1. ARCHITECTUUR VAN BETEKENIS
OKTOBER 19 2012
Letteren in de samenleving
Michel ter Hark Dies Rede Vrije Universiteit
DIES REDE TER ERE
Decaan Faculteit
der Letteren VU
VAN DE 132E
FACU
Hoogleraar filosofie
van taal en cognitie
@michelterhark
m.ter.hark@vu.nl
michel.ter.hark@m
ac.com
Door Michel ter Hark
michel.terhark@fac
ebook.com
Geachte Rector, zonder munt en papier, en we
Over architectuur zegt hij
communiceren zonder elkaar te
Dank voor deze eervolle zien of horen.
uitnodiging, en voor het
Taal wordt digi-taal.
‘Architectuur is een gebaar
vertrouwen, ik kom immers net
Het eerste deel van mijn
Niet edere functionele beweging van het
kijken. rede gaat over betekenis binnen
menselijk lichaam is een gebaar.
architectuur, erfgoed, kortom
De titel van mijn rede luidt beeldcultuur. Ons
Evenmin is ieder functioneel ontworpen
gebouw architectuur.’
‘Architectuur van betekenis’. onderzoeksinstituut CLUE is
Deze titel slaat natuurlijk op het
werk van onze prestigieuze
hier beeldbepalend.
Deel twee gaat over de
Een gebouw communiceert.
Op zo’n gebaar wil je reageren,
eredoctor, Rem Koolhaas. Maar bouwstenen van betekenis - ook
net zoals bij muziek. Een
dat oordeel laat ik graag over architectuur - maar dan binnen
gebouw heeft dus betekenis.
aan de deskundige, Koos Bosma, de taalwetenschap en Betekenis als impact, emotionele
hoogleraar informatica. Een combinatie van impact zelfs.
architectuurgeschiedenis. technologie en humanities.
Maar wat wil dat zeggen?
Mijn verhaal gaat over
Mijn doel is u iets te laten En hoe verhoudt zich impact
betekenis. Wat is betekenis proeven de ‘new humanities’. van de beeldcultuur tot betekenis
wanneer je over architectuur of
De leidraad van mijn van taal, waar het om verwijzing
erfgoed spreekt? Wat is hier de verhaal is een uitspraak van van woorden gaat.
rol van de humanities? En wat is Wittgenstein, een filosoof die
de betekenis van taal? veel over beeld en taal heeft
Impact en verwijzing,
geschreven, maar die ook iets daarover gaat het.
Betekenis is voor de heeft gedaan. Nadat hij meende
humanities wat geld is voor de definitief klaar te zijn met
economen. Het is overal, je filosofie, liet hij zich in 1926
gebruikt het de hele dag, in registreren als architect en
verschillende gradaties, en het ontwierp aan de Kundmangasse
neemt steeds weer nieuwe te Wenen een huis voor zijn zus.
vormen aan.
Het huis is in de traditie van
We betalen inmiddels Loos, maar ook anders
1
Sunday, October 28, 12
2. OKTOBER 19 2012
Verbeelding en Betekenis
Het jaarthema van de VU is ‘Verbeelding
Zulke reacties laten zien dat we ons bezig
gezocht’. De oproep veronderstelt dat we houden met het object van waarneming, dat we
tenminste weten wat we zoeken. erover denken.
Maar is dat ook zo? Vaak associëren we
Het is niet zoals bij autorijden waar we wel
verbeelding met levendige fantasie, dromen, iets voor ons uit kijken maar met onze gedachten
buiten de orde, pauze. totaal ergens anders kunnen zijn.
Ik hoef u maar te herinneren aan zoiets als
hoofdrekenen om duidelijk te maken dat
Zonder denken, hier geen waarneming.
verbeelding niet altijd buiten de orde valt. En niet
altijd samen valt met een levendige fantasie.
Je kunt het vergelijken met plotseling een
Er is nog een probleemoplossend gebruik van bekende in een menigte herkennen. Eerst zag je
verbeelding. Het heeft te maken met zien. haar niet toen ineens wel. Wie met je meeliep zag
haar gelijk.
