1. dec 2012
HET ONAFHANKELIJK PROFESSIONEEL TIJDSCHRIFT VOOR DE ZIEKENHUIZEN
Verschijnt 12x per jaar - nr.14 - 12 / 2012 (maand december) - 18 december 2012 - Antwerpen X - P 912873
DOSSIER:
Fixatie, eerst denken en dan liever niet doen
„„ ZNA en Klina fuseren in 2015 5
„„ ZORGwerkgever2012, het slotevent 20
QR-code
„„ Zorgkalender ouderen en zorg 2013 25
„„ Geurmanagement in ziekenhuizen 26
zie pagina 30

2. ZORG Magazine, het onafhankelijk
tijdschrift voor de Vlaamse
VOORWOORD
ziekenhuizen wordt per kwartaal
Michael Van Buggenhout
uitgegeven door:
Hoofdredacteur
„„ Ablecare BVBA
Consultancy, Research & Education De sfeer opsnuiven...
Mesah is een innovatieve, beveiligde internetmarkt voor de Bossaersstraat 87
2930 Brasschaat
gezondheidszorg gebaseerd op het principe van een open info@ablecare.be of www.ablecare.be Beste zorgprofessional,
omgekeerde veiling. „„ Jaargang 2 - nummer 14 Een jaar vliegt voorbij en bij aanvang van 2013 maken we meteen goede
editie december 2012 voornemens. Misschien ook wel in uw zorgorganisatie: Lean Thinking?
ISSN: 2033-7582 Flexpools? Functiedifferentiatie? Het (verder) kantelen van de zorgorganisatie?
P 912873 PB 779 ZORG Magazine blijft u ook in 2013 inspireren. Ook in dit nummer, waarbij we
focussen op een uitgebreid PWO-project van de Karel de Grote-Hogeschool. Zij
„„ Eindredactie: Michael Van Buggenhout gingen met verschillende ziekenhuizen aan de slag rond fixatie en tonen hoe het
anders kan.
„„ Aan dit nummer werkten mee:
Michael Van Buggenhout, Kristin Daarnaast staan we in deze editie ook stil bij de beleving van cliënten en hun
Plaats uw offerte-
Slachmuylders, Christine Ceulemans, dr. omgeving. Denkt u er soms over na, hoe deze mensen zich voelen als ze het
aanvraag Erik Franck, Nancy Van Genechten, Jaak ziekenhuis betreden, in de wachtzaal wachten of op een koude tafel liggen
Roosens, Isa Michiels, Dirk Baert, Pieter wanneer ze stilletjes in een MRI-toestel worden geschoven? Warmte en een vaak
De Blieck, Bart Dirix, Hilde Taillieu en Valérie onfrisse geur, dit in associatie met eerdere, vaak negatieve herinneringen aan het
Duquet. ziekenhuisgebeuren zorgen voor stress en onrust. De laatste jaren werd er tal van
onderzoeken uitgevoerd naar de invloed van etherische oliën (zeg maar geuren)
„„ Oplage: 2500 exemplaren op de beleving van patiënten en bezoekers. Het reduceren van stress en het
Ontvang offertes creëren van een gevoel van welbevinden kan voor werknemers een meerwaarde
en laat leveranciers „„ Abonnementen, adreswijzigingen en betekenen. Wist u trouwens dan ook heel wat bacteriën en schimmels erg
hun prijszetting annuleringen: ZORG Magazine wordt gratis gevoelig zijn aan deze oliën?
bedeeld, bij adreswijziging kunnen oud
verbeteren tijdens
én nieuw adres worden doorgegeven via Het team achter ZORGMagazine wenst u alvast een prettig, gezond en inspirerend
een omgekeerde redactie@ablecare.be. 2013 toe, kortom een jaar vol kwalitatieve zorg op maat!
veiling
„„ Redactie: redactie@ablecare.be
+32 477 41 17 00
Recente Mesah besparingen „„ Drukkerij: Dirix-Vanhoof, Ekeren
-45% (Enveloppen) „„ Advertenties: Advertentieruimte kan
Bespaar! besproken worden met de redactie (zie
-30% (Papier) bovenstaande contactgegevens).
-26% (Verbandmateriaal) „„ © Schriftelijke toestemming van de
redactie is vereist voor eventuele overname
-35% (Toners-Cartridges) van tekst en beeldmateriaal uit de publicatie.
„„ Alle artikels kunnen afzonderlijk en
gratis gedownload worden via de website
van ZorgAndersTv (www.zorganderstv.be)
en deze van Ablecare (www.ablecare.be). Wenst u nog sneller op de hoogte te zijn van nieuws en evoluties in de ZORG
sector? U kan de redactie van ZORG Magazine ook 24/24u volgen via Twitter
Gemaran nv - Kortrijksesteenweg 214 b3 - 9830 Sint-Martens-Latem (@ZORGMagazine).
www.mesah.com - info@mesah.com - tel: 09 210 78 90
2 ZORGMAGAZINE ZORGMAGAZINE 3

3. Karel de Grote-Hogeschool start expertisecentrum
INHOUD Korte berichten
Psychisch Welzijn in Patiëntenzorg
ZNA en Klina gaan regio op termijn lokaal terecht kunnen verwijzers maakt van deze samenwerking
3 Op een lanceringsevent op 3 december een studie naar de seksualiteitsbeleving samenwerken en fuseren in 2015 voor 4 nieuwe specialismen: radiotherapie, een natuurlijke samenwerking, gebaseerd
Voorwoord te Berchem werd het expertisecentrum en informatienoden ter ontwikkeling en ZNA en AZ KLINA wensen vanaf volgend nierdialyse, interventionele cardiologie en op dezelfde basiswaarden”, zegt Paul
‘Psychisch Welzijn in Patiëntenzorg’ implementatie van een preventiebeleid. jaar intensief te gaan samenwerken. Deze kinder- en jeugdpsychiatrie. Voor deze Guillaume, Voorzitter van de Raad van
4 officieel voorgesteld aan de zorgsector. De • Burn-out in de hulpverlening: Wat samenwerking beoogt het vergroten van de gespecialiseerde zorg zijn patiënten uit de Bestuur van AZ KLINA.
