruar kryesisht në Evropën Perëndimore).

20. Në bazë të standardeve të saja ekonomike Kosova konsiderohet të jetë shtet në zhvillim, me një BPV për kokë banori prej 1200 euro dhe një indeks të zhvillimit njerëzor prej 0.735 (Riinvest 2005). Indeksi i Zhvillimit Njerëzor (IZN) është një matje e niveleve të varfërisë, analfabetizmit, edukimit, kohëzgjatjes së jetës, lindjes së fëmijëve dhe faktorëve të tjerë, dhe faktorëve të tjerë për shtetet anë e mbanë botës. Ky indeks përdoret për të përcaktuar nëse një shtet i përket botës së parë, të dytë apo të tretë. Dhjetë shtetet më të zhvilluara e kanë IZN-në në mes të 0.963 dhe 0.878, kurse dhjeshtë shtetët e fundit në listë në mes të 0.281 dhe 0.379. Megjithatë, duke qenë se është shtet që ka dal nga lufta dhe që po kalon nëpër procesin e transicionit, Kosova përballet me shumë pengesa në zhvillim dhe karakterizohet me disa kontraste në profilin e saj makroekonomik. Për shembull, BPK-ja e tejkalon BPV-në me rreth 21%, eksportet i mbulojnë importet me vetëm 8 %, papunësia është shumë e lartë në 39-49%, ndërsa buxheti i konsoliduar i Kosovës financohet kryesisht nga taksat e doganës.

30. Numri më i madh (98%) i ndërmarrjeve private në Kosovë përbëhet nga ndërmarrjet që punësojnë 1 deri në 9 punëtor. Ato me 10-49 punëtorë përfaqësojnë 1.7% të ndërmarrjeve kurse ato me 50-249 punëtorë përbëjnë vetëm 0.2% të ndërmarrjeve. Kjo demonstron se mikro-ndërmarrjet (ato që punësojnë prej 1 deri 9 punëtorë) janë punëdhënësit më të mëdhenj në Kosovë, por edhe në tërë rajonin.

32. Ndërmarrjet janë të klasifikuara për nga aktiviteti si prodhuese, tregtare dhe shërbyese. Të dhënat nga një hulumtim i NVM-ve në vitin 200 7 rrëfenin se 49.5% prej tyre janë ndërmarrje tregtare, 32.2% ndërmarrje prodhuese , ndërsa 18.3% ndërmarrje shërbyese . Në vitin 200 7 sektori i tregtisë dominoi njësoj sikur në vitin 200 6 dhe vitet e mëparshme, madje duke treguar një tendencë drejt rritjes së mëtutjeshme për shkak të rënies në numrin e ndërmarrjeve prodhuese. Shtrirja gjeografike sipas rajonit është gati e njëjtë me atë në nivel shteti, me përjashtim të rajonit të Prizrenit ku dominojnë ndërmarrjet prodhuese sikur në vitin 200 6 me 46.4%, ato tregtare me 34.5%, ndërsa ato shërbyese me 19.0%.

35. Perspektiva e Biznesit

36. 1. Pengesat ndaj biznesit Tabela vijuese tregon listën e plotë të pengesave me të cilat ballafaqohet biznesi, të radhitura nga vetëm ndërmarrësit në vitin 2005. Të dhënat tregojnë se ndërmarrësit kanë perceptim negativ për mjedisin e biznesit. Barrierat kryesore që e pengojnë biznesin në Kosovë janë kombinimi i konkurrencës së padrejtë bashkë me korrupsionin dhe ekonominë informale. Në anën tjetër ekziston një pakënaqësi e madhe e ndërmarrësve me shërbimet publike (furnizimi me energji dhe ujë). (Riinvest NVM-të 2006). Intensiteti absolut do të jetë 100 në rastet kur respondentët e konsiderojnë një pengesë specifike si diçka me rëndësi maksimale, pra kur respondentët e vlerësojnë një pengesë specifike me shkallë të lartë, dhe anasjelltas.