Kijk eens naar deze afbeelding.
Vraag je zelf nu: Was zijn visuele ervaring nu
Wat zie je? De kop van een eend? Of van een anders dan die van mij?
konijn?
Ja, maar je kunt dat niet uitleggen door op de
Wat gebeurt er precies als je waarneming bekende te wijzen. Er is geen objectief verschil.
switcht? Op papier verandert er niets. De lijnen
Het gezichtspunt en de impact die het heeft,
blijven geduldig staan of je ze nu als eend of als die is wel anders, en die beschrijf je, teken je. Het
konijn ziet. Het is ook geen illusie. Bij deze verschil van ervaring zit dus in je reactie op het
illusies, bijvoorbeeld, kun je de twee lijnen gaan beeld.
meten en zo je waarneming corrigeren. Een
Zoiets gebeurt ook bij de eend/konijn figuur.
meting bij de eend/konijnenkop leidt nooit tot
1 visueel oppervlak, 2 gezichtspunten, 2
correctie. Je ziet het. Als konijn, als eend. Nooit betekenissen.
tegelijk. Nooit als materiaal dat je vervolgens als
Onze ‘mind’ voegt dus iets toe aan het
eend of als konijn interpreteert. Het is heus een netvlies.
ervaring. Je kunt immers verrast zijn door het
En we drukken die toevoeging uit in beeld en
zien van een eend. En als verrassing geen gebaar, we geven er een vorm aan, bijvoorbeeld
ervaring is...? door er vliezen of snorharen bij te denken.......
Wat heeft dit nu met verbeelding te maken?
In de eerste plaats is het vrijwillig wat je doet.
Voor een psycholoog is dit lastig. Hoe kun je
Ik kan je vragen ‘probeer het eens zo te zien?’. Bij nou iets anders zien wanneer voor je ogen niets
verbeelding zeggen we ook ‘Stel je eens voor...’. verandert? Daarom denken ze vaak dat het
In de tweede plaats doe je iets. Je slaakt een kreet, slechts om interpretatie gaat. De eend-betekenis
gebruikt woorden, gebaart, tekent iets. zien we niet echt. Wat we zien zijn lijnen en vlakken.
2
Sunday, October 28, 12
3. OKTOBER 10 2012
Maar neem nu de architectuur. Daar zeggen ze soms ‘als je
de vensters zo indeelt kijkt de facade naar rechts’. Kan een
(Aandacht voor deze betekenislagen is overigens ook
facade naar rechts kijken? Beeldspraak? Zo je wilt. Maar hoe van invloed op de sociale en economische waarde van
zou je je ervaring zonder beeldspraak willen uitdrukken? landschappen. Ik zei het al, betekenis is het geld van de
Wat mis je allemaal niet wanneer je niet ziet - of wanneer humanities).
iemand je er niet op wijst - dat het CTTV gebouw van onze
eredoctor in Beijing als gebaar de zwaartekracht heeft. Of
Gek genoeg is het de technologie die het belang van de
preciezer: dat het het denken over zwaartekracht uitdaagt. humanities heeft herontdekt.
Zonder zulke concepten, zonder dit verhaal lijdt je
Een massaproduct als de Iphone (vooral de 5), is het
waarneming aan bloedarmoede. Of aan een variant van product van technologie en humanities. Het product bezit
prosopagnosia: aspectblindheid. ‘niceness’, maar voor ‘niceness’ bestaat geen ‘benchmark’,
Wat we hier zien kunnen we alleen maar beschrijven geen technische specificatie, zoals het aantal pixels van de
door aan te geven hoe we het zien. En het hoe drukt de camera. De ‘niceness’ - de vorm, het gebaar - is uitdrukkelijk geen
impact uit. Net als een gebaar. verpakking, zoals een illustratie bij een tekst.
Een zelfde vooroordeel ten aanzien van wat waarnemen
Steve Jobs zei precies waar het op staat:
is, is er in het landschapsonderzoek. Dat is sterk
morfologisch - beschrijving van fysieke structuren. Binnen
‘How it feels is how it works’.