KdG start expertisecentrum coördinator van het centrum, Erik Franck, maakt verpleeg- en vroedkundigen zo schaal van ZNA en de regionale integratie regio vandaag verplicht zich te verplaatsen
Psychisch Welzijn in Patiëntenzorg gaf toelichting bij de missie van het centrum, kwetsbaar? van de ziekenhuizen AZ KLINA en ZNA naar de zuidelijke rand van Antwerpen. Tewerkstelling
het team onderzoekers en de inbedding in • Vorming en opleiding: Training Jan Palfijn. De samenwerking start op 1 Daarnaast zal intense samenwerking tussen Zowel ZNA als KLINA geven mee dat de
5 de Hogeschool. ‘levensreddende vaardigheden in de januari 2013 onder de juridische vorm van de respectieve medische diensten zorgen tewerkstelling in beide ziekenhuizen niet
Korte berichten verloskunde’ een ‘groepering’ en zal leiden tot betere voor de ontwikkeling van subspecialisaties gewijzigd zal worden. Toch stellen de
Met de naam ‘Psychisch Welzijn in gemeenschappelijke dienstverlening en met verhoging van de kwaliteit tot gevolg”, vakbonden zich vragen bij de fusie, onder
6 Patiëntenzorg’ wil het expertisecentrum “De technologische en inzet van overheidsmiddelen. Vanaf 2015 aldus CEO ZNA Bruno Holthof. meer over werkgelegenheid, arbeids- en
Dossier: binnen de opleidingen Verpleegkunde en
wetenschappelijke zullen AZ KLINA en ZNA Jan Palfijn fuseren loonvoorwaarden. Zowel het LBC-NVK
Fixatie: eerst denken, dan liever Vroedkunde werken rond psychosociale tot één ziekenhuis. AZ KLINA en ZNA zullen “Beide ziekenhuizen als ACOD reageerden daags na de
vooruitgang in de zorg
niet doen. aspecten in patiëntenzorg. “Bepaalde als gelijke partners dit nieuwe ziekenhuis
hebben een te kleine bekendmaking van de fusie. “Deze fusie
medische aandoeningen kunnen vandaag
impliceert niet besturen en hebben een gelijklopende visie komt er niet op vraag van het personeel”, gaf
15 met succes worden behandeld en zijn hierdoor op de zorgverlening inzake kwaliteit en schaal om elk het LBC-NVK mee in Gazet Van Antwerpen
ZorgAndersTv: niet langer levensbedreigend, maar hebben noodzakelijk dat ook het toegankelijkheid en beschikken vandaag (12/12/2012). “Er kan dan ook geen sprake
reportages & informatie eerder een chronisch karakter.” Besluit over een complementair zorgaanbod dat afzonderlijk top kwali- zijn van jobverlies en ontslagen, ook niet in
psychisch welbevinden
Franck. “Deze doorgedreven technologische zij zo veel mogelijk willen integreren en
tatieve gespecialiseerde de ondersteunende diensten.”
20 en wetenschappelijke vooruitgang impliceert van patiënten erop uitbreiden. Dit zal ertoe leiden dat er in
ZORGwerkgever2012, echter niet noodzakelijk dat ook het psychisch de regio Noord-Antwerpen één nieuw, medische diensten Hubert Euler van de ACOD voegde in
het slotevent in woord & beeld welbevinden van patiënten erop vooruit
vooruit gaat.” toonaangevend ziekenhuis ontstaat met hetzelfde artikel toe dat: personeel van
gaat.” Het kersverse expertisecentrum Het expertisecentrum vertrekt vanuit één visie lokale, regionale en in een aantal domeinen
verder uit te bouwen.” diensten die verplaatst worden enkel vrijwillig
24 focust niet enkel op patiëntenzorg, maar wil om onderzoeksprojecten, een aanbod van supraregionale uitstraling. Het nieuwe van arbeidsplek kunnen veranderen en dat
AZ Sint-Jan Brugge-Oostende ook onderzoek voeren naar het psychisch vorming en een dienstverleningsaanbod te ziekenhuis met 2 sites (campus ZNA Jan Zelfde visie op kwaliteit en er aandacht moet zijn voor begeleidende
AV huldigt gloednieuwe dienst welbevinden van de gezondheidswerkers bundelen.Momenteel bestaat het team uit 5 Palfijn in Merksem en campus AZ KLINA in toegankelijkheid maatregelen, zoals aanpassingen voor
neonatologie in (verpleeg- en vroedkundigen) en de invloed experten: Erik Franck, Christine Ceulemans, Brasschaat) heeft samen 800 bedden. “Niet alleen de geografische nabijheid van de woon-werkvergoedingen. “Bovendien
op de kwaliteit van de patiëntenzorg. Sarah De Schepper, Nina Geuens en Saar beide ziekenhuizen is een aansporing om kan de fusie leiden tot vreemde taferelen.
25 Van Pottelberghe. Schaal ZNA vergroten tot samenwerking over te gaan. Ook de Gedetacheerd, statutair OCMW-personeel
Zorgkalender ouderen en zorg Dat is ook duidelijk te merken wanneer AZ KLINA en ZNA erkennen dat zij inzake gelijklopende visie van beide ziekenhuizen uit zowel Antwerpen als Brasschaat kan
2013 we een blik werpen op de reeds lopende Contactgegevens: de uitbouw van een aantal ondersteunende inzake kwaliteit en toegankelijkheid, inzake op dezelfde dienst terechtkomen, maar
projecten: Erik Franck (erik.franck@kdg.be) diensten en facilitaire processen de ambitie tot goede samenwerking met wel met verschillende statuten werken. Dat
26 • Seksualiteit bij gynaecologische kanker: T +32 3 613 15 00 belangrijke synergieën kunnen realiseren de huisartsen, woonzorgcentra en andere moet grondig opgevolgd worden.”
Geurmanagement in ziekenhuizen als ziekenhuizen samenwerken. Zo zullen
ZNA en KLINA in de toekomst bijvoorbeeld
dezelfde informaticazsystemen gebruiken.
