1. 5Μάθημα ο
2013 -- 6Ιανουάριος διδακτικές ώρες
Αρχές της Βυζαντινής εικονογραφίας.
:ΣΤΟΧΟΙ
1.Ιχνηλάτηση της βυζαντινής εικόνας.
2.Σπουδή στις αρχές της εικονογραφικής τέχνης.
3.Ερμηνευτική προσέγγιση εικονογραφικών στοιχείων.
•Ανάδειξη του χαρακτήρα και του σκοπού της βυζαντινής τέχνης.
•Παρουσίαση των εικονογραφικών κύκλων.
•Ικανότητα «ανάγνωσης» των μηνυμάτων της βυζαντινής εικόνας.
•Πρώτη επαφή με κορυφαίους εκπροσώπους της εικονογραφικής τέχνης.
•Αισθητικός υπομνηματισμός στην Αγία Τριάδα του Ρουμπλιώφ και στις εικόνες της Γέννησης
και Βάπτισης του Θεοφάνη
Εισηγητής: Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος ΠΕ01 Καννά Ελένη ΠΕ02
Η εισήγηση βασίστηκε και σε πληροφορίες του διαδυκτιακού τόπου: www.pmeletioς.com

2. • Η Βυζαντινή ζωγραφική αποτέλεσε την απτή απεικόνιση των υπερφυσικών
αναζητήσεων των πιστών στη ζωή της ορθόδοξης εκκλησίας. Ο χαρακτήρας των
βυζαντινών αγιογραφιών δεν είναι φυσικός, αλλά λειτουργικός και συμβολικός. Το
νατουραλιστικό στοιχείο και η φυσική αναπαράσταση δεν υπάρχουν. Η τέχνη της
αγιογραφίας αναπαριστά τον πνευματικό και άφθαρτο χαρακτήρα των Αγίων γι’
αυτό και δεν αναπαρίστανται με φυσικό τρόπο. Όλα τα πράγματα, τα κτίρια, τα φυτά,
τα βουνά, τα ενδύματα, τα πρόσωπα αλλοιώνονται και μεταμορφώνονται,
υποτάσσονται σε έναν ρυθμό προκειμένου να εκφράσουν την υπερβατικότητα.
Λόγω της πνευματικότητας και της αγιότητας όσων αναπαριστά, τα υλικά που
μεταχειρίζεται ο αγιογράφος έπρεπε να είναι εύοσμα ,λεπτά και ειδικά επιλεγμένα,
όπως εύοσμα ξύλα και βερνίκια που μοσχοβολούν σαν θυμίαμα, ώστε ο
ασπαζόμενος την εικόνα να αισθάνεται αυτήν την πνευματική ευωδία. Η τεχνική
της αγιογραφίας διατηρήθηκε στους αιώνες και παραδόθηκε ακέραιη στους
σύγχρονους αγιογράφους.

3. Η θεολογία της εικόνας είναι πάρα πολύ ουσιαστική για να
ξέρουμε πώς θα αγιογραφούμε. Δεν περιγράφουμε απλώς
γεγονότα και τα αποτυπώνουμε όπως μας ήρθε στο μυαλό.
Η κάθε γραμμή που κάνουμε και χαράσσουμε είναι μια
θεολογία. Ο αγιογράφος πρέπει να ξέρει την ερμηνευτική
της Εκκλησίας σε όλα τα γεγονότα για να μπορεί να
αποτυπώσει πάνω στην εικόνα την θεολογία που
αποτυπώνεται μέσα στην Γραφή και τους Πατέρες της
Εκκλησίας μας. Άρα κανείς δεν μπορεί να πάρει και να
περιγράψει τα γεγονότα με τη δική του φαντασία.

4. Στους πρώτους αιώνες των διωγμών η
Εκκλησία είναι προσεκτική και
ζωγραφίζει απλά σύμβολα· τον ιχθύ, τον
αμνό, τον ποιμένα, το ελάφι, το παγώνι,
την άμπελο, την άγκυρα και άλλα
παρόμοια. Συνεπώς η ζωγραφική της
είναι συμβολική.

5. Μετά τη λήξη των διωγμών και την
εδραίωση του χριστιανισμού, η
αγιογραφία από συμβολική θα γίνει
ιστορική. Θα εκφράσει την ιστορική
της πορεία, το συνεχιζόμενο
απολυτρωτικό της έργο, τους αγώνες
της, τα μαρτύρια της, την
αντιμετώπιση των αιρέσεων. Ο
Ιησούς, η Θεοτόκος, οι άγιοι και οι
μάρτυρες, η ζωή τους, οι αγώνες
τους, τα θαύματα και τα μαρτύριά
τους θ’ αποτελέσουν την μεγάλη
εποποιία των «ιστοριών» του
χριστιανικού ναού.

