2. Përmbajtja
Hyrja ............................................................................................3
Prodhimi i perimeve në Kosovë...................................................4
Veçoritë karakteristike te prodhimit të perimeve ........................7
Kultivimi i perimeve.....................................................................8
Vlera ushqyese dhe përbërja kimike e perimeve...........................9
Shumimi i bimëve perimore........................................................13
Cilësitë e farërave te perimeve....................................................15
Qarkullimi fushorë në Perimtari..................................................17
Kushtet e kultivimit të perimeve.................................................19
Kërkesat e bimëve perimore ndaj temperaturës..........................19
Kërkesat për dritë....................................................................... 21
Kërkesat ndaj tokës.....................................................................21
Kërkesat ndaj materieve ushqyese...............................................22
Kërkesat për ujë...........................................................................24
Speci ...........................................................................................26
Domatja........................................................................................35
Qepa.............................................................................................44
Hudhra ........................................................................................56
Preshi............................................................................................62
Lakra kokë....................................................................................64
Lulelakra………………………………………………………...73
Lakra a Brukselit………………………………………………..75
Kolerabi…………………………………………………………76
Lakra gjethore...............................................................................77
Shalqini.........................................................................................78
Pjepëri...........................................................................................82
Trangulli........................................................................................84
Kungujt.........................................................................................85
Karota...........................................................................................86
Majdanozi.....................................................................................93
Panxhari i kuq...............................................................................94
Sallata...........................................................................................96
Spinaqi………………………………………………………....102
Endivia....................................................................................... 104
Cikorja.........................................................................................105
2

3. HYRJE fiziologjia e bimëve, mbrojtja e bimëve,
agrokimia etj).
Perimtaria paraqet formën më intensive
të prodhimtarisë bimore. Si degë e Bimët perimore kultivohen më së shumti
veçantë ajo merret me studimin e një si bimë një apo dy vjeçare, e më rrallë si
grupi specifik të bimëve (perimeve). shumëvjeçare. Nga aspekti agroteknik
perimet janë bimë prashitëse, tek të cilat
Me prodhimin e përgjithshëm të përveç masave të rregullta agroteknike
perimeve nënkuptohet kultivimi i (plehërimi, ujitja etj), aplikohen edhe
perimeve qoftë në fushë të hapur apo në disa masa specifike agroteknike (largimi
mjedise të mbrojtura, prodhimi i farës së i sqetulloreve tek domatja, pincirimi tek
perimeve dhe fidanit. trangulli, sigurimi i mbështetëseve për
disa lloje të perimeve etj).
Prodhimi i perimeve është njëra
nga degët më të vjetra të prodhimtarisë Në anën tjetër për nga mënyra e
bujqësore në përgjithësi. Shumë lloje të përdorimit në ushqim, disa lloje të
cilat kultivohen sot janë njohur nga perimeve janë të ngjashme me pemët.
njeriu edhe në kohërat mjaft të vjetra
(qepa, hudhra, la Një etapë tjetër e rëndësishme (por edhe
kra, shalqini etj). Shumë autorë mjaft delikate) është manipulimi me
mendojnë se perimet dhe pemët janë perime nga vjelja deri te konsumatori.
përdorur në të ushqyerit e njeriut para Perimet si mall kanë disa karakteristika
drithërave. Diç më të reja (për Evropën), të caktuara specifike; në rend të pare sasi
janë disa bimë perimore të cilat kanë të madhe uji, për çka shpejt prishen,
filluar të kultivohen pas zbulimit të kështu që është e nevojshme që për kohë
Amerikës (domatja, speci, patatja etj). sa më të shkurtër të konsumohen apo të
përpunohen
Me zhvillimin e vazhdueshëm të
shoqërisë njerëzore, është ndërruar dhe
zhvilluar vazhdimisht prodhimi i
perimeve.
Prodhimi bashkëkohor i perimeve
gjithnjë e më tepër është i bazuar në të
arriturat shkencore të kësaj lëmie, por
edhe në degët tjera të bujqësisë, nga të
cilat në masë mjaft të madhe është i varur
kultivimi i suksesshëm i perimeve (si
3

4. së gjithash mund të shpjegohen me faktin
që prodhimi i perimeve tek ne ende (në
PRODHIMI I PERIMEVE NË
KOSOVË masë mjaft të madhe), varet nga
kushtet klimatike.
Në këtë drejtim përjashtim është
Prodhimi i perimeve në Kosovë është vetëm patatja, me të cilën kulturë jo
një njëra nga degët kryesore të vetëm sipërfaqet por edhe rendimentet
prodhimtarisë bimore, ndërsa në disa kanë tendencë të vazhdueshme të rritjes.
regjione të Rrafshit të Dukagjinit Në këtë tabelë nuk janë përfshirë të
(sidomos në ato që shtrihen përgjatë dhënat për fasulen që kultivohet në
lumit Drini i Bardhë), paraqet bashkëshoqërim me misër.
veprimtarinë kryesore ekonomike. Edhe pse prodhimi i perimeve nё
Kosovë ka tendencë të vazhdueshme të
Forma dominuese e kultivimit të avancohet, ai ende shoqërohet nga
perimeve është kultivimi në fushë të vështirësi të mëdha që e pengojnë atë që
hapur, me një orientim të theksuar të të jetë një prodhim konkurrent në tregun
prodhuesve nga prodhimtaria vendor dhe rajonal.
komerciale (prodhimtaria për treg) e Nё Kosovë kultivohet një numër
perimeve. fare i vogël i llojeve dhe kultivarëve në
kuadër të llojeve ekzistuese të perimeve.
Prodhimi i perimeve në përgjithësi Dominim absolut kane speci, domatja,
paraqet mënyrën më intensive të qepa, lakra kokë dhe shalqiri. Këto pesë
prodhimtarisë bimore. Me progresin e lloje pёrfshijnё mbi 50 % të sipërfaqeve
vazhdueshëm të shoqërisë njerëzore me perime nё Kosovë. Nё drejtim tё
është ndërruar edhe është zhvilluar përmirësimit tё asortimanit tё kultivarëve
vazhdimisht edhe teknologjia e kultivimit (nё kuadër të llojeve që kultivohen më së
të perimeve. shumti nё Kosovë), nё kohë të fundit
vërehen trende mjaft pozitive,
Është me rëndësi të ceket se sipërfaqet posaçërisht me futjen e hibrideve të reja
me perime kanë tendencë të mjaft produktive. Nё kёtё drejtim
vazhdueshme të rritjes. Fatkeqësisht vështirësi paraqet çmimi i lartë i farës së
rritja e sipërfaqeve nuk është e përcjellur këtyre hibrideve, por ёshtё me shumë
edhe me rritjen e rendimenteve. rendësi se shumica e prodhuesve të
Oscilimet e rendimenteve gjatë viteve të perimeve e ka kuptuar mjaft mirë
ndryshme janë mjaft të theksuara, që para
4

5. rëndësinë e përdorimit të farës cilësore • në shumicën e rasteve
për mbjellje. ndërtimi jo sa duhet
funksional i këtyre serrave,
• kjo prodhimtari ende fare
pak bazohet në arritjet më
Prodhimi në mjedise të mbrojtura të reja shkencore nga ky
lëmë.
Prodhimi i perimeve nё Kosovë Kjo mënyrë e prodhimtarisë e
dallohet me karakter të theksuar sezonal mundëson daljen e fryteve të perimeve
të prodhimit, që mundëson furnizimin e në treg për disa javë më herët në
tregut vendor me perime të freskëta për krahasim me prodhimtarinë e perimeve
një periudhë fare të shkurtër tё vitit. në fushë të hapur, ndërkaq kur këto janë
Prodhimi nё mjedise të mbrojtura të pajisura me sistem të ngrohjes edhe
kryesisht ёshtё i organizuar nё forma më gjatë fund dimrit dhe pranverës së
të thjeshta të tuneleve tё mbuluara prej hershme.
masave të ndryshme plastike, të cilat nё
shumicën e rasteve janë pa ngrohje. Nё Në përgjithësi, mund të thuhet se
një situatë tё kёtillё zakonisht arrihet që prodhimtaria e perimeve në Kosovë, në
të dilet për disa ditë më herët nё treg të gjitha format e mjediseve të mbrojtura,
(zakonisht dy javë deri një muaj). nuk është e zhvilluar në atë masë që të
Prodhimtaria e perimeve në serrat mund të sigurojë prodhime për
prej masave plastike (kryesisht prej furnizimin e tregut gjatë gjithë vitit në
polietileni), në vitet e fundit është mjaft e mënyrë të vazhdueshme.
përhapur. Llogaritet se në Kosovë në Duke u bazuar në këto të dhëna,
vitin 2008 kanë qenë rreth 150 ha, serra mund të thuhet se prodhimtaria e
në formë tuneli (kryesisht janë të perimeve në Kosovë ka karakter
lokalizuara ne rrethinen e Prizrenit- sezonal.
Mamushë). Duke pasur parasysh mungesën e fryteve
Edhe pse vërehet një tendencë e të freskëta të perimeve gjatë një periudhe
zgjerimit të vazhdueshëm të sipërfaqeve relativisht të gjatë të vitit në treg, rritjen
me këto serra, duhet cekur se kjo mënyrë e vazhdueshmeve të nevojave për ushqim
e prodhimtarisë ende shoqërohet me te ne, vështirësitë e mëdha rreth
shumë vështirësi, të cilat do të mund të importimit të perimeve të freskëta (në
përmblidheshin në dy më kryesoret: kohën kur ka mungesë të tyre te ne),
kultivimi i perimeve në serra në të
5

6. ardhmen do të jetë një nga drejtimet më
të rëndësishme të zhvillimit të
perimtarisë dhe të prodhimtarisë bimore
në përgjithësi. Andaj, duke u bazuar në
këto të dhëna, duhet krijuar të gjitha
parakushtet për të intensifikuar në
vazhdimësi prodhimtarinë e perimeve në
të gjitha llojet e mjediseve të mbrojtura,
në mënyrë që sikurse në çdo vend të
zhvilluar të Evropës, tregu të jetë i
furnizuar me perime të freskëta gjatë
gjithë vitit, me çmime të arritshme për
çdo konsumator
Veçoritë karakteristike te
prodhimit të perimeve
6