Meer gespecialiseerde medische
Win 1 van de vijf gratis diensten lokaal uitbouwen
exemplaren van de Het AZ KLINA in Brasschaat en ZNA Jan
zorgkalender, kijk snel op Palfijn in Merksem liggen slechts 7 km
pagina 25 van dit ZORG van elkaar verwijderd en vormen samen
Magazine! het ziekenhuisaanbod voor de uitgebreide
regio ten noorden van Antwerpen. “Beide
ziekenhuizen hebben een nog te kleine
schaal om elk afzonderlijk top-kwalitatieve
gespecialiseerde medische diensten
verder uit te bouwen en willen daarom
nu de krachten bundelen. Door de
samenwerking zullen patiënten uit deze
4 ZORGMAGAZINE ZORGMAGAZINE 5

4. Fixatie:
Foto: ©UZA
Eerst denken
en dan liever niet doen
Routinematig fixeren bij valpreventie wordt door Plas & Hunink (2008) in de top vier
gezet van zinloze rituelen in de verpleegkundige zorg. Niet verwonderlijk, gezien fysieke
fixatie belangrijke lichamelijke en psychische gevolgen heeft voor de betrokkene. Decubitus,
constipatie, orthostatische hypotensie, vermindering van de spiermassa, compressieve
neuropathie, nosocomiale infecties, valgerelateerde verwondingen tot zelfs overlijden door
wurging of aspiratie zijn genoemde lichamelijke gevolgen (Van Wezenbeeck, 2001; Evans e.a.,
2002; Evans e.a., 2003). Het gebruik van fysieke fixatie kan dan ook leiden tot een verlengde
hospitalisatieduur (Evans e.a., 2003). Daarnaast kampen gefixeerde patiënten met gevoelens
Figuur 2: Vergelijking totale vocht terugslag Attends Soft / 4 (donker blauwe lijn) ten opzichte
van woede, gevangenschap, angst, ongemak en depressieve symptomen (Gallinagh et al., 2002; van vergelijkbare producten. (testperiode 16 maart tot en met 18 maart 2009, Hy-Tec
Gastmans & Milissen, 2007). Hygiene Technologie GmbH, Haan onder leiding van Dr. Edgar Herrmann. Meer injformatie
over de testprocedure MID50-Test via: www.urology-kiel.de/05/projekte/Windeltest.php
Toch is het voorbarig om uit bovenstaande Om deze reden heeft de Karel de Grote- geen routinematige handeling mag zijn en www.skin-health.eu
te concluderen dat fysieke fixatie volledig Hogeschool (KdG) in samenwerking die naar believen wordt toegepast, maar
uit de verpleegkundige zorg moet worden met drie Antwerpse ziekenhuizen slechts een laatste redmiddel is indien “Het is voorbarig om fixatie meteen
verbannen. In tegenstelling tot andere een Projectmatig Wetenschappelijk andere alternatieven ontoereikend worden
zinloze rituelen, zoals föhnen en ijzen bij Onderzoeksproject (PWO) opgezet met als geacht. Daarnaast wordt het belang van volledig uit de verpleegkundige zorg te bannen,
decubituspreventie, zijn vrijheidsbeperkende doel een fixatieluw (niet fixatieloos) beleid een correct toepassen van fysieke fixatie in sommige omstandigheden is het misschien wel geïndiceerd.”
maatregelen in sommige omstandigheden te introduceren binnen de acute zorg in benadrukt, indien vrijheidsbeperking
misschien wel geïndiceerd. ziekenhuizen. Uitgangspunt is dat fixatie geïndiceerd is. Het onderzoeksproject is persoon en dat opzettelijk bedoeld is om educatiepakket rondom het gebruik Prevalentiemeting en meting naar ken-
er op gericht verpleegkundigen, binnen hun te voorkomen dat de persoon zijn lichaam van fixatie-alternatieven nishouding en beslissingbevoegdheid
instellingsbeleid, te laten reflecteren omtrent naar een gekozen positie beweegt, of dat In kader van de prevalentiemeting, bezocht
Het wetenschappelijk onderzoek rond fixatie liep tussen 2006-2012 en werd het gebruik van fysieke fixatiemiddelen en de persoon normale toegang heeft tot zijn Dit gebeurde in nauwe samenwerking met een onderzoeker om de andere week op een
gefinancierd met overheidsmiddelen voor projectmatig wetenschappelijk
alternatieven. lichaam (Stilwell, 1991). Patiënten kunnen op het Universitair Ziekenhuis Antwerpen, vaste dag de geselecteerde afdelingen. Er
onderzoek binnen de professionele bacheloropleiding verpleegkunde aan
de Karel de Grote-Hogeschool Antwerpen. verschillende manieren gefixeerd worden: de GasthuisZusters Antwerpen (GZA) werd gewerkt met een vragenlijst, die werd
In dit dossier worden enkele resultaten bedsponden, lendengordels, voorzettafels, Ziekenhuizen en het AZ Klina. De context ingevuld op basis van het patiëntendossier
Er was een intense samenwerking tussen volgende partners: beschreven, waarbij expliciet het woord fixatievestjes en polsbandjes zijn de meest van het onderzoek waren diensten en op basis van gegevens van de
• Karel de Grote-Hogeschool, opleiding verpleegkunde: Kristin Slachmuylders, wordt gegeven aan het werkveld zelf. gerapporteerde methodes (Retsas, 1998; genees-en heelkunde in de voorgenoemde verantwoordelijke verpleegkundige. Bij een
Christine Ceulemans, dr. Erik Franck
Daarnaast wordt ook stil gestaan bij de Myers, 2001). Maar ook een kamer-of ziekenhuizen. Om de wetenschappelijke eerste prevalentiemeting in 2008, bleken
• Universitair Ziekenhuis Antwerpen: Nancy Van Genechten
• GZA Ziekenhuizen Antwerpen: Jaak Roosens juridische aspecten. gangalarm valt binnen deze omschrijving. waarde van het onderzoeksopzet te 755 van de 1584 patiënten, gefixeerd. Dit
• AZ KLINA: Isa Michiels garanderen werd samengewerkt met de is goed voor 48%. Indien we het gebruik
• UA, Master Verpleegkunde en Vroedkunde Fixatie: wat zegt u? KdG voerde een onderzoek uit, bestaande Vakgroep Verpleegkunde en Vroedkunde van bedhekken buiten beschouwing laten,
Fysieke fixatie wordt gedefinieerd als uit drie luiken: van de Universiteit van Antwerpen. noteerden we een prevalentie van fysieke
elk middel, materiaal of uitrusting dat 1. Een prevalentiemeting fixatie van 16%. Uit deze meting blijkt
vastgemaakt is aan of dichtbij het lichaam 2. Een peiling naar kennis, houding en Naar aanleiding van het onderzoek vond er valpreventie de voornaamste reden om te
van de persoon, dat niet controleerbaar beslissingsbevoegdheid een studiedag plaats op 12 oktober jl, die fixeren te zijn.
of gemakkelijk verwijderbaar is door die 3. De introductie en evaluatie van een herhaald zal worden medio 2013. (lees verder op p10.)