CLUE is er ook aandacht voor een andere modus: de
biografie van landschap.
Landschappen worden in de loop der tijd overgedragen
aan nieuwe generaties en bouwen nieuwe betekenislagen op.
Een goed voorbeeld is het onderzoek van Nico Roymans
van de laat prehistorische urnenvelden in Zuid-Nederland.
Een ander voorbeeld is het recente boek van Bosma, Shelter
City. Protecting Citizens Against Air Raids.
3
Sunday, October 28, 12
4. OKTOBER 19 2012
Terug naar de rol van de architect als vormgever.
Zoals Wittgenstein al zei: architectuur is moeilijker
dan filosofie. Wat bedoelde hij daarmee? Filosofie
is formeel. Architectuur heeft ook met materiaal te
maken. Materiaal dat weerbarstiger is dan in
andere kunsten. Hoe maak je de facade zo dat hij
naar rechts kijkt? Hoe een bankgebouw zo dat het
zegt: ‘hier is uw geld veilig’ (Loos). En hoe een
gebouw waarbij binnen en buiten een-op-een
gecorreleerd zijn?
‘Binnen’ en ‘buiten’ van een gebouw zijn
ruimtelijke onderscheidingen en dus fysisch.
Tegelijk hebben ‘binnen’ en ‘buiten’ te maken met
gezichtspunten - weer die andere modus. Het zijn
aspekten van de waarneming. In belangrijke mate
ontleend aan ons praten over ‘innerlijk’ en
‘uiterlijk’ van bezielde wezens. Ter illustratie, het
hoofdgebouw van de VU wordt door VU Campus
introvert genoemd; geen symmetrie van binnen en
buiten.
De volledige transparantie van binnen en
buiten was het bepalende gezichtspunt van het
Wittgenstein huis. Het gebaar, kun je zeggen.
Plinten spelen een belangrijke rol in het spel van
binnen en buiten. Wittgenstein deed het zonder
plinten. De aandacht voor proporties is daardoor
extreem.
FIGUUR links:
centrale hal
Wittgenstein huis,
Kundmangasse
Wenen
FIGUUR rechts:
hoekradiator
speciaal door
Wittgenstein
ontworpen
4
Sunday, October 28, 12
5. OKTOBER 19 2012
Een interessant voorbeeld van de symmetrie
van binnen en buiten doet zich voor in de
keuken. Het raam moest midden in de gevel
komen. De keuken heeft echter een binnen en
een buitenhoek. De muren zijn daardoor niet
even dik. Binnen en buitenmuur liggen niet op
dezelfde as. Asymmetrie is het gevolg. Óf van
binnen óf van buiten in het midden.
Loos zou er voor kiezen het venster aan de
buitenkant in het midden te plaatsen. Tenminste
van buiten symmetrisch moet hij, man van het
decor, hebben gedacht.
Wittgenstein met zijn streven naar
transparantie wilde de symmetrie van binnen en
van buiten. Daarom metselde hij een
‘Mauervorsprung’. In zekere zin functieloos, een
soort hulplijn waarmee het gebaar van
binnen=buiten doorgevoerd kon worden. De
vorm moest het van de materie winnen. Toch een
filosoof aan het werk.
5
Sunday, October 28, 12
6. October 23, 2012
Woorden en betekenis
Stedelijk Museum
Amsterdam
eHumanities
Ik stap over van beeld naar
Hoe verhoudt zich taal op
het web met die van de steegjes
Door de continue stroom
taal. Verschillen zijn er genoeg
en pleinen? aan informatie is het simpele
maar een overeenkomst is dat je
ze niet los van traditie kunt
Is die inderdaad te aanklikken van treffers in
vergelijken met, zeg, Ijburg - databanken een zinloze
begrijpen. Wat je over een beeld
Keijzersgracht? exercitie. Verder dan de eerste
zegt - informatief en deskundig -
Om dat te onderzoeken zijn de 10 hits van Google kijk je ook
kan niet zonder voorkennis van
informatici uit de suburbs niet.