7. Prodhimin e perimeve, si degë shumë ndaj temperaturave, kultivimi i tyre
intensive e prodhimtarisë bimore, e në fushë të hapur nuk është i mundur
karakterizojnë disa veti të caktuara të në disa periudha të vitit. Si pasojë në
cilat kanë të bëjnë me disa masa rastet e këtilla kemi karakterin
specifike agroteknike, si dhe investimeve sezonal të prodhimit të perimeve në
të nevojshme. Këto dallime bazohen në mjedise të mbrojtura, edhe gjatë
plehërim, ujitje, përkujdesje intensive kohës kur për këtë prodhimtari nuk
gjatë vegjetacionit, mënyra e kombinuar ekzistojnë kushte të përshtatshme në
e prodhimit në objekte të mbyllura dhe ambientin e jashtëm.
në fushë të hapur etj.
Veçoritë kryesore specifike, të cilat 3. Përdorimi i organeve të ndryshme
prodhimin e perimeve e dallojnë nga të bimëve për ushqim
Tek llojet e ndryshme të kulturave
prodhimi I bimëve tjera janë:
perimore, shfrytëzohen pjesë të
ndryshme të tyre për ushqim si:
1. Kultivimi i perimeve përmes
fryti, gjethet, rrënjët (frytrrënjori),
fidanit
lulëritë, kërcelli etj.
Kultivimi i perimeve përmes kësaj
mënyre ka për qëllim që një pjesë të 4. Rendimenti i lartë për njësi të
periudhës vegjetative, bima ta kaloj sipërfaqes
në kushte të kontrolluara (në shtretër Tek disa bimë perimore mund të
apo serra), pasi që një numër i madh i arrihen rendimente mjaft të larta (100
e më shumë t/ha). Ndërkaq në serra
bimëve perimore, përmes mbjelljes
këto rendimente janë edhe më të larta.
direkt të farës në fushë të hapur, nuk
do ta arrinin pjekurinë, në kohën e 5. Mundësitë e shfrytëzimit intensive
dëshiruar për shkak të kushteve të tokës
klimatike. Perimet janë kultura mjaft intensive.
Nëse njihen mire kërkesat biologjike
të perimeve, me një qarkullim të mire,
nga një parcelë mund të merren 2-3
2. Kultivimi i perimeve në ambiente vjelje brenda vitit.
të mbrojtura
6. Zhvillimi plotësuese i bimëve
Meqenëse një numër i madh i bimëve
perimore, kanë kërkesa të mëdha
7

8. Kjo veti nënkupton formimin e • me vetite biologjike te perimeve
organeve produktive (edhe më vonë nga • menyren e kultivimit
rezervat e grumbulluara më herët në • tradita ne prodhimtarine e
perimeve
rrënjë, gjethe etj). Kjo veti është
• tradita ne konsumin e tyre
karakteristike për lulelakrën e cila edhe
në mungesë të dritës, pas fillimit të
formimit të kokave, procesi i mëtejshëm Klasifikimi i perimeve mundëson
i formimit të kokave vazhdon. studimin më të lehtë të tyre
Përveç këtyre, ekzistojnë edhe Në literaturë mund të hasen klasifikime
karakteristika tjera që prodhimtarinë e të ndryshme. Më të rëndësishëm janë:
perimeve e dallojnë nga prodhimi i
bimëve lavërtare, siç janë: pjekja
• Klasifikimi botanik
plotësuese e fryteve (kjo veti është
• Klasifikimi në bazë të pjesës që
karakteristike për domaten), karakteri
përdoret për ushqim
sezonal i prodhimit, llojllojshmëria e
• Në bazë të qëndrueshmërisë ndaj
madhe e bimëve perimore, koncentrimi i
të ftohtit
prodhimtarisë në vende apo regjione të
• Në bazë të përudhës vegjetative,
caktuara etj.
etj.
.
KLASIFIKIMI I PERIMEVE KLASIFIKIMI BOTANIK
Botën bimore, përveç tjerash e Për nga aspekti shkencor ky klasifikim
karakterizon edhe numri mjaft i madh i është më i drejt, megjithatë për Perimtari
llojeve të ndryshme. Nga numri i ky klasifikim nuk është edhe shumë i
përgjithshëm i botës bimore, perimet përshtatshëm, për arsye se në kuadër të të
përbëjn numër fare të vogël. Tek ne njëjtës familje ekzistojnë lloje të cilat
kultivohen rreth 20 – 25 lloje të mjaft shumë dallohen me kërkesat e tyre
perimeve, edhe pse kushtet klimatike dhe biologjike dhe për nga mënyra e
tokësore mundësojnë kultivimin e shumë kultivimit (psh. Patatja me domaten).
më tepër llojeve.
Te gjitha perimet janë bime
Perhapja e llojeve te reja te perimeve angjiosperme (farvshura)
eshte e kufizuar:
8

9. • Klasa Monokotiledone (Fam.
Aliaceae)
• Klasa Dycotledonae (Solonaceae,
Cruciferae, Fabaceae,
Umbelliferae, Malvaceae,
Chenopodiaceae, Cucurbitaceae,
Asteraceae
Klasifikimi në bazë të pjesës që
përdoret për ushqim
Ky klasifikim i dallon perimet në bazë të
pjesës që përdoret për ushqim:
• Perimet gjethore (sallata, spinaqi,
lakra kokë, majdanozi gjethor,
etj)
• Perimet frytore (speci, domatja,
trangulli, shalqini, etj)
• Perimet që kultivohen për pjesët
nëntokësore (karota, qepa,
pangjari i kuq etj),
• Perimet që kultivohen për lulëritë
e tyre (lule lakra)
Klasifikimi në bazë të ciklit jetsor
Varësisht nga cikli jetësor perimet
ndahen në:
• Një vjeçare
• Dy vjeçare
• Shumë vjeçare
Vlera ushqyese dhe përbërja
kimike e perimeve
9

10. pjesëmarrjes së perimeve në të ushqyerit
Rëndësia e perimeve në të të njeriut (në raport me brumet), është
ushqyerit e njeriut, është e njohur edhe tregues i rritjes së standardit të një
nga popujt e lashtë, të cilët pëveç për popullate.
ushqim, disa lloje të perimeve i kanë Sot në përmasa botërore, përparësi
shfrytëzuar edhe për shërimin e sëmu-
ndjeve të ndryshme.
Perimet edhe pse kanë vlerë të ulët Përdorimi i perimeve
Në përgjithësi, perimet
kalorike, në të ushqyerit e njeriut paraqesin burimin kryesor
në të ushqyerit e përditshëm
paraqesin ushqim të pazëvendësueshëm. të njeriut, lirë të vitaminave.
dhe më të gjatë gjithë vitit
Perimet kanë rëndësi të madhe në të duhet konsideruar si një
ushqyerit racional të njeriut, për shkak të domosdoshmëri fiziologjike
vlerës së lartë biologjike. Në të ushqyerit për arsye se në mungesë të
e njeriut, perimet janë të rëndësishme perimeve në ushqim, nuk
nga fakti se përmbajnë elemente mjaft të mund të ketë zhvillim
rëndësishme dhe të domosdoshme për normal të njeriut, i çfarëdo
orga-nizimin e njeriut (proteina,
sheqerëra, kripëra minerale, vitamina
etj.). e madhe i jepet ushqimit të shëndoshë
natyral. Shumica e nutricistëve rekoma-
Të ushqyerit e rregullt të njeriut
ndojnë që në strukturën e të ushqyerit
nënkupton përdorimin në ushqim të
35% të marrin pjesë drithërat (produktet
produkteve sa më të llojllojshme, në sasi
e tyre), 15% qumështi dhe prodhimet e
optimale dhe mirë të balancuara në mes
tij, 10% mishi dhe përpunimet e tij, 15%
veti. Perimet kanë shije të këndshme (si
yndyrnat dhe vajrat, 12% perimet, 3%
pasojë e përmbajtjes së sheqerërave,
pemët, 10% sheqernat e koncentruara.
acideve organike, mate-rieve aromatike
etj.). Ato aktivizojnë veprimin e Në qoftë se nga çdo grup i
gjëndrrave të ndryshme në organizmin e lartëpërmendur, përdoren për ushqim
njeriut, shtojnë oreksin, ndihmojnë mjaft lloje të ndryshme, supozohet se fitohet
mirë në tretjen e disa ushqimeve, të cilat një raport optimal i të ushqyerit. Vetëm
treten me vështirësi nga organizmi i njeriut pjesërisht perimet mund të zëvendësohen
etj. me pemë.
Llogaritet se njeriu për ushqim Tek numri më i madh i perimeve,
optimal, mesatarisht duhet të përdorë rreth përmbajtja e lëndës së thatë sillet në
400 g perime në ditë. Rritja e kufijt 5-10 % (perimet gjethore, frutore,
10

11. lakrat). Perimet frutërrënjore përmbajnë kryesore të vitaminës C në natyrë.
mesatarisht 10-15 % lëndë të thatë. Mungesa e vitaminës C dhe të atyre nga
Përqindje më të lartë të përbajtjes së B kompleksi, vjen në shprehje tek
lëndës së thatë ka hudhra (rreth 30 %), e shumica e njerëzve, më shumë në
më të voglën trangulli, përafërsisht 3-4 %. pranverën e hershme (kur ka mungesë të
Në përgjithësi perimet përmbajnë sasi jo perimeve të freskëta në ushqim), që për
shumë të mëdha të proteineve. Më të pasojë ka paraqitjen e lodhjes dhe
pasura me proteina nga perimet, janë ato zvogëlimin e aftësisë mbrojtëse
të fam. Leguninoze. Proteinat, të cilat (imunitetit) të organizmit të njeriut.
ndodhen tek perimet kanë cilësi të mirë
dhe përmbajnë pothuajse të gjitha
aminoacidet esenciale. Perimet
Vitamina A, tek perimet sikurse edhe tek
përmbajnë edhe një numër të madh të
bimët tjera të gjelbërta ndodhet në formë
enzi-meve, të cilat mjaft mirë ndikojnë
të provitaminës A. (β karoten). Më të
në tretjen e ushqimit. Përmbajtja e
pasura me beta karrotën (β karoten), janë
yndyrës tek perimet është mjaft e ulët,
karrota, speci, perimet gjethore, fasulja e
pothuajse nuk kalon 0,5 %. Sasi të lartë
njomë etj. Vitamina C (acidi askorbik),
të yndyrës përmbajën farërat e kulturave
më së shumti ndodhet tek speci, lakrat,
perimore. Sheqernat tek perimet përbëjnë
spinaqi, domatja etj.
afro 50% të lëndës së thatë. Mesatarisht
perimet (varësisht nga lloji, kultivari dhe Perimet janë mjaft të pasura edhe
kushtet e kultivimit), përmbajnë me materie aromatike, acide organike,
mesatarisht (3-8 %) sheqerna. vajra eterike dhe materie minerale. Në
këtë drejtim, perimet paraqesin burim
mjaft të rëndësishëm të mate-rieve
Nga vitaminat, rëndësi më të minerale për organizmin e njeriut.
Llogaritet se 15-30 % të nevojave për
hekur, kalium fosfor dhe kalcium,
organizmi i njeriut i plotëson duke i
përdorur për ushqim kulturat e ndryshme
perimore. Më të pasurat me materie
minerale janë perimet gjethore (sidomos
madhe ka vitamina C, të cilën lakrat). Spinaqi përveç që përmban
organizmi i njeriut nuk është në gjendje përqindje mjaft të lartë të materieve të
të sintetizojë, andaj duhet marrë përmes përgjithshme minerale (afër 1800 mg/100
ushqimit. Perimet janë ndër burimet g masë të freskët, është i njohur për
11