6 ZORGMAGAZINE Dossier fixatie Dossier fixatie ZORGMAGAZINE 7

5. Fixatie en valpreventie: Geen mooi paar!
In het streven naar patiëntveilige zorg is valpreventie een noodzakelijke voorwaarde. Het is dan ook niet te verwonderen dat
men hierbij fixatie als preventieve actie inzet. Echter, er is geen bewijs dat fixatie vallen voorkomt. Integendeel: het valrisico Veiligheid in bed
van gefixeerde patiënten zal verhogen onder meer door het ontstaan van spieratrofie en stijve gewrichten ten gevolge van Aandacht van de patiënt trekken Visuele herinneringen om pt aan te moedigen om pt-bel te
hun immobiliteit. Hierdoor komen deze patiënten in een vicieuze cirkel terecht. Ook bestaat het risico dat deze patiënten gebruiken
zich trachten los te wrikken uit hun fixatiemateriaal, wat het risico op vallen dan weer aanzienlijk kan verhogen. Gefixeerde Transfer in en rond het bed verbeteren Tafel of stoel langs het bed plaatsen om transfer te bevorderen
patiënten die vallen vertonen vaak ernstigere verwondingen dan niet gefixeerde patiënten. (Evans et al., 2003; Wang & Moyle,
Laat 1 bedhekken naar boven, 1 naar beneden
2005)
Support van zitten en positioneren
Tabel 1. Effecten van verminderen vrijheidsbeperkende interventies
Kussens Wigkussens
Niet meer medicatiegebruik
Armkussens (om zijwaards vallen te voorkomen)
Agitatie neemt niet toe
Kussen op de zit
Zorgkosten stijgen net
Grote kussens op de vloer
Cognitief functioneren stijgt
Stoelen Diepzittende zetels met hoge rugsteun
Leidt niet tot meer valpartijen met meer letsels
Ligstoelen
Bron: http://www.venvn.nl/Vakdossiers/Vrijheidsbeperking/Inziekenhuizen.aspx - Presentatie tijdens V&VN Lustrumcongres, 8 februari 2011
Verwijderen van wieltjes
In de literatuur worden er verschillende alternatieven aangereikt, om vallen te voorkomen en toch niet te hoeven fixeren. Helaas
Activiteiten en programma’s
is er geen pasklare oplossing dat aangeeft welk alternatief haalbaar en effectief is. Dit hangt af van de patiëntenkenmerken en
Oefenprogramma’s Voor transfervaardigheden
kenmerken van de afdeling. In het educatiepakket dat werd ontwikkeld, is een inspirerende lijst opgenomen met alternatieven
die ingezet kunnen worden bij valpreventie. Ook verder in deze tekst staan enkele alternatieven vermeld. Voor ADL-vaardigheden
Gestructureerde dagelijkse routine
Grote kussens op de vloer
Mogelijke alternatieven bij een verhoogd valrisico
Stoelen Diepzittende zetels met hoge rugsteun
Omgevingsveranderingen Ligstoelen
Verlichting Goede verlichting
Verwijderen van wieltjes
Gemakkelijk om lichten aan te doen
Licht in de badkamer ‘s nachts aanlaten Continentie en hygiëne
Nachtlampjes Continentie Evaluatie Incontinentie
Kleine omgevingsaanpassingen Non-slipvloeren Toilet rondes (min. om 3 à 4 uur)
Non-slipstrips op vloer Plaats WC stoel naast bed
Zachte vloer bij bed Hygiëne Hulp bij wassen + schema
Bed dicht bij badkamer
Nachttafel zo plaatsen dat deze gemakkelijk bereikbaar is Verpleegkundige verzorging
Verwijder obstakels zoals een teveel aan materiaal in de Observatie Bijkomende supervisie en observatie
kamer
Assistentie bij observatie (vrijwilliger, familie en vrienden)
Maak de weg naar de badkamer vrij
Risicopatiënten dicht bij de verpleegpost
Grote omgevingsaanpassingen Structureel ontwerp van de afdeling met maximum zicht op
Patiënt op meerpersoonskamer leggen
patiënten
Elk uur een veiligheidsronde
Gemakkelijke toegang tot buitenterrein
Identificeren risico’s Valrisico identificeren
Identificeren van mobiel verwarde patiënten
Veiligheid in bed
Kennen van de individuele noden van de patiënten
Schuiven naar rand voorkomen Matrasbumper, opgerold deken (markeren einde matras)
Evalueer en identificeer condities die van invloed kunnen zijn
Positioneringskussen (lichaamsslangkussen)
op het gedrag
Voorzorgen bij vallen uit bed Matras bij bed
Risicobeperking Implementeren code ‘geel’ staf onmiddellijk patiënten gaat
Zacht matje bij bed zoeken in eigen omgeving
Bed in laagstand Bel binnen handbereik van de patiënt
Matras op de grond Patiënten aanmoedigen om mobiliteitshulpmiddelen te
Geen bedhekken gebruiken
8 ZORGMAGAZINE Dossier fixatie Dossier fixatie ZORGMAGAZINE 9

6. Foto: ©KdG
Verpleegkundige verzorging
Zelfzorg stimuleren
Comfort maatregelen (vb.: WC-rondes)
Valpreventieprogramma/valvoorziening treffen
Sensorische hulpmiddelen ((bril/hoorapparaat)
Overleg organiseren Interdisciplinaire consults om gepaste alternatieven te
bespreken
Slapen en waken Maak patiënten niet wakker uit een diepe slaap en geef zorg
als ze wakker zijn
Familie betrekken in de zorg
Informatie geven Leg de procedures uit om angst te verminderen
Hulp vragen Vragen meebrengen (vb.: veilige schoenen)
supervisie door familieleden
Wegnemen van lichamelijke oorzaken
Behandelen van onderliggende problemen Voorbeelden: delirium, infectie, dehydratatie, urineren, honger
en pijn
“In navolging van dit onderzoek
Nakijken medicatieschema werd een educatiepakket ontwikkeld met aandacht voor
de competenties van zorgverleners ten aanzien van fixatie.”