37. Pengesa Intensiteti (T ë gjitha nd ë rmarrjet) 1. Konkurrenca e padrejt ë 78 2. Korrupsioni 76 3. Ekonomia informale/e zez ë 73 4. Sh ë rbimet Publike (Energjia dhe Uji) 70 5. Taksat e larta 69 6. Rrug ë t dhe Telekomunikacioni 64 7. Evazioni Fiskal 62 8. Konkurrenca e Fort ë 60 9. Pengesat administrative 58 10. Mungesa e Ligjeve 58 11. Vonesa e pagesave (mbledhja e borxheve) 54 12. Qasjet n ë financime (mungesa e burimeve nd ë rkomb ë tare) 44 13. Mungesa e K ë rkes ë s 44 14. Mungesa e informatave p ë r Bizneset 39 15. Kapacitetet e Kufizuara 28 16. Sigurimi i materialeve, makinave dhe pajisjeve 27 17. Niveli i aft ë sive t ë pun ë tor ë ve 13 18. Aft ë sit ë menaxhuese 8

38. Tabela vijuese e tregon zhvillimin e barrierave për vitet 2000-2005 Aty ne mund të shohim se problemet me ligjin dhe implementimin e tij kanë rënë në masë të madhe që nga viti 2000, ndonëse ato vazhdojnë të konsiderohen si një nga barrierat kryesore në listën e përgjithshme të barrierave. Ajo është një ndër pengesat kryesore që kanë pësuar rënie të madhe në intensitet dhe në pozitën e saj, duke lëvizur nga vendi i dytë në vitin 2002 në vendin e gjashtë në vitin 2006. Në anën tjetër qasja në financa ka treguar rritje të vazhdueshme në listë, përderisa taksat e larta dhe konkurrenca e fortë kanë mbetur stabile duke mbetur në maje të listës.

39. Pengesat 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ligj et (Implementimi i tyre) 85 76 67 52 55 58 Konkurrenca e padrejt ë 75 75 75 72 79 78 Qasja n ë financa 61 76 54 52 51 44 Taksat e larta 51 57 59 68 64 69 Konkurrenca e fort ë 49 58 63 65 66 60 Korrupsioni 41 42 49 68 76 Vonesat n ë pagesa 56 54 54

40. “ Ekonomia informale” përbën pengesë më të madhe për sektorin e prodhimeve në krahasim me atë të tregtisë, dhe edhe më të madhe në krahasim me shërbimet. Sektori i shërbimeve i konsideron si pengesa kryesore taksat e larta dhe shërbimet publike në telekomunikacion. Në anën tjetër vonesat në pagesa përbëjnë problem serioz për ndërmarrjet tregtare në krahasim me të dy sektorët e tjerë. Ë shtë e qartë se sa u përket pengesave të ndërlidhura me mjedisin e brendshëm nuk ka kurrëfarë dallimi në mes të sektorëve. Si përfundim, është me rëndësi të përmendet se analiza sektoriale tregon se mjedisi i jashtëm përbën pengesën kryesore dhe u shkakton më shumë presion NVM-ve në krahasim me mjedisin e brendshëm.

41. Barrierat Prodhim Sherbime Tregti Konkurrenca jolojale 81 73 80 Korrupsioni 78 71 80 Ekonomia Informale/ e zez ë 76 64 78 Taksat e larta 70 67 71 Sh ë rbimet publike (rryma dhe uji) 69 66 75 Konkurrenca e ashp ë r/fort ë 65 58 52 Rrug ë t dhe Telekomunikimet 64 64 65 Evazioni fiskal 61 58 69 Ngarkesat administrative 59 58 56 Ligjshm ë ria ( ligjet dhe zbatimi i tyre) 57 61 56 Vonimi i pagesave ( Inkasimi i borxheve) 57 44 60 Mungesa e k ë rkes ë s 46 41 45 Qasja n ë kredi ( mungesa e burimeve eksterne te financimit) 44 42 48 Mungesa e informacioneve p ë r biznes 40 38 38 Kapacitetet e pamjaftueshme 28 28 31 Sigurimi i materialit, makinave dhe pajisjeve 26 25 26 Niveli i aft ë sive t ë t ë pun ë suarve 12 14 14 Aft ë sit ë tuaja menaxheriale 8 9 8