12. përmbajtje të lartë të hekurit (afër 4 plehërimit (sidomos me N) dhe masave
mg/100g). Gjithashtu është i njohur roli i të tjera, gjatë kultvimit në serra (ndriçimi
mikroelementeve, të cilat marrin pjesën dhe temperatura optimale etj.). Sipas
në formi-min e hormoneve, vitaminave FAO-së, doza e lejuar ditore e nitrateve
dhe acideve nukelike. është 5 mg/kg të peshës trupore.
Edhe pse perimet përmbajnë sasi
Disa kultura perimore relativisht të mëdha të nitrateve, efekti i
përmbajnë disa alkaloide, të dëmshëm i tyre është më i vogël për
cilat kanë veti antibiotike, me arsye të përmbajtjes së vitaminave dhe
aktivitet fitoncid (siç janë alicini enzimeve (të cilat në masë të madhe e
tek qepët, capsacina tek speci neutralizojnë veprimin e dëmshëm të
etj). tyre), në kraha-sim me nitratet që
gjenden në ujëra, apo në produkte të
përpu-nuara
Në kohë të fundit, përveç materieve të
dobishme (madje të domosdoshme) që
përmbajnë perimet, rëndësi mjaft e
madhe u jepet edhe përmbajtjes së disa
materieve të dëmshme tek peri-met. Para
së gjithash, këtu mendohet në
përmbajtjen e nitrateve dhe nitriteve.
Perimet, të cilat akumulojnë më së
shumti nitrate janë sallata, spinaqi,
panxhari i kuq, rrepa, rillka, kolerabi. Shumimi i bimëve perimore
Shumë pak nitrate akumulojnë speci,
domatja, trangulli, bizelja, qepa. Përveç Pjesa me e madhe e kulturave perimore
llojit (nganjëherë edhe kultivarit brenda shumohet ne mënyrë gjenerative (me
llojit), në akumulimin e nitrateve fare).Shumimi vegjegjetativ është me i
ndikojnë edhe një mori faktorësh të tjerë rrallë. Shumimi gjenerativ,ka përparësi
si ata klimatikë dhe agroteknikë. Andaj ne prodhimtarinë e kulturave perimore.
gjatë kultivimit të perimeve, përveç Sasia e farës e cila mbillet për njësi te
qëllimit për arritjen e rendimenteve të sipërfaqes është relativisht e vogël, lehtë
larta duhet patur kudjes edhe në cilësinë mbillet dhe transportohet.
e prodhimit, përmes apli-kimit të drejt të
12

13. SHUMIMI VEGJETATIV polenizimit(fekondimit). Fryti tek
perimet, mund te jete I lënget ose I
Kjo mënyrë e shumimit është e rrallë. thate,me një fare ose shume fara etj.
Tek kjo mënyrë e shumimit si material Domatja, shalqiri, bizelja, pjepri, bamja,
për mbjellje shfrytëzohen organe apo etj kane fryt me shume fara, ndërkaq
pjesë te ndryshme te bimës. Shumimi spinaqi ,sallata,kane fryte me një
vegjetativ ka te meta te mëdha ne fare(akene). Tek umbelliferae, fryti
krahasim me shumimin përmes farës. përbehet nga dy fara(dioken), i cili gjatë
Koeficienti i shumimit është shume me i shirjes dhe manipulimit me fare ndahen
vogël , nevojitet pune me e madhe, për mes veti. Madhësia,forma,ngjyra dhe
përgatitjen dhe mbjelljen e materialit disa veti te tjera te farërave te perimeve,
mbjellës për këto kultura. Ne mënyrë kane një variacion mjaft te madh. Për nga
vegjetative shumohen:hudhra (me përbërja atomike, fara është e ndërtuar
thelbinje),patatja (me tuber),qepa nga: mbështjellësi, embrioni dhe materiet
përmes qepujkave (si një forme ushqyese rezerve.
ndërmjetësuese, pasi qepujka është Mbështjellësi i farës , mbron embrionin
vetëm forme kaluese)etj. dhe materiet ushqyese rezerve dhe
dëmtimet dhe ndikimet e ndryshme te
SHUMIMI GJENERATIV ( PERMES ambientit te jashtëm. Mbështjellësi i
FARES) jashtëm ka trashësi te ndryshme dhe
strukturë gjithashtu të ndryshme. Farat e
Shumimi gjenerativ i kulturave perimore , perimeve nga fam.Cucurbiataceae,kane
është i lidhur me formimin e lules, mbështjellës të trashë-drunjëzor dhe të
procesin e polenizimit, rritjen e frytit veshur me kutikulë e cila mbron farën
dhe farës. Ne praktiken bujqësore, nga ndikimet e jashtme. Disa lloje si psh.
zakonisht me fare nënkuptohet organi Fara e specit ,posedojnë edhe pore të
gjenerativ ne bime i cili shërben për mjaftueshme nëpër te cilat depërton uji
shumim. Ne disa raste si material për gjatë,procesit te mugullimit të farës.
shumim shërben i tere fryti(psh tek Embrioni, përbëhet nga rrënjëza,gjethi
spinaqi).Fara është produkt i ovules si dhe kërcelli embrional. Materialet
rezultat I procesit te fekondimit. Fryti ushqyese te farës,janë te vendosura në
formohet nga qeliza qendrore pas kotiledone ose endosperm.
kryerjes se procesit te
13

14. Përbërja kimike e farës është e
ndryshme ,varësisht nga lloji masat Duke patur parasysh ketë fakt, edhe me
agroteknike të aplikuara gjatë rastin e vjeljes se farës nga bimët ku
vegjetacionit,kushtet gjatë ruajtjes se pjekja është suksesive, duhet kushtuar
farës etj. Mbështjellësi i farës është i kujdes te posaçëm ne mënyrë qe
përbërë kryesisht nga celuloza,ndërsa
materiet ushqyese rezervë, janë tërësisht
nga celuloza,ndërsa materiet ushqyese
Cilësia e farës është një nder
rezervë, janë të përbëra nga
faktorët me te rëndësishëm i cili
proteinat ,sheqernat, yndyrat ,vitaminat
ne një mase te madhe përcakton
etj.
kualitetin dhe lartësinë e
Përbërja kimike e farës është e ndryshme,
rendimentit te kulturave
varësisht nga lloj masat agroteknike te
perimore. Sa me kualitative qe
aplikuara gjatë vegjetacionit, kushtet
te jetë fara,aq me e mire dhe ne
gjatë ruajtjes se farës etj. Mbështjellësi i
mënyrë te unjisuar fara do te
farës është i berber kryesisht nga
mbijë, çka do te paraqet kusht
celuloza, ndërsa materiet ushqyese
qe edhe bimët te zhvillohen me
rezerve, janë te përbëra nga proteinat,
mirë , me ç’rast do te sigurohet
sheqernat, yndyrat, vitaminat etj.
rendiment i larte dhe kualitativ.
Sasia e materieve ushqyese rezervë ne
fare, varet nga te ushqyerit e bimëve për
fare gjatë vegjetacionit, por edhe nga
mënyra se si ruhet fara. përqindja e fareve te pjekura te plot te
Sasia e materieve ushqyese rezerve ne jete me e madhe.
fare është mjaft e rëndësishme, pasi fara
me e pasur me materie ushqyese rezerve,
ka energji dhe aftësi mbirëse me te
madhe.
Te disa bime siç janë ato nga fam.
Liliaceae, Cruciferae, Chenopeiacaeae etj,
fara nuk piqet përnjëherë me tërë bimën.
Prandaj gjate vjeljes vjeljes tek këto bime Varësisht nga kushtet e kultivimit,
fara mund te ketë sasi te ndryshme te masave agroteknike, atakimit nga
materieve ushqyese rezerve, sasi te sëmundjet dhe dëmtuesit, cilësia e farës
ndryshme te lagështisë dhe aftësi te se prodhuar, është e ndryshme.
ndryshme për mbirje. Ne kushte te volitshme agroekologjike,
14

15. zgjedhjes se varietetit ne mënyrë te drejt , Përveç formës , rëndësi te madhe kanë
gjithsesi zhvillohet fare me veti me te edhe ngjyra e farës, aroma , mbushja e
mira prodhuese. farës me materie ushqyese etj.
Kur është ne pyetje kualiteti i farës , Te gjithë këta parametra duhet patur
rëndësi me te madhe ka energjia dhe parasushe , gjate mbjelljes apo zgjedhjes
aftësia mbirëse e farës, natyrisht këtu se farës për mbjellje.
duhet llogaritur edhe vetitë tjera , ato
morfologjike (pamja e jashtme , era,
ngjyra, përbërja kimike etj). Pastërtia e farës
Pastërtia e farës ka rëndësi mjaft te
Cilësitë e farërave te perimeve madhe për prodhimtari.
Me pastërti te farës nënkuptohet,
Fara cilësore është parakushti kryesor për pjesëmarrja e farërave te shëndosha, te
prodhimtari te suksesshme. kulturës baze qe analizohet, e shprehur
Fara e shëndoshë dhe vitale, si dhe e ne përqindje, ndaj peshës se te gjithë
pastër për nga aspekti variator, është mostrës qe analizohet.
parakusht dhe garant për prodhimtari te Është e dëshiruar ne far të ketë gjithnjë
suksesshme, natyrisht krahas masave pastërti 100%.
agroteknike te aplikuara gjate Ne praktike kjo mund te arrihet kryesisht
vegjetacionit.. tek kulturat me farëra te mëdha, te cilat
Gjithashtu edhe pjesët vegjetative te cilat mund te pastrohen lehtë, mirëpo,
shërbejnë për shumim( zhardhoret , pothuajse çdo here ne fare gjenden edhe
qepujkat etj), duhet te i posedojnë te materie, si psh. Fara te thyera ( te
gjitha vetitë e lartpërmendura. dëmtuara ), far atë barojave etj.
Cilësia e farës vie ne shprehje ne Përqindja e pastërtisë se farës llogaritet
prodhimtarinë e perimeve për përpunim , ne ketë mënyrë.
ku ne mase te madhe kemi kultivim Nëse ne mostrën prej 100 gr. Fara
direkt, përmes farës. Kualiteti i farës e pastër merr pjese me 9,5gr. Ndërsa te
përcaktohet indirekt ( Përmes vlerësimit gjitha pjesët tjera (mbeturinat e
te vetive te jashtme – madhësisë , ndryshme) me 0,4gr atëherë përqindja
formës , ngjyrës, peshës etj) , si dhe e pastërtisë se farës gjendet ne ketë
direkt përmes hulumtimit te vetive te menyë
brendshme te farës. Energjia mbirëse e farës
Forma e farës është tregues stabil për
ndonjë lloj apo varietet ne kuadër te llojit.
15