vlnr.: Isa Michiels (Klina), Nancy Van Genechten (UZA), Jaak Roosens (GZA) & Kristin Slachmuylders (KdG)
De tweede belangrijkste reden is ‘omdat verpleeg- en zorgkundigen aan te betrokken de hoofdverpleegkundigen de cursisten in groep. Na de studie achter elektronisch patiëntendossier en moeten
de patiënt het vraagt’. ‘Zwerfgedrag’ blijkt weten dat fixatie in vlakke rugligging bij de beslissing tijdens de ochtend. http://fixatie.kdg.be/kdg/dashboard/ de computer, werd door trainers van GZA zij er toe aangezet worden incidenten
de derde meest voorkomende reden te verstikkingsgevaar met zich meebrengt Tijdens de avonddienst daalde dit tot 2. Vaardigheidstraining: Deze wordt Ziekenhuizen de vaardigheidstraining terzake te rapporteren. Verder is innovatie
zijn. Indien we echter het gebruik van en dat fixatie geen doeltreffende 50%. Maar de familie werd slechts best met het eigen materiaal van het gegeven. De trainers vonden dit zelf een en technologische ontwikkeling op dat vlak
bedhekken buiten beschouwing laten, interventie is tegen vallen. door de helft van de zorgverleners ziekenhuis opgezet. Hierbij ging in mooie ervaring. Maar er kunnen ook wel een noodzaak, denk bijvoorbeeld aan het
verandert de top drie van de meest betrokken en de patiënt door 30% van eerste instantie aandacht naar het nadelen geformuleerd worden: het is ontwikkelen van alarmmatjes.”
belangrijke redenen tot fixeren. Op één “ Patiënten kunnen op de zorgverleners. fixeren in bed. een erg arbeidsintensief proces. Omdat
staat nog steeds valpreventie. Nummer verschillende manieren 3. Intervisie/reflectie: Deze werkvorm er computers en bedden om te trainen Mevr. Michiels, diensthoofd verpleging,
twee is zwerfgedrag en ‘het gevaar op Educatie als bouwsteen om een geeft de mogelijkheid om ervaringen beschikbaar moesten zijn, was het aantal AZ KLINA, vult deze randvoorwaarden
het uittrekken van katheters ‘ blijkt nu de gefixeerd worden: fixatieluw beleid te realiseren uit te wisselen. toegelaten deelnemers telkens beperkt tot aan: “Werken aan fixatie is een belangrijke
derde belangrijkste redenen te zijn.
bedsponden, In
werd
navolging
binnen
van
het
deze resultaten
onderzoek een Daarnaast werd een patiëntenbrochure
12 deelnemers. ziekenhuisdoelstelling met een belangrijke
rol voor verpleegkundigen. We mogen
Een hogere leeftijd en hulpbehoevendheid lendengordels, voorzet- educatiepakket ontwikkeld met rond fixatie ontwikkeld, die elk ziekenhuis Dhr. Roosens, clustermanager Hoofd, echter niet vergeten dat er daarnaast vanuit
gaven aanleiding tot een verhoogd aandacht voor kennis, vaardigheden en binnen het eigen sjabloon heeft aangepast Hals, Locomotoriek en Revalidatie GZA verschillende invalshoeken, overheid,
fixatierisico. tafels, fixatievestjes attitudes van zorgverleners ten aanzien en gebruikt. Ziekenhuizen, formuleert de volgende directie, artsen, … ook heel wat andere
Een matig positieve houding, en toch
en polsbandjes zijn de van fixatie. Hiervan wordt de effectiviteit,
bijvoorbeeld de impact op de prevalentie Het werkveld aan het woord
randvoorwaarden:
“Vanuit het ziekenhuis is ondersteuning
verwachtingen naar verpleegkundigen
gaan. Binnen de massa aan verwachtingen
wat kennistekorten meest gerapporteerde van fixatie, momenteel bestudeerd. Het werkveld vernoemt volgende ervaringen nodig, met name: hebben we toch van fixatie ook een werkpunt
In het PWO- onderzoek werden 198 met deze educatie: • het beschikken over een gemaakt.”
verpleeg- en zorgkundigen schriftelijk
methodes.” Het volledig educatiepakket dat werd ziekenhuisbrede procedure terzake,
bevraagd rond kennis, houding en 75 % Van de bevraagde verpleeg- en ontwikkeld bestaat uit drie onderdelen: Binnen GZA Ziekenhuizen hebben alle • de volledige ondersteuning en nauwe Om dit te realiseren, heeft KLINA de
beslissingswijze. Uit de meting naar zorgkundigen bleken eerder positief 1. Zelfstudie aan de hand van een verpleeg- en zorgkundigen van alle C-, opvolging vanuit de directie samen met algemene doelstelling ‘fixatieluw’ maken
kennis en houding van verpleegkundigen te staan tegenover fixatie, maar e-learningpakket. Dit pakket D- en G-diensten tegen Pasen 2013 deze een team patiëntveilïgheid, van het ziekenhuis, opgedeeld in kleine
kwamen verschillende kennistekorten hoofdverpleegkundigen bleken wel werd gemaakt in een intentieve opleiding doorlopen. De deelnemers zijn • het beschikken over degelijke materialen doelstellingen, zoals de registratie, het
naar voren. Knelpunten situeerden zich siginifant minder positief. De meeste samenwerking tussen GZA erg tevreden over het geheel en er worden voor fixatie, maar ook het beschikbaar materiaal op orde houden. Het blijft belangrijk
op het vlak van juridische aspecten maar zorgverleners beslisten meestal in Ziekenhuizen, UZA, KLINA, KdG, positieve resultaten genoteerd op het vlak stellen van alternatieven. om het team op te leiden wat er van hen
hadden ook betrekking op patiëntveilig- overleg met een collega tot fixatie. Drie met didactische ondersteuning van kennis, vaardigheden, houding en het Bovendien moeten verpleegkundigen verwacht wordt. Eenmalige initiatieven
heid en beslissingbevoegdheid. Zo gaf van de vijf zorgverleners overlegden met vanuit UA (vakgroep didactiek). Het denken rond alternatieven. De verwerking gestimuleerd worden tot een goede voldoen hier niet, aandachtspunten moeten
slechts een minderheid van de bevraagde de arts. Bijna 75% van de bevraagden is ondertussen gratis beschikbaar via van het e-learningpakket gebeurde door besluitvorming en rapportage in het dagelijks herhaald worden, bijvoorbeeld
10 ZORGMAGAZINE Dossier fixatie Dossier fixatie ZORGMAGAZINE 11

7. tijdens de briefing. Dagelijkse opvolging door Nancy Van Genechten (directie patiëntenzorg) gevraagd om persoonlijke spullen van thuis
de hoofdverpleegkundige is broodnodig. rapporteren volgende observaties: mee te nemen, zoals een fotokader. Om
“Voor fysieke fixatie wordt ronddwalen binnen de kamer mogelijk
Juridisch kader Bij de implementatie binnen het AZ Klina “De ervaringen met de opleiding zijn te maken zijn er nieuwe deuralarmen
er in ons rechtssysteem Hoe zit het echter met de juridische aansprakelijkheid? Wat als een patiënt bewust bleken volgende aandachtspunten: positief. Op de beide diensten merk je een aangekocht, deze zijn voor iedereen te
geen apart wettelijk kader niet gefixeerd werd en toch valt? Of omgekeerd, als een patiënt zich kwetst naar • Directie moet hierover heldere meer kritische houding tegenover fixatie, verkrijgen bij de uitleencentrale. Doordat we
aanleiding van een (slechte) fixatie? verwachtingen formuleren naar verpleegkundigen kregen de kans om standaard bij fixatie de nieuw ontworpen
voorzien. Wel valt deze the- verpleging toe ervaringen uit te wisselen. De verhoogde patiëntenfolder meegeven aan de familie,
Tijdens de studiedag van 12 oktober, besprak mevr. Dijkhoffz, juridisch adviseur • Maar daarnaast moeten kennis over fixatie en zijn alternatieven maakt is het ook voor hen meer duidelijk welke
matiek onder de noemer van GZA Ziekenhuizen en Woonzorgcentra, deze en andere juridische kwesties tijdens verpleegkundigen de autonomie dat men er meer bewust mee bezig is. rol zij kunnen spelen in het vermijden van
een lezing met als passende titel: Juridische aspecten van fixatie. Geboeid door hebben, om zelf beslissen te nemen Bovendien hebben we de UZA-procedure fixatie bij hun familielid.”