beelden, hoe zij passen in
beeldreeksen. opgetrokken naar de oude
We hebben dus
Wittgensteins vergelijking binnenstad. Daar leren zij wat
betekenis is. Terug in de suburbs
programma’s nodig die niet
alleen selecteren, maar
van taal met de ontwikkeling van
maken ze technologie met verbanden leggen, context
een stad zegt hetzelfde: onze taal
betekenis. toevoegen. Kortom, we moeten
is een doolhof van steegjes en
pleinen, huizen met
Uit die gang naar de af van de treffers-methode. Het
binnenstad zijn de eHumanities web moet humaner worden.
uitbreidingen uit latere perioden,
ontstaan.
dit alles omgeven door een
veelheid van suburbs.
(En het VU
Dat gebeurt dus in de
Netwerkinstituut). eHumanities. Je zou kunnen
Taal was er al voordat je
zeggen dat ze daar werken aan
leerde spreken. Niemand is er de
In de digitale wereld de architectuur van betekenis, ipv
eigenaar van. De architect
communiceren we zonder elkaar de betekenis van architectuur.
overleeft evenmin zijn creatie.
te zien of te horen. Het is een
Interessante parallel: nieuwe
wereld van zoeken.
Op dit gebied wordt
aanbouw vanklassieke architectuur
integreert niet onmiddellijk. De
Daarom speelt verwijzing van toonaangevend onderzoek
woorden zo’n grote rol. Als je verricht door Piek Vossen,
aanbouw krijgt een ‘nickname’, dwz
niet weet waar een woord of hoogleraar computationele
geen echte naam die zich daarmee
bestand naar verwijst, kun je lexicologie bij onze afdeling Taal
voegt in de grammatica.
niets vinden. We moeten niet en Communicatie.
Wittgensteins stadsmetafoor
alleen weten wat er gezegd wordt
6 van taal voorziet in de mogelijkheid
maar steeds vaker door wie, waar,
mogelijkheid van nieuwe suburbs.
wanneer.
Bv, digi-taal.
Sunday, October 28, 12
7. October 23, 2012
FIGUUR
Wordnet
Vossen is een van de noemen, maar zo simpel ligt het negatieve lading ook (verwijzing
grondleggers van het WordNet. niet. en impact). Een woord is dan
Een WordNet is een talig niet meer een naam-voor-ding
netwerk waarbinnen de woorden
Het is net als bij geld. Met maar een naam-voor-concept en
betekenis hebben doordat ze geld koop je dingen maar de wat dat concept is wordt
voor concepten staan. En die betekenis van geld wordt niet gedefinieerd door cultuur.
concepten zijn weer via relaties bepaald door die dingen. De
van onderschikking en betekenis van geld ligt in het Wordnets zijn een machtig
bovenschikking gekoppeld. financiële en sociale systeem wapen in de strijd tegen
Bijvoorbeeld, ‘board’ is in een waarmee het verweven is. informatie-overlast en dus verlies
betekenis synoniem van aan betekenis. De concepten
‘committee’ en in een andere
Zo ook betekenis. kunnen we omzetten naar
betekenis synoniem met ‘plank’. Bijvoorbeeld, het woord ‘MtH’ relaties tussen gebeurtenissen,
‘Board’ en ‘committee’ vormen staat voor mij. Zeg ik mijn naam participanten, plaats en tijd.
weer een concept verwant met dan kan ik actor worden in een
Daarmee kunnen we een
het concept ‘people’; ‘board’ en verhaal: ‘MtH’ drinkt een slok verhaallijn construeren in de vele
‘plank’ met ‘material’, enz. water. Klinkt simpel, maar kun brokjes informatie op het web en
Een wordnet representeert je aanwijzen waar drinken zo een soort digitaal geheugen
zo het gezichtspunt van een begint en ophoudt. Verder, bouwen. Dat in essentie is de
stukje taal op de wereld. ‘water’ is een universeel begrip, ‘geschiedenisrecorder’ die door
maar welk specifiek glas drink ik Piek Vossen is ontworpen en
nu en welke allemaal niet? Wat waarvoor hij een grote Europese
gebeurt er als je water door wijn subsidie heeft ontvangen
WordNet laat goed zien hoe vervangt en ‘MtH’ door
.