16. Energjia dhe aftësia mbirëse, paraqesin Ne baze te pamjes se jashtme , është
treguesit me te rëndësishëm, kur është ne vështire qe te dallohet fara vitale nga ajo
pyetje kualiteti i farës se kulturave jovitale ( jo e gjalle). Fara nga pamja e
bujqësore. jashtme mund te jetë krejtësisht e mire ,
Energjia mbirëse është e rëndësishme, por qe mos te jete e aftë për mbirje.
pasi që nëpërmes saj , mund te tregohet Për përcaktimin e aftësisë mbirëse,
me mase mjaft te madhe se për sa kohe shfrytëzohen metoda te ndryshme.
( përafërsisht ) fara mund te mbijë edhe Ne praktiken e gjere me te përhapura
ne kushtet e ambientit te jashtëm. janë metodat me rëre dhe me letër
Energjia e mbirjes,paraqet filtruese (perms tasave te Petrit).
përqindjen e farërave te mbira te Përcaktimi i aftësisë mbirëse behet me
cilat mbijnë ne ditët e par atë atë mënyrë qe merren nga 3-5 mostra
përcaktuara për energjinë (përsëritje)me nga 100 fara.
mbirëse te farës. Ne fund te tasave (enëve) te
Kjo gjatësi kohore është e ndryshme dhe Petrit,vendosen letra thithëse, mbi te
sillet nga tri dit tek farërat e lakrës, 7 dit shpërndahen farat ( merren nga 100 fara
tek farërat e specit deri ne 10 dit tek për te mundur, me lehte qe mbirja te
farërat e majdanozit dhe selinos. shprehet ne përqindje ) , ne mënyrë
Energjia e mbirjes, mund te shprehet uniforme ne tasat e Petrit dhe iu jepet një
edhe nëpërmes dinamikes se mbirjes ne sasi e ujit, varësisht nga lloji fara mund
mënyrë grafike (nëpërmes sistemit te te mbulohet me letër thithëse ose jo .
koordinatave) me ç”rast ne boshtin X Tasat e tille te Petrit ,vendosen ne
vendosen ditët, ndërkaq ne boshtin Y termostat ne temperature te caktuar për
numri i farërave te mbira. çdo lloj te kulturave perimore ( për
specin dhe domaten është 25C etj.) gjate
Aftësia mbirëse e farës analizimit te aftësie mbirëse lagështia ne
letër filtruese duhet te jete optimale.
Aftësia mbirëse e farës, paraqet Përcaktimi i aftësisë mbirëse,dallohet
vitalitetin e farës dhe përcaktohet nga nga lloji dhe zgjat 7 dite bizelja deri ne
përqindja e farërave te pasteta , të mbira 21 dite tek karota.
ne kushte optimale. Si fare e afte për mbirje llogaritet ajo fare
Përcaktimi i aftësisë mbirëse te e cila ne afat te caktuar zhvilon sythin
farës,behet sipas metodave te caktuara embrional, normal dhe te shëndoshë.
për kualitetin e farës se kulturave Metode tjetër është përcaktimi i aftësisë
perimore. mbirëse te farës përmes reagensëve te
ndryshëm.
16

17. - infektimi më i lehtë i bimëve nga
Qarkullimi fushorë në Perimtari sëmundjet, dëmtuesit dhe barojat
- agroteknika e njëjtë e cila aplikohet
për disa vite me radhë, mund të sjellë
deri te dobësimi i strukturës dhe vetive
Kultivimi në të njëjtën sipërfaqe për disa
tjera të tokës
vite me radhë i bimëve ka për pasojë:
- shfrytëzimin e njëanshëm të
materieve ushqyese
Zgjedhja e para kulturave të përshtatshme në qarkullimin bimorë në Perimtari
Lloji Parabima
E mirë E mundshme Jo e mirë
Domatja qepa lakra koke domatja
Speci sallata karota speci
lulelakra spinaqi
patatja
trangulli
Sallata domatja karota majdanozi
qepa selino
Lakra koke domatja speci trangulli
sallata kungujt
spinaqi llojet e lakrave tjera
varen nga vetitë e ndryshme fiziologjike
dhe morfologjike të disa llojeve, madje
edhe të kultivarëve brenda llojit.
Kërkesat e bimëve perimore ndaj masave Me qarkullimin bimore nënkuptojme
agroteknike janë të ndryshme dhe ato mbjelljen e një kulture perimtare në një
17

18. tokë në të cilën paraprakisht ka qenë e
mbjellur një kulturë tjetër perimtare.
Pra me konkretisht mos kultivimi I nje
lloji te perimeve në të njejten toke për dy
vjet me radhë.
Kërkesat e bimëve perimore ndaj masave
agroteknike, ndryshojnë dhe ato varen
nga vetitë e ndryshme fiziologjike dhe
morfologjike të disa llojeve, madje edhe
në kuadër të disa varieteteve të të njëjtit
lloj. Këtu dallime më së shumti janë të
shprehura në ndërtimin e rrënjës,
kërkesave për materie ushqyese, vjeljes
etj.
Kushtet e kultivimit të perimeve
1. Ekologjike
a. Tokësore
- pjerrtësia e terrenit
- ekspozicioni i terrenit
18

19. - niveli i ujit nëntokësor në varësi të lartësisë mbi nivelin e detit,
relievit, përbërjes kimike dhe fizike të
- infektimi me baroja
tokës, të gjërësisë gjeografike, e shumë të
- tipi i tokës tjera.
- reaksioni i tokës
Kërkesat e bimëve perimore ndaj
b. Klimatike
temperaturës
- temperatura (tri grupe të perimeve)
- drita (intensiteti i ndriçimit dhe Kryerja e të gjitha proceseve në bimë
gjatësia e ditës) është e lidhur me temperaturën
- lagështia Është me rëndësi të dihet se për bimën
janë njësoj të dëmshme si temperaturat
- cilësia e ajrit shumë të ulta poashtu edhe ato shumë të
- erërat larta.
Si regjim optimal i temperaturës,
llogaritet ajo temperaturë në të cilën si në
2. Ekonomike aspektin sasior ashtu dhe në atë cilësor,
zhvillohen më së miri ato pjesë të
perimeve për të cilën ato kultivohen.
- fuqia punëtore
- materiali reprodukues
- pajisjet (makineria)
- plasmani (tregu)
Në bazë të kërkesave ndaj temperaturës
bimët perimore ndahen në tri grupe
kryesore:
Faktorët klimatik (temperatura,
I Me kërkesa të mëdha ndaj
drita; era; etj) janë shumë të
nxehtësisë (speci, domatja,
rëndësishëm në rritjen dhe zhvillimi të
perimeve. Secili nga këto elementë, ka shalqini, bishtaja e njomë etj)
rëndësinë dhe vëndin e vet në jetën e II Me kërkesa mesatare ndaj
këtyre bimëve. Vlerat e këtyre dallojnë nxehtësisë (karota, pangjari
19

20. i kuq, majdanozi etj) gradë, ndërsa ato të perimeve me kërkesa
III Me kërkesa të vogla ndaj më të medha për nxehtësi fillojnë të
nxehtësisë (qepa, spinaqi, mbijnë në temperaturë minimale 12-15
sallata etj). gradë.
Kërkesat e bimëve ndaj nxehtësisë
dallojnë varësisht nga faza e rritjes dhe
Ndaj temperaturave të ulëta janë shumë
zhvillimit të tyre.
të ndjeshme bimët e me kërkesa të
Kërkesat më të mëdha për nxehtësi janë mëdha ndaj nxehtësisë, veçanërisht
ne fazën e mbirjes, lulëzimit dhe shumë më të ndjeshme janë sistemet
frytifikimit. rrënjore të bimëve. Kur këto bimë
Mbrojtja nga temperaturat e kultivohet në toka të ftohta, me lagështirë
skajshme (qofshin të ulta apo të larta), të tepruar, toka të rënda, me
duhet planifikuar mirë në prodhimtarinë kundërdrejtim jo të favorshëm ndaj
intensive bimore. rrezeve të diellit, në përgjithësi rritja dhe
Gjatë kultivimit në fushë të hapur, duhet zhvillimi i bimëve realizohet me strese të
pasur kujdes në afatet e mbjelljes vazhdueshme duke dhënë ndikimin të
ndjeshëm jo vetëm në lulëzimin dhe
Temperatura është një nga faktorët më të lidhjen e frutave, por edhe në vonësën e
rëndësishëm për jetën e bimëve. Të pjekjes dhe në uljen e sasisë dhe të
gjithë proceset e ndryshme fiziologjike cilësisë së prodhimit.
realizohen vetëm në prani të një intervali
të caktuar temperaturash si ato të ajrit, të Maksimumi i sintezës së lëndës organike
tokës dhe të vetë bimës. Sipas vlerave të nëpërmjet fotosintezës, arrihet në
temperaturave, varet ndjeshëm aftësia temperaturat 25 – 30 0C. Kjo realizohet
thithëse e sistemit rrënjor, intensiteti i më mirë nëqoftëse niveli i ndriçimi
fotosintezës, intensiteti i frymëmarrjes, diellor është në vlerat e duhura.
intensiteti i transpirimit dhe i shumë Nëqoftëse ky nivel temperaturë, nuk
proceseve të tjera fiziologjike. shoqërohen me ndriçim të mjaftueshëm
diellor siç mund të ndodhi të serrat në
periudhën e stinave të dimërit dhe të
Kërkesat ndaj temperaturave janë pranverës së hershme, atëhere vihet re që
sidomos në fazën e mbirjes së farërave. procesi i lulëzimit nuk është i mirë dhe
Farërat e grupit të perimeve të cilët janë pllenimi nuk realizohet normalisht.
të qëndrueshme ndaj të ftohtit, fillojnë të Nëse temperatura e ajrit vazhdon e rritet
mbijnë në temperaturat minimale 2-3 në mbi 30 0C, nga studimet e bëra është
20