beveiligingsmaatregelen, het recht? en op te volgen verfijnd naar aanleiding van het onderzoek. Het UZA bestudeert momenteel de
die een vrijheidsberovend • Opleiding is onontbeerlijk
“Een kwaliteitsvolle,
verdere uitrol van de opleiding over het
Het volledige juridische luik beschrijven zou een apart dossier vergen: hier worden • Het op orde houden van materiaal is in hele ziekenhuis. De belasting voor de
of vrijheidsbeperkend enkele besluiten vermeld, die zich, consequent met de rest van dit dossier, enkel dit kader een belangrijk werkpunt
evidence based, lesgevers is hierin een bepalende factor.
richten op het toepassen van fixatiematerialen en dus niet op medicamenteuze • Als directie moet je stimuleren door
karakter hebben en soms fixatie. Twee elementen worden beschreven: ten eerste de vraag welke wetgeving goede resultaten te tonen, maar dienstverlening Tot slot
ook als dwangmaatregel
hier rond is voorzien en ten tweede de regeling van de aansprakelijkheid. moet je daarnaast ook minder goede
resultaten durven tonen.
inzake fixatie blijkt Het educatiepakket rond fixatie is vrij
toegankelijk op:
te beschouwen zijn, net als Mevr Dijkhoffz stelt: ook fundamenteel http://fixatie.kdg.be/kdg/dashboard/
“Voor fysieke fixatie wordt er in ons rechtssysteem geen apart wettelijk kader In het Universitair ziekenhuis Antwerpen
bijvoorbeeld isolatie.” voorzien. Wel valt deze thematiek onder de noemer van beveiligingsmaatregelen, namen de afdelingen neurologie en
wanneer het draait om Of het educatiepakket ook daadwerkelijk
die een vrijheidsberovend of vrijheidsbeperkend karakter hebben en soms ook als orthopedie deel aan de evaluatiestudie aansprakelijkheid.” leidt tot minder fixeren en meer gebruik
(Dijkhoffz, 2012) dwangmaatregel te beschouwen zijn, net als bijvoorbeeld isolatie.” van het educatiepakket. Er werd gewerkt van alternatieven wordt momenteel nog
in kleine groepen van max 12 personen. Ook zijn er naar aanleiding van de opleiding wetenschappelijk onderzocht. Echter,
Deze beveiligingsmaatregelen worden onder meer geregeld door de wetgeving Deze doorliepen eerst zelfstandig het een aantal alternatieven aangekocht in de door samen te werken rond fixatie streeft
Foto onder: op de verpleegkunde, en door de patiëntenrechtenwet. educatiepakket en vervolgens werd ziekenhuis die nu algemeen verspreid zijn. de hogeschool en het werkveld naar
patiëntenbrochure rond fixatie er praktisch geoefend. Marian Roelen Zo is er op elke patiëntenkamer een grote kwaliteitsvolle zorg voor patiënten. En dat
Verpleegkundige wetgeving: Net als voor andere B1-handelingen (hoofdverpleegkundige orthopedie) en klok voorzien en wordt er aan de familie is uiteraard waar het om draait.
(verpleegkundige handeling zonder medisch voorschrift) gelden een aantal
wettelijke aandachtspunten; zo is het belangrijk dat fixatie opgenomen is in
de verpleegplannen of procedures, en geldt er een rapportageplicht in het Referenties
patiëntendossier. Onder meer de aanleiding, uitvoering, evaluatie en het overleg
met de patiënt (of zijn vertegenwoordiger) moeten zorgvuldig gedocumenteerd • Evans, D., Wood, J. & Lambert, L. (2002). Psyscial restraint – Part 1: Use in acute and residential care facilities.
worden. Bovendien behoudt de arts de eindverantwoordelijkheid. Best practice, 6(3), 1-6.
• Evans, D., Wood., J.& Lambert, L. (2003). Patient injury and physical restraint devices: a systematic review.
Patientenrechten: Vanuit de patientenrechten wordt gewezen op het recht op Journal of Advanced Nursing, 41(3), 274-282.
kwaliteitsvolle dienstverlening, met respect voor de autonomie van de patiënt • Gallinagh, R., Nevin, R. & McAlees, L. (2002). Perceptions of older people who have experiend physical restraint.
en gebaseerd op een evidence-based fixatiebeleid. Fixatie vraag om een Journal of Nursing, 10(13), 852-859.
geïnformeerde toestemming (of weigering) van de patiënt. Hierbij komt ook de • Gastmans, C. & Milisen, K. (2006). Het gebruik van fysieke fixatie bij ouderen: zorg-ethische aanpak., Tijdschrift
kwestie van de beslissingsbekwaamheid ter sprake, waarbij bijzondere regels voor geneeskunde, 62(32), 1650- 1658.
gelden bij beslissingsonbekwaamheid. In dergelijke gevallen zal het hulpverlenend • Myers H, Nikoletti S, Hill A. Nurses use of restraints and their attitudes toward restraint use and the elderly in an
team rekening moeten houden met de vertegenwoordiger van de patiënt. acute care setting. Nursing and Health Sciences 2001; 3: 29-34.