6. Μετά την θύελλα της εικονομαχίας και την
οριστική νίκη της ορθόδοξης εικόνας όπως
και της επιβολής του ορθού δόγματος και
της ορθής δόξας περί της εικόνας, η
αγιογραφία καθίσταται δογματική και το
περιεχόμενο της αποβλέπει σε δογματικές
αλήθειες.
Ο παντοκράτορας θα βρίσκεται πάντα
στον τρούλο και γύρω του οι τέσσερις
ευαγγελιστές.
Η «ουράνια λειτουργία» στην κόγχη
του ιερού.

7. Εις την είσοδο του ναού, στην κεντρική βασιλική πύλη, από την
οποία εισερχόμαστε από το νάρθηκα στον κυρίως ναό, θα είναι ο
Χριστός ως διδάσκαλος, κρατώντας το ευαγγέλιο με το αριστερό
του χέρι και ευλογώντας με το δεξιό. Ο Χριστός είναι «η θύρα δια
της οποίας εισερχόμαστε στην ποίμνη του, την Εκκλησία. Σε
άλλες περιπτώσεις η «Δέηση».

8. Το δόγμα της παρθένου ως «όντως Θεοτόκου», που
καθορίστηκε στη σύνοδο της Εφέσου (431), εικαστικά
θα εκφράζεται δια της Θεομήτορος μετά του παιδίου
Ιησού επί των γονάτων, που θα εικονίζεται στην
κεντρική κόγχη του ιερού.
Το δόγμα της πρώτης και δευτέρας ελεύσεως του
Χριστού θα εκφράζει η παράσταση της «ετοιμασίας του
θρόνου», με τον κενό θρόνο της κρίσεως και τα όργανα
του πάθους του Σωτήρος.

9. Τέλος η αγιογραφία από τους χρόνους
των Μακεδόνων (867-1056),
Κομνηνών (1081-1185), Αγγέλων
(1185-1204), και μάλιστα κατά τους
χρόνους των Παλαιολόγων (1204-
1453)) θα καταστεί τέχνη
αφηγηματική. Οι εικονογραφικές
συνθέσεις θα είναι πιο πλούσιες και με
περισσότερα πρόσωπα. Ψαλμοί και
ύμνοι (ως ο Ακάθιστος) θα
απεικονίζονται στους ναούς.

10. ’Πάντως σ όλα αυτά τα ιστορικά της
, πστάδια ε ειδή η Εκκλησία ενδιαφέρεται
π π ,για την υ ερκόσμια ραγματικότητα η
π π ,ο οία δεν αρίσταται αλλά εκφράζεται η
αγιογραφία θα εκφράζει τα θέματά της και
π .δεν τα αριστάνει
Δεν την ενδιαφέρει να παρουσιάσει το φυσικό
κάλλος όπως οι αρχαίοι Έλληνες, αλλά να
παρουσιάσει το υπερφυσικό. Δεν παρουσιάζει τον
«καλό καγαθό» ούτε τον ήρωα ούτε τον αθλητή,
αλλά τον άγιο. Στην αρχαιότητα το τέλειο
παρουσιαζόταν με το φυσικά ωραίο και καλό.
Αντίθετα στην ορθόδοξη αγιογραφία το καλό δεν
καθορίζεται από τη φυσική διάπλαση των
προσώπων και των αντικειμένων, αλλά από τον
υψηλό σκοπό που έχει. Ο άγιος Χρυσόστομος
λέγει ότι στην πίστη μας το κάθε τι είναι καλό, όχι
λόγω διαπλάσεως και χρώματος, αλλά λόγω της
διακονίας για το οποίο είναι προορισμένο. Έτσι ο
υψηλός σκοπός είναι εκείνο που ενδιαφέρει την
Εκκλησία. Ότι εξυπηρετεί αυτό το σκοπό, αυτό και
χρησιμοποιεί.