21. vërejtur se ritmi i sintezës së lëndës dendësia e mbjelljes, drejtimi i vendosjes
organike ulët gradualisht dhe në së rendeve, etj.
temperaturën 40 0C, bëhet ndërprerja e
plotë e saj. Eshtë vënë re gjithashtu se, Drita ka rol shumë të rëndësishëm në
nëse rritja e temperaturave të ajrit rritjen dhe zhvillimin e bimëve perimore.
vazhdon të rritet mbi 35 0C, bimët nuk e Me anë të saj realizohet procesi më i
sintetizojnë me si duhet lëndë organike. rëndësishëm fiziologjik që është
Në këtë periudhë vërehet fenomeni i fotosinteza. Kërkesat perimeve për dritë
rrëzimit në masë të luleve dhe i frutave të janë të ndryshme për faza të ndryshme të
porsalidhura. Mbi 40 0C, procesi i rritjes dhe të zhvillimit të tyre.
frymëmarrjes (d.m.th. procesi i Kërkesat për nxehtësi janë të mëdha
shpërvetimit të lëndës organike) fillon e sidomos në fazën e fidanit.
bëhet më intensive dhe bimët kalojnë në Mungesa e dritës në këtë moment,
depresione e shqetësimë të rënda ndikon negativisht në formimin e
fiziologjike. organëve vegjetative dhe ato mund të
Nëqoftëse temperaturat vazhdojnë të jenë dëmtohen.
të larta jo vetëm ditën por dhe natën,
atëhere si rezultat i ndërprerjes së KËRKESAT NDAJ TOKËS
sintezës së lëndës organike dhe i
shpërvetimit intensiv të saj, bimët Kërkesat e bimëve perimore pjellorinë e
rrëzojnë lulet dhe frutat dhe rrezikojnë të tokës janë mjaft të mëdha. Tokat në të
humbin jetën. cilën do të kultivohet perimet, duhet të
jenë të thella, me rexhim të mirë ujoro –
Për bimët perimore janë njësoj
të dëmshme si temperaturat e ajror, të pasura me humus.
ulëta po ashtu edhe ato të larta Tokat e ftohta, të lagëta, e të rënda, të
cekëta, janë të pa përshtatshme për rritjen
e sistemit të rrënjor të këtyre bimëve. Në
KËRKESAT PËR DRITËN toka të tilla sistemi rrënjor zhvillohet
shumë i dobët, duke krijuar
Eshtë mjaft shumë e lidhur me disproporcione të theksuara në mes
temperaturën, andaj është e rëndomt që thithjes së ujit dhe të elementëve
perimet të cilat kanë kërkesa të ushqimor dhe nevojave të bimëve në
mëdha ndaj nxehtësisë, kanë edhe tëresi.
kërkesa më të mëdha për dritë.
Në shfrytëzimin racional të dritës kanë Kërkesat ndaj materieve ushqyese
ndikim edhe masat agrotenike, si
21

22. Pjelloria natyrale e tokës, është sigurisht Të gjitha llojet e plehrave, të cilat
e rëndësishme për të siguruar një përdoren në plehërimin e kulturave
prodhim optimal si sasior ashtu edhe bujqësore në bazë të mënyrës së
cilësor, por rrallë herë ndodh që ajo është përfitimit, vetive fizike kimike mund të
optimale në të gjitha parametrat e saj. jenë; organike, minerale (artificiale), e
Të ushqyerit e bimëve është masë e më rrallë edhe organo-minerale.
rregullt gjatë prodhi-mtarisë së perimeve
Plehrat organike, kanë rol të
(si dhe te kulturat tjera bujqësore),
pazëvendësueshëm në prodhimtarinë e
përmes së cilës rregullohet tempoja e
gjithëmbarshme bujqësore. Përveç që
rritjes dhe zhvillimit, pjekja më e
bimëve u vëjnë në disponim gati të gjitha
hershme, si dhe rendimenti dhe cilësia e
elementet ushyese, plehrat organike
perimeve.
përmirësojnë shumë veti të tokës.
Plehërimi i bimëve i kryen dy funksione Humusi i futur në tokë përmes plehrave
kryesore; bimëve të kultivuara u siguron organike, apo i përfituar me zbërthimin e
sasinë e nevojshme të materieve ushqy- saj, përveç shumë vetive të tjera të
ese dhe e ruan, apo sipas nevojës e rritë dobishme, i lidh (mban) shumë materie
plleshmërinë (potenciale) të tokës. ushqyese dhe kështu e pengon
shpërlarjen e tyre. CO2 i cili lirohet gjatë
Efekti i përdorimit të plehrave (në zbërthimit të plehrave organike ndihmon
mënyrë të drejtë) është i shumëfisht. në zbërthimin e disa materjeve në tokë
Përveç ndikimit të drejtpërdrejtë në dhe i bën ato më të shfrytëzuara për
ushqimin e bimëve (e me këtë edhe me bimët, ndërkaq, kur lirohet nga toka i
rendimente) dhe rritjes së plleshmë-risë së ndihmon bimët në procesin e fotosintezës
tokës, plehërimi (në mënyrë të drejt) (shih cilësia e ajrit në serra). Humusi ka
ndikon edhe në zvogëlimin e efekteve të ndikim shumë pozitiv në përmirësimin e
dëmshme të kushteve të ambientit të vetive fizike kimike dhe biologjike të
jashtëm. P.sh. oplikimi i plehrave e tokës. Andaj roli i humusit është shumë i
zvogëlon ndikimin negativ të madh në mbajtjen dhe rritjen e plle-
temperaturave të ulëta në bimë, për arsye shmërisë potenicale dhe efektive të tokës,
se stimulon rritjen më të mirë të sistemit si bazë e prodhimtarisë intensive të
rrënjor, akumulim më të madh të lëndës perimeve. Për këtë asrye, me humus (në
së thatë, sheqernave dhe materieve kuptim të gjerë të fjalës), nënkuptohen të
organike, me çka zvogë-lohet efekti i gjitha llojet e plehrave organike
temperaturave të ulëta, (faktor ky shumë Megjithatë arritja e rendimenteve të larta,
i rëndësishëm gjatë kultivimit të primeve është e mundur vetëm përmes kultivimit të
në serra). kultivarëve me potencial të lartë gjenetik,
22

23. ndërkaq shfrytëzimi maksimal i këtij të koncentruara, andaj është mendim i
potenciali është i mundur (natyrisht krahas përgji-thshëm (te shumë autorë) që
kushteve të tjera agroekologjike), vetëm prodhimtaria bashkëkohore bujqë-sore
përmes vënies në disponim të bimëve, nuk do të mund të ekzistonte as të
sasira të mjaftueshme të materjeve zhvillohej më tej pa plehra minerale.
ushqyese. Kjo mund të arrihet përmes
plehrave minerale, të cilët paraqesin plehra
Tab.Nxjerrja nga toka me rendiment 1 t /ha të elementeve ushqyese tek perimet e
ndryshme gjatë kultivimit në serra
Egzistojnë dy modele të plehërimit të
bimëve, klasik dhe modern.
Metodat klasike të plehërimit të bimëve,
mbështeten në hedhjen në tokë përpara
mbjelljes dhe gjatë vegjetacionit të
Lloji N (kg) P2O5 (kg) K2O (kg)
Domatja e hershme 2,1 – 4,6 0,6 – 1,2 2,2 – 4,6
Domatja gjysmë e hershme 2,6 – 5,0 0,5 – 1,5 3,1 – 10,0
Patëlgjani i zi 2,9 – 3,9 0,7 – 1,0 4,0 – 5,0
Speci 3,0 – 6,0 0,7 – 1,5 8,0 – 10,0
Trangulli 3,2 – 4,2 1,2 – 3,5 4,0 – 7,2
Lakra kokë 3,0 – 5,0 1,1 – 5,0 3,8 – 6,0
Lulelakra 8,4 – 10,0 2,9 – 10,0 8,3 – 12,0
Qepa 3,4 – 7,0 1,6 – 5,0 3,8 – 5,0
Karrota 2, 0 – 3,5 1,0 – 3,0 3,0 – 9,0
Sallata 2,2 0,8 5,0 – 6,0
Spinaqi 2,5 – 3,6 1,8 – 2,5 5,2 – 6,0
plehrave të ngurta të cilat futen në tokë
nëpërmjet punimeve në thellësi të
ndryshme të tokës.
23

24. Plehërimi modern (fertigimi) nënkupton njihen mirë kërkesat e kësaj bimë për
përdorimin e plehrave nëpërmjet ujit të këtë element jetësor. Nevojat për
ujitjes. Kjo shpërndarje mund të lagështirë janë të ndryshme në faza të
realizohet në të gjithë sistemet e kul- ndryshme të rritjes dhe të zhvillimit të
tivimit të bimëve; ujitjes në sipërfaqe, tyre. Vetëm në një sasi të caktuar
ujitjes në formë shiu, etj, por mënyra më lagështire toksore, bëhet e mundur tretja
e mirë është nëpërmjet sistemeve të e elementëve ushqimor që ndodhen në
ujitjes me pika. tokë, duke formuar të ashtuquajturen
solucionin toksor. Nëpërmjet qimeve
thithëse solucioni tokësor kalon në
KËRKESAT PËR UJË sistemin rrënjor dhe më pas në pjesën
mbitoksore në kërcej e gjethe.
Sigurimi i lagështisë optimale në tokë Uji në trupin e bimëve ka shumë
dhe lagështisë optimale, të ajrit, është funksione, por ndër to më kryesore janë
njëri ndër parakushtet më të rëndësi- dy:
shme, gjatë prodhimtrarisë së perimeve Transportimi i lëndëve ushqimore të
Në rend të parë duhet patur parasysh se nevojshme.
kërkesat e perimeve për ujë janë të Bimët me anë të transpirimit (avullimit)
mëdha. Këto kërkesa mund të nga sipërfaqja e gjetheve, ato
shpjegohen me përmbajtjen e lartë të ujit vetëfreskohen. Si rezultat i avullimit të
në frute, vegjetacionin relativisht të ujit nga sipërfaqet e gjetheve, ulët
shkurtër dhe sistem rrënjor relativisht e temperatura e tyre. Nëpërmjet këtij
zhvilluar dobët, te disa kultura perimore. procesi bimët vetëmbrohen nga
Uji tek perimet (dhe te bimët tjera ka rol temperaturat e larta dhe kryejnë pa
shumë probleme, proceset e tyre
të shumëfishtë dhe mjaft kompleks.
fiziologjike.
Gjithashtu uji i rregullon proceset
kimike, fizike dhe biologjike në tokë.
Rritja e kërkesave
Afatet dhe numri i ujitjeve, varen nga një
për ujë fillon
kompleks faktorësh si nga lloji, faza e
menjëherë pas
rritjes zhvillimit të bimëve dhe nga
mbjelljes së fidanit
kushtet e motit (periudha e vitit).
në vëndin e
përhershëm. Fazat
Për të siguruar rendimente dhe cilësi të me kritike për ujë
lartë të prodhimeve për njësi të janë:
sipërfaqes, duhet që në radhë të parë të
24