42. Eksporti dhe i mporti janë aktivitete shumë të rëndësishme ndërmarrëse. Përderisa e para tregon aftësinë e ndërmarrjeve kosovare për të konkurruar në tregjet ndërkombëtare, e dyta siguron stabilitet buxhetor dhe e rrit ofertën për konsumatorët kosovarë. Prezenca e ndërmarrjeve kosovare në tregjet ndërkombëtare mbetet simbolike. Në krahasim me vitet e kaluara, penetrimi i NVM-ve në këto tregje mbetet konstant. Që nga viti 2002, pjesëmarrja e NVM-ve në aktivitete eksportuese kurrë nuk ka qenë më e madhe se 6.5 (viti 2003), ndërsa të dhënat nga ky vit tregojnë pak a shumë të njëjtin përpjesëtim. Në anën tjetër, të dhënat gjith ashtu tregojnë se pjesëmarrja e NVM-ve në aktivitete importuese është mjaft më e madhe krahasuar me ato të aktiviteteve eksportuese. Ndon ë se numri ka rënë në krahasim me vitet e para pas luftës, importi mbetet akvititeti kryesor i ndërmarrjeve kosovare. Rreth 35% të ndërmarrjeve kosovare kanë importuar në vitin 2005.

46. Ekziston një perceptim negativ në mesin e ndërmarrësve për nivelin e korrupsionit. Edhe të dhënat e fundit flasin p ë r një rritje te perceptimeve negative. Përderisa në vitin 2004 rreth 72% të ndërmarrësve menduan se korrupsioni është shumë i përhapur, në vitin 2005 ky numër është rritur në 79%. Në përgjithësi ndërmarrësit kosovarë besojnë se korrupsioni është i përhapur në Kosovë. Ata gjithashtu besojnë se ky fenomen nuk është luftuar sa duhet.

48. 2005 2004 2003 1. Rritja e kostove p ë r shkak t ë k ë rkesave p ë r ryshfet 21.8 20.7 20.9 2. Pengesat n ë aktivitetet e biznesit p ë r shkak t ë shtyrjeve burokratike artificiale 17.9 17.5 15.7 3. Pengesat n ë aktivitetet e biznesit p ë r shkak t ë cil ë sis ë s ë dob ë t t ë sh ë rbimeve publike 18.4 17.7 15.9 4. E mir ë mban konkurrenc ë n e padrejt ë 22.8 23.2 25 5. Krijon nj ë mjedis t ë pap ë rshtatsh ë m p ë r investime 19.1 20.8 22.4 Totali 100 100 100

49. Një aspekt tjetër kufizues për rritjen e mëtejme të NVM-ve ë sht ë edhe mungesa e mundësisë për të thith ur investime të jashtme. Financimi i NVM-ve mbetet çështje prioritare përkundrejt indikacioneve për rritje në sektorin financiar gjatë vitit të kaluar. Në bazë të hulumtimeve të bëra nga MTI -ja , NVM-të e pyetura konsiderojnë se problemet me investimet e jashtme p ë rb ë jn ë nj ë r ë n nd ë r brengat më serioze për biznesin e tyre. Në përgjithësi, investimet e jashtme nuk konsiderohen si të mjaftueshme për nevojat e NVM-ve. Sektori financiar komercial ka përjetuar zhvillime të rëndësishme. Numri i degëve të bankave është rritur nga 47 në Mars të vitit 2002 në 112 në Dhjetor të vitit 2002, nd ë rsa në 7 banka, 40 degë dhe 100 zyra në vitin 2003. Në fund të vitit 2004 ishin shtatë banka, 42 degë dhe 158 zyra të degëve, një rritje prej dy degëve dhe 58 zyrave të degëve që nga viti 2003. Megjithatë, sistemi financiar në Kosovë mbetet i pazhvilluar sa duhet .