• Plas en Hunnick (2008) Zinloze rituelen : Fabels over decubitus, smetten, fixeren en de zorg Critical care vol.
Deze kwaliteitsvolle dienstverlening blijkt ook fundamenteel wanneer het draait 5, no6, pp. 10-13
om aansprakelijkheid. Zorgvuldig handelen is hier een sleutelbegrip, zo kan je • Retsas AP. Survey findings describing the use of physical restraints in nursing homes in Victoria, Australia. Int.
aansprakelijkheid vermijden of “beperken”. Mevr Dijkhoffz stelt: Als je kijkt naar Journal of nursing studies 1998; 35: 184-191.
verleden rechtsspraak binnen deze thematiek, blijft het belangrijkste besluit, • Stilwell E. Nurses education related to the use of restraints. Journal of gerontological Nursing 1991; 17: 23-26.
dat zorgvuldig handelen aangetoond moet kunnen worden. We spreken van • Van Wezenbeeck, A. Millisen, K. & Goderis, J. (2001), Het gebruik van een beslissingsboom voor fixatie bij
een inspanningsverbintenis.” Kernwoorden blijven ook hier: het werken volgens dementerende rusthuisbewonders, Projectthesis. Leuven: Katholieke Universiteit Leuven.
protocol, de registratie in het dossier, evidence-based practice toepassen, en • Wang, W.W. & Moyle, W. (2005). Physical restraint use on people with dementia: a review of the literature.
aantoonbare opleiding en vorming van personeel. Er moet sprake zijn van overleg, Australian Journal of Advanced Nursing, 22(4), 46-52
informatie en toestemming van de patiënt of vertegenwoordiger.
12 ZORGMAGAZINE Dossier fixatie Dossier fixatie ZORGMAGAZINE 13

8. Boekentips
De professionele autonomie van de arts. De rechts-
positie van de arts in de arts-patiëntrelatie
Dit boek analyseert de rechtspositie van de arts in de arts-patiënt-
relatie. Enerzijds wordt een dieper inzicht verschaft in de rechtspo-
sitie van de arts op zich en meer bepaald in het wettelijk monopolie,
de professionele autonomie en de gewetensbezwaren van de arts.
Anderzijds wordt ingegaan op de rechtsverhouding arts-patiënt en
meer bepaald de medische behandelingsovereenkomst, de rechts-
positie van de arts in de Wet Patiëntenrechten en de arts-patiëntre-
latie vanuit mensenrechten en menselijke waardigheid. ZorgAndersTv, het productiehuis voor de zorg
Anders vzw gelooft heel sterk in de kracht van beelden. Dat één
Prijs 121 euro Uitgavejaar 2011 Reeks Medisch recht Auteur T. Goffin Pagina’s XXII + 494 p. beeld soms meer zegt dan duizend woorden is voor ons geen
ISBN 978 90 4861 060 0 Bestelcode 202 118 602 cliché. Wij willen vooral zaken uit de zorgsector in beeld brengen
die anders onopgemerkt voorbijgaan. Naast het beheren van ons
online zorgplatform, is ZorgAndersTv ook een productiehuis voor
de zorg.
De wisselwerking tussen het mededingingsrecht en Communicatie via beelden, ook voor u een haalbare kaart
het recht op kwaliteitsvolle zorg van de patient
In dit boek wordt onderzocht of het mededingingsrecht van toepas- ZorgAndersTv is een sterke groeier op de audiovisuele markt. Vele
sing is op zorgactoren en wat de gevolgen hiervan zijn en of het zorgorganisaties en bedrijven doen een beroep op ZorgAndersTv
mededingingsrecht rekening kan houden met de belangen van de voor de aanmaak van reportages en bedrijfsfilms. Ons productiehuis
patiënt, meer in het bijzonder met zijn recht op kwaliteitsvolle zorg, denkt met u mee en levert reportages op maat.
voorgeschreven in artikel 5 van de Wet Patiëntenrechten.
Om deze uitdaging aan te gaan beschikt ZorgAndersTv over
videoreporters die uitgerust zijn met high definition opname- en
montagemateriaal.
Ons aanbod
Prijs 89 euro Uitgavejaar 2011 Reeks Medisch recht Auteur D. Fornaciari
Pagina’s XXIII + 315 p. ISBN 978 90 4861 171 3 Bestelcode 202 118 605 • (Nieuws)reportages en bedrijfsfilms op maat
• Introductiefilms nieuwe producten in de zorgsector
• Informatiereportages voor patiënten: In beeld brengen van
behandelingen en diagnostiek
• Documentaires en vormings-dvd’s
Service management voor zorgorganisaties • In beeld brengen en opvolgen van innovatieve projecten
Zorgorganisaties zijn servicebedrijven. Ze verlenen diensten aan pa-
• Verwerken en aanpassen van reeds bestaand videomateriaal
tiënten en bewoners. Paul Gemmel en Katrien Verleye brachten hun
die door de opdrachtgever wordt aangeleverd
inzicht en kennis over het functioneren van zorgorganisaties bijeen.
• Inzetten / verhuur van onze videoreporter(s) voor specifieke
Zo leggen ze een brug tussen de academische kennis en de uitda-
gingen van de dagelijkse praktijk.
projecten in binnen –en buitenland
Dit handboek helpt zorgorganisaties om een (nog) betere service • Jobreportages die ondersteuning kunnen bieden bij
te verlenen. De verschillende thema’s worden opgehangen aan een recruteringscampagnes
gestructureerd kader van het 5 P & I-model: Positionering, Proces-
sen, Plaats, Personeel, Performantie en Innovatie. ZorgAndersTv zorgt voor meer zichtbaarheid. Behalve het
uitwerken van uw reportage, zorgt ZorgAndersTv ook voor de
versprediing van uw beeldmateriaal. Via Telenet Digital TV en via
www.zorganderstv.be (met meer dan 10000 views per dag) bereikt
u dagelijks duizenden zorgprofessionals. Kortom, ZorgAndersTv
2e editie Prijs 25 euro Uitgavejaar 2012 Auteurs Paul Gemmel en Katrien Verleye
Softcover 108 p. ISBN 978 90 4861 393 9 Bestelcode 203 124 005
zorgt dat het algemeen bekend wordt.