ingewikkeld verwijzing eigenlijk ‘alcoholist’? ‘Alcoholist’ is geen
is. Je kunt wel zeggen dat naam-voor-iemand. Eerder een
betekenis te maken heeft met label dat betekenis heeft in een
aanwijzen van dingen en namen maatschappij. Een sterk
7
Sunday, October 28, 12
8. OKTOBER 19 201
Koos Bosma en Jan Kolen (eds.) Geschiedenis en
. Ontwerp. Handboek voor de omgang met cultureel erfgoed.
Typ je bv in Google de zoekvraag ‘Volkswagen take-over’ Vantilt 2010
dan krijg je duizenden treffers met berichten door de jaren
Michel ter Hark, Wittgenstein on the experience of
heen waarin Volkswagen is betrokken bij een overname. meaning and secondary use. In: Marie McGinn and
Oskari Kuusela (eds.) The Oxford Handbook to
Ga je die resultaten goed bekijken, dan zie je dat de Wittgenstein. Oxford: Oxford University Press 2011, pp.
laatste jaren sprake is geweest van een overnameoorlog in de 497-518.
auto-industrie. Rond 2008/2009 vind je veel berichten dat
Roymans, N, Derks, T., Heeren S., Een Bataafse
Porsche van plan is om Volkswagen over te nemen. Ze kopen gemeenschap in de wereld van het Romeinse rijk.
aandelen en er is speculatie op een overname. Vervolgens Uitgevery Matrijs.2007 (2e druk 2009).
verandert de situatie binnen een jaar, mede door de
Jan Turnovski, Die Poetik eines Mauervorsprungs.
bankencrisis uit 2008. Volkswagen koopt nu aandelen Wiesbaden 1999.
Porsche, management van Porsche wordt aangeklaagd door Vossen, P (Ed.) 1998
aandeelhouders en Volkswagen komt als winnaar uit de bus.
EuroWordNet: a multilingual database with lexical
semantic networks for European Languages. Kluwer,
Ik vertel nu een verhaal, maar dat verhaal krijg je niet via Dordrecht.
de treffers-methode op je scherm Het verhaal kan pas
Vossen, P. ‘Wordnet: principles, developments and
worden opgebouwd door de berichten op hun betekenis te applications’ In: Handbook of Linguistics and
interpreteren. Communications. Eds. R.H. Gouws, U. Heid, W.
Schweickard, H.E. Wiegand, Mouton de Gruyter, Berlin,
Voor ieder woord moet worden bepaald naar welke Germany, 2012 (In press).
gebeurtenis het verwijst, wie er bij betrokken is (Porsche,
Volkswagen, het management), wanneer het gebeurd is, of
het ook echt gebeurd is. Vervolgens moeten die
gebeurtenissen achter elkaar gezet worden tot een Met dank aan Koos Bosma en Piek Vossen voor
geschiedenis. commentaar.
De geschiedenisrecorder is een prachtige illustratie van
het belang van de humanities in de beta-wereld. Er is hier in
feite sprake van een omgekeerde reductie: technologie wordt
humaan gemaakt. Dat is hard nodig. Het internet verstoort
inmiddels zelfs het dag-nacht ritme. Het loopt over, net als
onze mailbox. De humanities, zoals altijd in de geschiedenis,
zorgen voor vorm en betekenis.
Net zoals in het geval van de waarneming blijkt de
toevoeging van concepten, vorm - van een verhaal - van
onmisbare waarde voor onze omgang met ons digitale
geheugen.
Door het werken aan de architectuur van betekenis
zullen daarom ook de digitale suburbs aangesloten raken op
de oude binnenstad en kan zich architectuur van betekenis
ontwikkelen. Dankzij de ‘new humanities’ is straks ook de
website een gebaar.
‘How it looks is how it works’.
Bronnen
Koos Bosma, Shelter City. Protecting Citizens Against
Air Raids. Amsterdam University Press 2012
8
Sunday, October 28, 12