25. • Fillimi i lulëzimit dhe i
frutifikimit
• Faza e rritjes së frutave.
Mënyrat e ujitjes së perimeve mund të
Ujitja në formë shiu
jenë.
Ujitja me brazda
Ujitja pikë-pikë
Pyetje
Cilat janë kërkesat e perimeve per
nxehtësi
Kërkesat për lagështi
Kërkesat ndaj tokës dhe materieve
ushqyese
Speci
25

26. Speci është bima kryesore perimore në
Kosovë si për nga sipërfaqet ashtu edhe
për nga rëndësia ekonomike. Forma
dominuese e kultivimit të specit është
kultivimi në fushë të hapur. Edhe pse
prodhimi kryesor i specit është i
lokalizuar në regjionin për rreth drinit të
bardhë (Anadrini, Lugu i beranit, Deqani,
Peja, Klina, Prishtina, Anamorava)
megjithatë speci në sipërfaqe të vogla
kultivohet pothuajse në çdo regjion në
Kosovë (natyrisht ku kushtet klimatike e
lejonë këtë).
Për nga sipërfaqet që zë speci është bima
kryesore perimore në Kosovë.
Sipërfaqet e përgjithshme me perime në
vitin 2006 kanë qenë 14,500. Nga kjo
sipërfaqe 4,449 ha apo rreth 30,68 % e
sipërfaqeve të përgjithshme me perime
kanë qenë të mbjella me spec.
Përshkrimi botanik.
Jo vetëm për nga aspekti i Speci është bimë barishtore njëvjeçare e
sipërfaqeve por edhe për nga niveli
familjes solonaceae.
i përdorimit në ushqim nga ana e
popullatës dhe rëndësia ekonomike Sistemi rrënjor i specit është i vendosur
speci është bima kryesore mjaft cekët në tokë dhe ka aftësi thithëse
perimore. relativisht të dobët. Kërkesat e mëdha të
kësaj bime ndaj lagështisë, regjimit ajror
materieve ushqyese etj, mund të
shpjegohen (përveç tjerash) me
zhvillimin e dobët të sistemit rrënjor dhe
me aftësinë thithëse relativisht të dobët.
Edhe aftësia regjeneruese e sistemit
rrënjor nuk është e madhe.
Kërcelli i specit është mjaft i degëzuar,
barishtor, në bazë i drunjëzuar dhe me
26

27. kënde. Degëzimet e kërcellit janë të Kushtet klimatike kanë rëndësi të madhe
shumta dhe dalin në kënde të ndryshme dhe në perimtari paraqesin kërkesën
ndaj kërcellit kryesor. Nga ky degëzim
parësore për kultivimin e perimeve.
caktohet edhe forma e përgjithshme e
bimës. Temperatura, drita dhe uji janë faktorë
Speci karakterizohet nga ritme të shpejta kryesorë,dhe nëse këta faktorë janë në
rritjeje dhe zhvillimi. Periudha e hershme favor dhe në sasi çfarë i kërkojnë perimet
e rritjes është e shkurtër dhe përfundon në përgjithësi dhe speci në veçanti
kur maja e rritjes ndërpret rritjen.
rendimenti nuk do të mungojë, nëse kësaj
Pengimi i zhvillimit të majës së rritjes
stimulon zhvillimin e sythave anësorë të i kanë parapri edhe të gjitha masat tjera
kërcellit kryesor, të cilët gjenden poshtë agroteknike siç janë: Lëvrimi më kohë
nyjës së degëzimit të parë dhe i japin dhe cilësorë përdorimi i plehrave në sasi
bimës një pamje kaçubore. Sythat
të nevojshme, ujitja cilësore të formës
ndryshojnë për nga shpejtësia e lulëzimit
të tyre, në varësi nga pozicioni i tyre në pikë-pikë për objektet e mbrojtura dhe në
kërcellin kryesor. Sa më pranë majës së formë shiu për specin e kultivuar në
rritjes të ndodhen, aq më shpejt ndodh sipërfaqe të hapura.
lulëzimi.
Degët anësorë të formuara nga sythat me
moshë më të re, formojnë lulet e para Kërkesat ndaj nxehtësisë
vetëm pas 4-5 gjethesh. Diferencimi i
luleve tek speci nuk është i ndikuar nga
gjatësia e ditës. Shumica e kultivareve Speci është bimë e klimës së nxehtë.
lulezojnë në ditë me gjatësi 10 ose me Prodhimtaria më e mirë mund të arrihet
shumë orë. Faktori më i rëndësishëm për
vetëm gjatë verës së nxehtë, krahas
diferencimin e luleve është temperatura e
ajrit dhe në mënyrë të veçantë lagështisë së mjaftueshme. Kërkesat e
temperatura e natës. specit për nxehtësi dallojnë varësisht nga
faza e rritjes dhe zhvillimit në të cilën
ndodhet bima. Në bazë të hulumtimeve
të shumta është vërtetuar se temperaturat
Kërkesat ndaj kushteve
klimatike optimale për rritjen dhe zhvillimin e
bimës së specit sillen në kufijtë 25 ± 5 –
27

28. 70C. Fara fillon të mbijë në 130C, diskonim dritë të mjaftueshme. Kjo është
ndërkaq temperatura optimale për mbirje me rëndësi sidomos tek prodhimi në
mjedise të mbrojtura. Në fushë të hapur,
është 250C. Temperaturat e ulëta nën
duhet të kemi kujdes që bimët të mbillen
15oC, sidomos nëse ato shoqërohen me (ndërrohen) në distanca optimale.
mungesë të dritës, mund të sjellin deri
tek rënia e luleve. Deri në fazën e Kërkesat ndaj lagështisë
frytifikimit gjatë ditëve me diell,
Kërkesat e specit për lagështi janë mjaft
temperatura duhet të jetë 22-25oC,
të theksuara në të gjitha fazat e rritjes
ndërkaq gjatë natës 16-18oC. Gjatë fazës
dhe zhvillimit të bimëve, ndërkaq në
së frutifikimit (formimit dhe rritjes së
anën tjetër sistemi rrënjor i specit është
fryteve), preferohet që temperatura të jetë relativisht dobët i zhvilluar në raport me
o
25-28 C gjatë ditës dhe 18-22 gjatë pjesën mbitokësore, e cila ka
natës. Gjatë kohës me vranësira, transpiracion mjaft intensiv. Andaj ujitja
preferohet që këto temperatura të jenë e rregullt e bimëve është njëri ndër
o
për 5-7 C më të ulëta. Speci ka kërkesa parakushtet më të rëndësishme për
të mëdha edhe ndaj temperaturës së arritjen e rendimenteve të larta. Deri në
tokës. Ndërrimi i fidaneve duhet të filloj kohën e frutifikimit, lagështia në tokë
o
kur temperatura e tokës të arrijë 22-23 C, është e preferuar që të jetë afër 70% të
për arsye se në tokë të ftohtë bimët e kapacitetit fushor ujor, ndërkaq në kohën
specit ngelin në rritje. e frutifikimit 80%. Pra rritje me të
hovshme të masës mbitokësore (kërcelli,
Kërkesat ndaj dritës
gjethet dhe frutat) te speci kemi kur
lagështia e tokës mbahet në nivelin e 70-
Speci është bimë tipike me kërkesa të
mëdha për dritë (heliofite), duke filluar 80 % të kapacitetit ujor tokësor dhe
nga fazat e hershme të rritjes së bimëve. lagështia e ajrit sillet prej 60-80%.
Në kushte të mungesës së dritës bimët e Ujitja me pika përfaqëson mënyrën më
specit zgjaten, etiolizohen dhe lulet dhe
të përshtatshme të ujitjes së bimëve.
frutat e porsaformuara bien.
Për këtë arsye duhet pasur kujdes që Nëpërmjet ujitjes me pika prodhuesi ka
gjatë prodhimit bimët të kenë në mundësi të kontrollojë me saktësi dozat e
28

29. ujit dhe të plehrave që u duhen dhënë Sasirat orientuese të lëndëve ushqyese,
bimëve. Për pasojë, rritet mundësia për të në formë të materieve aktive, për
realizuar prodhime të larta dhe me cilësi rendimentin e planifikuar prej 35 – 40
më të mirë. Andaj në prodhimin intensiv t/ha, do të ishin: 130 – 150 kg N/ha, 80 –
të specit është e preferuar që çdo herë të 100 kg P2O5/ha dhe 150 – 250 kg
përdoret ujitja pikë-pikë. K2O/ha. Afatet e dhënies së plehrave
mineral, duhet të adaptohen mënyrës së
Kërkesat ndaj materieve ushqyese prodhimit, kultivarit dhe qëllimit të
prodhimit.
Speci sikurse edhe shumica e bimëve Kërkesat ndaj tipit të tokës
tjera perimore, është kulturë intensive e
cila jep një masë të madhe vegjetative Për prodhimin e specit më të
dhe të frytit. Duke pasur parasysh këtë të përshtatshme janë tokat e rrafshëta, të
dhënë është e nevojshme që speci gjatë thella, të lëshueshme, të nxehta dhe të
gjithë vegjetacionit të në disponim sasira pasura me materie ushqyese. Tokat
të mjaftueshme të materieve ushqyese aluviale paraqesin tokat më të
dhe në gjendje lehtë të shfrytëzueshme përshtatshme për prodhimin e specit.
nga ana e bimëve. Bima e specit është mjaft e ndjeshme
Duke marrë parasysh kërkesat mjaft të edhe ndaj reaksionit të tokës, andaj për
mëdha të specit për lëndë ushqyese, kultivimin e specit duhet zgjedhur toka
vegjetacionit relativisht të gjatë si dhe me reaksion neutral deri në të dobët
kultivimin në kushte të ujitjes, është e acidik. Nuk i përballon reaksionit alkalik.
nevojshme që speci të plehërohet në Në prodhimin e specit për shkak të
sasira të mjaftueshme me plehra organik ndjeshmërisë dhe kërkesave specifike që
dhe mineral. i ka kjo kulturë, duhet gjithsesi të
Nga plehrat organik rëndom përdoret kultivohet në qarkullim me kulturat tjera
plehu i stallës dhe atë në sasi 30 – 50 e kursesi në monokulturë. Parakulturat
t/ha. më të mira për specin janë leguminozet
një dhe shumëvjeçare, drithërat etj.
29