Enkele voorbeelden
p
Bestel nu o e Vormings-dvd ‘een stagiair moet je verdienen’, Vroegtijdige
www .diekeure.b zorgplanning in AZ Maria Middelares, reportage over wachtlijsten in
woonzorgcentra, Jobspot in wzc Brembloem te Evergem, Hoe word
ik zorgkundige, Mantelluisteren, de Mobiele tandartsenpraktijk,
Geriatrisch dagziekenhuis, Werkgelegenheid in de zorgsector, een
interview met Minister Jo Vandeurzen, Dag van de Verpleegkunde,…
T 050 47 12 72 - F 050 31 75 96 - business@diekeure.be - www.diekeure.be
14 ZORGMAGAZINE ZORGMAGAZINE 15

9. ZorgAndersTv jobsite
Meer dan een database met jobs
Blijven innoveren is de boodschap, ook bij ZorgAndersTv. De beperkte module voor vacatures kreeg dan
Reportages
ook een grondige update en uitbreiding. Je kan er jobs terugvinden in de zorgsector maar evengoed bij
toeleveranciers. Het gaat onder andere over jobs voor zorgkundigen, gespecialiseerde verpleegkundigen,
leidinggevenden, logistieke medewerkers,... maar de jobsite van ZorgAndersTv richt zich evengoed op
zorgorganisaties die op zoek zijn naar vrijwilligers of jobstudenten. Zorgorganisaties zijn immers continu
op zoek naar kwalitatief hoogstaand personeel. Met haar meer dan 11000 dagelijkse views passeren
ZORGwerkgever2012 heel wat zorgprofessionals langs de website www.zorganderstv.be. Het team achter ZorgAndersTv
Op maandagavond 19 november organiseerde ontwikkelde daarom een multifunctionele jobsite voor werknemers en werkgevers. Verpleegkundigen,
Anders vzw en Ablecare bvba een feestelijke slot- leidinggevenden, jobstudenten en vrijwilligers gaan in de toekomst hier een uitgebreid aanbod
avond ter afsluiting van ZORGwerkgever2012. terugvinden. Maar de ZorgAndersTv jobsite wil meer zijn dan een database met zorgjobs. Daarvoor
Dit event ging door in het KBC Herman Teirlinck maakt ZorgAndersTv gebruik van haar bestaande en nieuw ontwikkelde communicatiekanalen.
auditorium te Brussel in aanwezigheid van tal
van genodigden. Met ZORGwerkgever wensen Zo kunnen meer dan 8500 zorgprofessionals elke 2 weken een selectie terugvinden van de nieuwe
de organisatoren de Vlaamse ouderenzorg te jobs in de digitale nieuwsbrief. Daarnaast kunnen toekomstige werknemers uitgebreid kennis maken
positioneren als goede werkgevers met oog voor via jobreportages over zorgorganisaties op ZorgAndersTv. De toekomstige werkplek ziet er op televisie
flexibiliteit en stabiliteit. Tientallen woonzorgcentra immers geheel anders uit dan op een doorsnee website. De kracht van beelden wordt dan ook ten volle
schreven zich in voor een op wetenschappelijke benut. Tot slot trekt ZorgAndersTv er ook op uit om het jobevent van uw zorgorganisatie extra in de kijker
standaarden gebaseerde tevredenheidsbevraging te zetten bij schoolverlaters. Het team van ZorgAndersTv creëerde hiervoor dr. Job die eigenhandig
bij het eigen (zorg)personeel. Negen voorzieningen met zijn multidisciplinaire team de schoolpoorten opzoekt in uw regio om waardevolle afstuderende
(in drie categorieën) konden meedingen naar zorgprofessionals te overtuigen om uw jobevent te bezoeken. Het jobevent kan ook meteen in beeld
de awards op 19 november. wzc Ter Berken verschijnen in het Zorgnieuws op ZorgAndersTv en uw website. Dr. Job zorgt dan ook voor daadkracht
(Roeselare), Villa Mozart (Heusden-Zolder) en wzc en directe communicatie met de doelgroep.
Vincenthof uit Oostakker namen de awards mee
naar huis. meer info en tarieven: ZorgAndersTv Jobs - Pieter De Blieck - pieter@andersvzw.be - 0468 120 22
Herbeleef de slotavond via ZorgAndersTv.be en
maak kennis met de genomineerden en winnaars.
ZorgAndersTv wedstrijd
Gewoon in het speciale, speciaal in het gewone
Met ZorgAndersTv kan je ook in het najaar mooie prijzen winnen. Kijk snel op pagina 25 van dit magazine
ZorgAndersTv maakte een reportage over het en maak kans op een prachtige Zorgkalender.
ambulant en mobiel werken met mensen met
een beperking, dit in opdracht van de Federatie
Diensten Begeleid Wonen. De Federatie Diensten
Begeleid Wonen (FDBW) is een overkoepelend
orgaan van de diensten Begeleid Wonen in ZorgAndersTv agenda
Vlaanderen. Wenst u meer informatie over één van de events in deze agenda? surf dan naar www.zorganderstv.be.
10 jan Bijscholing: Kwalitatief omgaan met geneesmiddelen (Antwerpen)
Het werd een unieke reportage die een blik achter
de schermen werpt, van dit stukje onbekende 17 jan Workshop: Is mijn arbeidsreglement nog up to date? (Antwerpen)
zorg waarbij de diensten begeleid wonen continu
24 jan Workshop: Is mijn arbeidsreglement nog up to date? (Gent)
op zoek moeten gaan naar een juist evenwicht
tussen het geven van steun en het uit handen 22-23 feb Wintermeeting BVGG, Oostende
nemen van aspecten van zorg en het dagelijkse
leven. 18-22 maart 39ste Week van de Verpleegkundigen en Vroedvrouwen, Oostende
18 april Workshop: overloon -en recuperatieberekeningen (Antwerpen)
Bekijk de reportage via ZorgAndersTv.be, meer
informatie over Begeleid wonen via www.fdbw.be. 20 april Dag van het gevoel
25 april Workshop: overloon -en recuperatieberekeningen (Gent)
13 juni Workshop: De sociale inspectie op bezoek (Antwerpen)
16 ZORGMAGAZINE ZORGMAGAZINE 17