30. mbirëse të lartë) dhe të jetë e
Kultivimi i specit në fushë të hapur dezinfektuar
Zgjedhja e farës hibride të F1 gjeneratës,
Në fushë të hapur speci kultivohet krijon një siguri më të madhe për
përmes fidanit. Në disa raste (sidomos ku prodhuesit. Afati i mbjelljes së farës
mbjellja i dedikohet industrisë ndryshon varësisht na kushtet
përpunuese), kultivimi i specit mund të agroekologjike të regjionit përkatës dhe
bëhet edhe me mbjelljen direkt të farës qëllimi i prodhimit të përcaktohet për çdo
në fushë. rajon
Kultivimi përmes fidanit
Fidani shëndoshë vital, i cili
arrin për ndërrim në kohën e
Tek kultivimi përmes fidanit, njëra ndër
planifikuar, është njëri nga
fazat më të rëndësishme është përgatitja
parakushtet më të rëndësishme
cilësore e fidanit.
për arritjen e rendimenteve të
larta tek speci.
Përgatitja e fidanit
Prodhimi cilësor i fidanit nënkupton
përgatitjen e fidanit në module, duke Mënyra tradicionale e prodhimit të
përdorë substrat të përshtatshëm për lloje fidanit aplikohet ende sidomos për
të caktuara të perimeve. Edhe masat tjera prodhim të fidanit për ndërrim në fushë.
të përkujdesit (temperatura, ndriçimi, Kjo mënyrë e prodhimit të fidanit
lagështia dhe të ushqyerit) duhet të jenë bazohet në prodhimin e fidanit në lehë të
në përputhje me kërkesat e fidanëve. nxehta.
Është shumë me rëndësi që fidanet të Përgatitja e këtyre leheve bëhet në forma
ndërrohen së bashku me dhe (jo me të ndryshme (nën ose mbi tokësore). Në
rrënjë të zhveshura). fund vendoset një shtresë e plehut të
Fara e cila përdoret për mbjellje duhet të freskët organik (25 – 50 cm) e cila
ketë cilësi të mira (energji dhe aftësi shërben si burim I ngrohjes. Mbi të
30

31. vendoset një shtresë dheu (që në disa Prodhimi i fidanit në module (të
raste përzihet me një pjesë plehu të stiroporit apo plastikës), duke përdorur
dekompozuar) në trashësi 10 – 15 cm. Në substrate të posaçme për fidan, ka shumë
një sipërfaqe të përgatitur në këtë mënyrë përparësi në krahasim me metodën
vendoset fara. tradicionale të përshkruar më lartë.
Fara mbulohet me dhe të përzier me pleh Masat e përkujdesit gjatë përgatitjes së
të dekompozuar (2 : 1në favor të plehut). fidanit bazohen në mbrojtjen nga
Mbjellja e farës për kultivim në fushë të temperaturat e ulëta (në disa raste
hapur bëhet nga mesi i muajit mars. përdoren edhe mbulesa të dyfishta,
Në kushte normale fara e specit mbinë ajrosjen, ujitjen dhe mbrojtjen e fidanëve.
për 10 – 14 ditë ndërsa për ndërrim arrin
për 50 – 60 ditë.
Temperatura optimale gjatë prodhimtarisë
së fidanit të specit
T e m p e r a t u r a (oC)
Deri në mbirje 3 – 7 ditë pas mbirjes Pas kësaj periudhe, deri tek ndërrimi
Ditën Natën Ditë me Ditë me
Natën
diell vranësira
25 – 28 18 – 20 15 17 22 – 26 18 – 20 18 – 20
Menjëherë pas mbirjes preferohet që të
bëhet një ulje e temperaturës, e cila ka
për qëllim pengimin e zgjatjes së fidanit
në fazën e parë të mbirjes. Kjo masë
ndikon mjaft mirë në kalitjen e fidanit.
31

32. Kalitja vazhdon gjatë gjithë kohës së ndërrohen së bashku me dhe (jo me
prodhimit të fidanit. rrënjë të zhveshura siç është praktikë
tani).
Ndërrimi i fidaneve në fushë
Përgatitja e mirë e tokës është parakusht
i rëndësishëm në prodhimin e
suksesshëm të specit.
Në fillim mjediset në të cilat prodhohet
fidani lihen të hapura kohë pas kohe
(varësisht nga temperaturat e jashtme), Toka duhet të përgatitet në atë mënyrë që
ndërsa së paku tri – katër ditë para të krijohet në të një regjim optimal ujorë-
ndërrimit në fushë duhet të lihen të ajror.
hapura edhe gjatë natës me qëllim që
fidanët të përshtaten plotësisht kushteve
të mjedisit të jashtëm.
Prodhimi cilësor i fidanit nënkupton
përgatitjen e fidanit në module, duke
përdorë substrat të përshtatshëm për lloje
të caktuara të perimeve. Edhe masat tjera
të përkujdesit (temperatura, ndriçimi, Toka duhet lëvruar menjëherë pas
lagështia dhe të ushqyerit) duhet të jenë largimit të parakulturës. Nëse kjo kohë
në përputhje me kërkesat e fidanëve. nuk përputhet me kohën e lëvrimit të
Është shumë me rëndësi që fidanet të thellë vjeshtor, atëherë duhet bërë edhe
32

33. një lëvrim i thellë vjeshtor. Në pranverë Ndërrimi i fidanëve me rrënjë të
nëse konsiderohet që toka është më e zhveshura shkakton një vonesë shtesë në
arritjen e fryteve për vjelje.
ngjeshur, atëherë do të ishte e preferuar
Tek mënyrat bashkëkohore të kultivimit
që të bëhet jë lëvrim i cekët, e më pas në fushë të hapur, numri i bimëve për
punimi plotësues i tokës (trinimi, piatimi hektar është zakonisht më i vogël se sa
tek mënyra tradicionale e kultivimit.
etj). Pasi qe speci ndërrohet ne vend te
Zakonisht ky numër sillet rreth 4 - 6
përhershëm nga fillimi i majit barojat e bimë/m2.
këqija janë prezentë pothuajse kudo Specin duhet gjithsesi ta kultivojmë në
kështu qe preferohet aplikimi i frezimit si qarkullim bimor, kështu që në të njëjtën
masë për shkriftimin e tokës dhe për sipërfaqe, mund të mbillet vetëm pas tri
eliminimin e barojave te këqija. deri katër viteve. Parakulturat më të mira
Duhet kushtuar shumë kujdes qarkullimit për te janë drithërat, bimët leguminoze
bimor. dhe ato foraxhere.
Përgatitja plotësuese e tokës duhet bërë
Kultivimi në të njëjtën sipërfaqe
për disa vite rrit rrezikun e sa më mire, në mënyrë që të sigurohet
paraqitjes së sëmundjeve, regjimi i mire ujoro ajror.
dëmtuesve dhe ndikon në Së bashku me punimin themelot që duhet
shfrytëzimin e një anshëm të
bërë në vjeshtë, hudhen edhe . 30t/ha
elementeve ushqyese.
pleh organik si dhe 200-400 kg/ha plehra
NPK (mundësisht kombinimi 8:16:24).
Ndërrimi i fidanëve në fushë, në kushtet
Në pranverë duhet bërë punimin
e Kosovës fillon nga mesi i majit. Për
ndërrim fidanët duhet të kenë së paku 5– plotësues të tokës dhe së bashku me këtë
6 gjethe, të jenë të shëndoshë dhe të punim jipen edhe 200-400kg/ha pleh
kalitur mirë.
NPK.
Është e preferuar që fidanet të ndërohen
së bashku me dheun-substratin në të cilin Ndërrimi i fidanëve në fushe duhet bërë
ndodhet fidani. Në rastet kur ndërrimi i kur temperatura e natës sillet në rreth 150
fidanëve bëhet me rrënjë të zhveshura
C, që në kushtet tona është nga mesi i
(nga dheu – substrati), zënja e fidanit
është më e vështirë dhe më e ngadalshme. majit.
33

34. Ndërrimi i fidaneve bëhet në distance 50- rastin e ndërrimit të bimës, kurse më
60 x 20-25cm. Eshtë e preferuar që fidani vonë ujitja bëhet sipas nevojës dhe
të ndërrohet së bashku me dheun kërkesave të bimës. Në fillim bima nuk
ka shumë kërkesa për ujë, përderisa më
vonë rriten nevojat për ujitje.
Ujitja e bimës së mbjellur në tokë të
shkrifët bëhet më shpesh ndërsa në toka
të rënda më rrallë. Sasia e ujit për ujitje e
kësaj bime është 300/400 m3 ujë për
hektar.
(substratin). Ndërrimi preferohet që të
Speci per konsum të hershëm vilet në
bëhet gjatë kohës me vransira, apo kur
disa faza të pjekjes teknike:
nuk janë temperaturat e larta. Menjiherë
p.sh. kur fruti arrin madhësinë e plotë ose
pas ndërrimit duhet kryer ujitje.
arritja e tij deri në shkëlqimin e tij
karakteristik dhe deri sa të bëhët frut I
fortë, ose pasi të fillojnë të skuqen frutet
duhet të filloj vjelja e tyre, sepse lastarët
lehtë thehen.
Në
Domatja
kushtet tona klimatike, kultura e specit
me sukses mund të kultivohet mirëpo
Domatja është bimë barishtore një
vetëm me ujitje të vazhdueshme. Për
vjeçare e familjes Solonaceae.
herë të parë, ujitja duhet të bëhet me
34

35. Si për nga rëndësia ekonomike, vlera
ushqyese, mënyra e përdorimit në të Domatja është bimë barishtore
ushqyerit e njeriut dhe sipërfaqet që njëvjeçare e familjes Solanaceae.
zen,domatja bën pjesë në grupin e
Sistemi rrënjorëi domates është shumë i
bimëve perimore më të rëndësishme.
degëzuar, zhvillohet mjaftë shpejt dhe
Ka origjinën nga vendet e nxehta të futet thellë në tokë. Zhvillimi i sistemit
Amerikës së jugut, ku edhe sot mund të rrënjorë, varet nga mënyra e kultivimit,
hasen forma të egra të bimës së domates. varieteti, si dhe tipi i tokës. Te kultivimi i
Pas zbulimit të Amerikës fillon të domates përmes fidanit, gjatë shkuljes së
përhapet në Evropë. Në fillim është fidanit, vie deri te shkëputja e rrënjës
kultivuar si bimë mjekuese e më vonë ka kryesore, kështu që sistemi rrënjorë merr
filluar të përdoret për ushqim. formë më tepër xhufkore, me ç’rast
masa më e madhe e sistemit rrënjorë
Domatja në Kosovë zë një vend shumë vendoset në thellësi 30 – 40 cm.
me rëndësi si perime e freskët apo e
konservuar. Konsumi i domates është Në përgjithësi, mund të thuhet se
shumë i lartë andaj Kosova ende nuk i domatja ka sistem rrënjorë mjaft mirë të
mbulon nevojat me prodhim vendor të zhvilluar.
kësaj kulture.
Në dekadën e fundit kultivimi i domates
tek ne ka filluar të rritet dukshëm
Në kushte të përshtatshme,
sidomos prodhimtaria në ambiente të nga kërcelli mund të
mbrojtura (serra) çka përmirëson formohen edhe rrënjë
mesataren e rendimentit për sipërfaqe të adventive (gjatë kontaktit të
kultivuar. kërcellit me tokën).
Krahasuar me disa vende rendimenti i
domates për njësi të sipërfaqes dhe sasia
e prodhuar ende është e vogël. Kërcelli është barishtor dhe shumë i
Importi i kësaj kulture nga vendet e degëzuar. Kur bima zhvillohet lirisht,
ndryshme ende është i lartë ku me rritjen ajo më tepër merr pamjen e shkurrës.
e sipërfaqeve prodhuese, përmirësimin e Degëzimet që dalin nga sqetullat e
teknologjisë së prodhimit dhe përdorimin gjetheve quhen sqetullorë. Rëndom më
e hibrideve të ndryshme mundemi ta shumë zhvillohen sqetullorët që ndodhen
zvogëlojmë importin e domates. nën lulëri, ndërsa më pak ata që ndodhën
mbi lulëri. Kërcelli sikurse edhe të gjitha
Përshkrimi botanik pjesët tjera vegjetative është i mbuluar
35

36. me qime ngjyrë të hirit. Qimëzat e Tipi i gjetheve normale, ku bëjnë pjesë të
shkurtra lirojnë një lëng të ngjitshëm gjitha pjesët përbërëse të gjethit,
ngjyrë të verdhë të çelur, që bimëve të Tipi i gjethevenë formë të gjetheve të
domates ju jep një erë specifike. Gjatësia patates, të cilat janë me ndërtim më të
e kërcellit të domates është e ndryshme thjeshtë, pa fletëza ndërmjetësuese dhe
(0.3 – 2 m). Te disa varietete që fletëza të rendit të parë. Janë më të trasha,
kultivohen në serra, lartësia e kërcellit me ngjyrë të gjelbërt të errët dhe ju
mund të jetë edhe më e madhe. Në bazë ngjajnë gjetheve të patates.
të gjatësisë së kërcellit, kultivarët e Numri më i madh i kultivarëve të
domates ndahen në dy grupe: domates (më shumë se 90%), i përkasin
a) Indeterminante dhe tipit me gjethe normale.
b) Determinante
2.4 Lulëria mund të jetë e thjeshtë, pa
Kultivarët indeterminante dallohen me degëzime dhe e përbërë me dy ose më
kërcell të hollë, me shumë degëzime dhe shumë degëzime. Lulet e domates janë
me rritje të pakufizuar. Ndërnyjet e tyre hermafrodite, me ngjyrë të verdhë.
janë të gjata dhe lulëritë i kanë të Domatja është bimë vetpjalmuese
vendosura rrallë. Varietetet e këtilla (vetpolenizuese).
rëndom kultivohen me mbështetës (që Për nga pikëpamja botanike, fryti i
mund të të jetë i ndryshëm; prej druri, domates përfaqson një rrushkë, që
metali, materieve plastike etj.). përbëhet nga 2 – 3 e më shumë fole
Varietetet e këtij tipi duhet vazhdimisht farash. Madhësia e frytit është mjaftë
të ,,pastrohen”, nga sqetullorët. variabile, nga
1 – 2 gr te domatet e egra e deri në 500
Kultivarët determinante (të ulta), kanë gr te varietetet me fryte të mëdhenj.
kërcell të ulët (40 – 50 cm lartësi), Për nga forma frutet e domates mund të
zhvillim më të pakët, vegjetacion më të jenë vezake dhe të zgjatura, pllakëzore
shkurtër, si dhe lulëri dhe gjethe të ose të rrumbullakët.
vendosura më dendur. Këto varietete
kultivohen pa mbështetës dhe te këto nuk
aplikohet largimi i sqetullorve.
2.3 Gjethet te domatja janë tek puplorë,
pak a shumë të çara. Ato mbulohen me
disa fletëza të rendit të parë. Te VLERA USHQYESE DHE
domatja dallohen kryesisht dy lloje KURATIVE E DOMATËS
gjethesh:
36

37. Acidet e domates midis të cilave
Përhapja shumë e gjerë dhe konsumi i mbizotëron acidi citrik kanë aftësinë të
lartë i domates shpjegohet me vlerën e seleksionojnë florën intenstinale, duke
madhe ushqimore, dietetike e kurative, si favorizuar veprimtarin e baktereve të
dhe me shumëllojshmërinë e përdorimit tretjes, ndërsa pengojnë zhvillimin e
të sajë.frutat e domatës dallohen për baktereve të kalbëzimit.
përmbajtje të lartë të vitaminave, kripra
minerale si dhe acide organike.
KËRKESAT E DOMATES NDAJ
KUSHTEVE TË AMBIENTIT TË
Domatet e pjekura kanë përafërsisht këtë
JASHTËM
përbërje kimike në përqindje (%): ujë
87.96, lëndë ekstraktive të pa azotuara Kërkesat ndaj temperaturës
0.48-4, sheqerëra2.5-5, lëndë të azotuara
0.8-2, celulozë 0.8-1.5, kripëra minerale Domatja ka kërkesa të mëdha ndaj
0.6-1.2, yndyrëra 0.2-0.6 etj. temperaturave të larta, dhe atë gjatë të
gjitha fazave të rritjes dhe zhvillimit të
saj. Fara e domates fillon të mbijë në
Domatja siç u përmend edhe më lartë ka
temperaturën minimale 12 – 13˚C,
vlerë të madhe kurative. Ajo përmban
ndërkaq temperatura optimale për
antibiotik siç është tomatinae cila
mbirjen e farës është rreth
shërben në luftimin e sëmundjeve të
25˚C. Temperatura optimale për rritjen e
lëkurës dhe aparatit tretës. Lëngu i
organeve vegjetative është rreth 22˚C. Në
domates ushtron ndikim të madh në fazën e lulëzimit dhe të formimit të
shërimin e plagëve të infektuara dhe të fruteve, temperatura optimale sillet në
ulcerave kronike, është mjaft i kufijt 23 – 26˚C. Në temperaturën nën
përshtatshëm edhe për njerëzit që vuajnë 15˚C, ndalet procesi i lulëzimit të bimëve,
nga sëmundjet e zemrës dhe enëve të kurse në temperaturën 10 – 11 ˚ C, vie
gjakut. deri te ramja e luleve si dhe ndërprerja e
rritjes dhe zhvillimit të bimëve. Deri te
Domatja ndikon edhe në kurimin e ramja e luleve mund të vie edhe si pasojë
sëmundjeve të lehta reumatike, ka veti e temperaturave të larta (mbi 35˚C).
kuruese edhe për neferitin, artritin, Kur është i dobët intensiteti i
kapsllëkun, etj. Ajo shërben edhe për ndriçimit (psh. në serra), domaten duhet
neutralitetin e aceditetit që krijohet në kultivuar në temperatura më të ulëta, me
organizëm nga ushqimi i bazuar në mish ç’rast zvogëlohet intensiteti i
dhe drithera. frymëmarrjes dhe aktiviteti fotosintetik i
bimëve.
37

38. Për rritjen dhe zhvillimin e bimëve të duhet të jetë rreth 70%, në fazën e
domates, përveç temperaturës së ajrit lulëzimit dhe të formimit të fruteve 80%,
është mjaftë e rëndësishme edhe ndërkaq në kohën e pjekjes së fruteve
temperatura e tokës. Temperatura KFU, është e preferuar që të jetë afër
optimale e tokës për rritjen dhe 70%.
zhvillimin e bimëve të domates është 20 Për sa i përket lagështisë relative të
– 25˚C. ajrit, domatja nuk ka kërkesa të theksuara.
Lagështia relative optimale e ajrit për
ritjen dhe zhvillimin e suksesshëm të
Kërkesat ndaj dritës bimëve të domates është 50 – 60 %,
ndërkaq në fazën e lulëzimit, lagështia
Domatja ka gjithashtu kërkesa të relative e ajrit është e preferuar që të jetë
mëdha ndaj dritës. Kërkesat më të mëdha 45 – 50 %. Në rastet e prezencës së
lagështisë së lartë relative të ajrit, bimët e
për dritë, bimet e domates i kanë në fazën
domates zgjaten, kërcelli bëhet i butë,
e fundit të fidanit. Në kushtet e dritës së bimët bëhen më të ndieshme ndaj
pamjaftueshme, bimët e domates zgjaten, sëmundjeve.
vonohet frytëzimi, frytet formohen me
vështirësi, e si rezultat i tërë kësaj, vie Kërkesat ndaj tipit të tokës
deri te ramja e theksuar e rendimentit.
Domatja, edhe pse mund të lultivohet
Për arsye të kërkesave të mëdha të në shumë tipe të tokave, megjithatë duhet
dommates për dritë, duhet krijuar kushte cekur se për arritjen e rendimenteve të
optimale, si në fazën e fidanit, ashtu edhe larta, domaten duhet kultivuar në toka të
në objekte të mbyllura, ndërkaq në fushë thella ranore, me regjim të mirë ujoro-
ajror dhe të nxehtësisë, me strukturë të
të hapur, ndërrimi i fidaneve duhet bërë
mirë dhe të pasura me materie ushqyese.
në distance optimale, me qëllim që bimët Domatja është e qëndrueshme ndaj
të kenë në disponim dritë të mjaftueshme. reaksionit të dobët acidik (vlera e pH më
Marrë në përgjithësi mund të thuhet se e përshtatshme është 6 – 7), ndërsa nuk i
domatja është bimë tipike dritëdashëse. përballon reaksionit alkalik të tokës.
Kërkesat për lagështi
Koeficienti transpirues te domatja është
mjaft variabil. Varësisht nga varieteti,
mënyrës dhe kushteve të kultivimit,
Tab. Sasitë e rekomanduara te plehrave
mesatarisht sillet në kufijt 300 – 400. varësisht nga niveli i pjellorisë së tokës
Llogaritet se deri në fazën e lulëzimit
KFU (kapaciteti fushor ujor) i tokës,
38