11. π π π π πΗ ε ί γης εκκλησία ρέ ει να θεωρείται τύ ος και εικόνα της ε ουρανίου εκκλησίας
( π ).Διονύσιος Αρεο αγίτης Τα πάντα εν αυτή ανακαλούν, πρέπει ν’ ανακαλούν, τον ουράνιο κόσμο.
Αυτό πρέπει να κάνει και η ορθόδοξη ζωγραφική. Δεν πρέπει να παριστάνει μορφές της καθημερινής
ζωής αλλά να εκφράζει τον ουράνιο και υπεραισθητό κόσμο.
Και η ελληνική φιλοσοφία, μάλιστα η νεοπλατωνική, εκφράζει παραπλήσιες ιδέες. Ο Πλωτίνος π.χ. στις
«Ενεάδες» του θα μιλήσει περί της ενοράσεως του κόσμου «διά των έσω οφθαλμών δι’ ων γίνεται
κατανοητή η βαθυτέρα ουσία των όντων», πράγμα το οποίο δεν συμβαίνει δια των απλών εξωτερικών
εντυπώσεων, που παρέχουν οι σωματικοί οφθαλμοί.
π π π πΑ έφυγε λοι όν η ορθόδοξη αγιογραφία την α εικόνιση της φυσικής ραγματικότητας
πκαι ασχολήθηκε με την νευματική, η οποία γι’ αυτήν είναι η υψίστη αλήθεια. Εδώ βρίσκεται και η
ποιοτική διαφορά μεταξύ ορθοδόξου και δυτικής τέχνης.

12. Χαρακτηριστικά
εικονογραφίας
.Πρώτο
Η εικόνα είναι αναγωγική και
π αιδαγωγική. «Διαβατική» τέχνη και μέσω
αυτής διαβαίνουμε, γινόμαστε προσκυνητές και
μέτοχοι της θείας δόξας.
Είναι μια «καινή γλώσσα» και ένα πέρασμα
που πρέπει να περάσουμε και να το
υπερβούμε για να φτάσουμε στην «ὑπέρ-
εικόνα», στην απόλυτη ωραιότητα.
Είναι σημείο μέσω του οποίου ενώνεται η
ψυχή με το εικονιζόμενο πρόσωπο.
Όλα αυτά θέλουν να πουν ότι η εικόνα δεν
είναι μια θρησκευτική ζωγραφιά ή ένα έργο
τέχνης αλλά μια - πσυμβολικο υ οστατική
παράσταση που μας καλεί να
επικοινωνήσουμε με το Αρχέτυπό της. Πχ τα
μάτια εικονίζονται μεγάλα για να μας θυμίσουν
ότι έχουν δει τα αθέατα.

13. .Δεύτερο
Βασική εικονογραφική αρχή είναι η σχηματοποίηση. Αυτή προσδίδει κάτι το εξώκοσμο, επειδή αλλοιώνει
την οπτική υπόσταση των εικονιζόμενων και οδηγεί τον θεατή σε μια εξωκοσμική διάσταση. Η
σχηματοποίηση αφορά τόσο το σχέδιο, όσο και το φωτισμό. Ο σχηματοποιημένος φωτισμός προσδίδει
υψηλή πνευματικότητα και μια ορατή παρουσία του ακτίστου φωτός. Στον «επιτάφιο θρήνο» έχουμε
τέλεια σχηματοποίηση και έντονο φορμαλισμό. Κάθε ανατομικό στοιχείο, κάθε πτυχή της ενδυματολογίας
εντάσσεται στη γεωμετρικότητα της καμπύλης. Πχ. Τα φρύδια =ημικύκλια, τα μάτια=αμυγδαλωτά, τα
αυτιά=κοχύλια. Η φύση =κυματιστές παρυφές βουνών. Η στάση των μαθητών ,το αγκάλιασμα της
Παναγίας.

14. .Τρίτο
Στην εικόνα όλα παρουσιάζονται λιτά. Μόνο
τα απαραίτητα χρησιμοποιούνται: «όσα
αρκούν για να εκφράσουν το δόγμα και την
ιστορία». Η λιτότητα ταιριάζει σίγουρα στο
ασκητικό πνεύμα της ορθοδοξίας, αλλά
επιλέγεται κυρίως διότι βοηθά στην προβολή
του κεντρικού θέματος. Η συσσώρευση
πολλών σχημάτων γραμμών, αντικειμένων,
θα ελάττωνε την εντύπωση που πρέπει να
προξενεί το κύριο θέμα.

15. .Τέταρτο
Διαφοροποίηση ή αλλοίωση του σχήματος.
Η εικόνα δεν δείχνει την φυσική όψη των πραγμάτων όπως η φωτογραφία, αλλά τη μεταμορφωμένη ύπαρξη
και κόσμο. Η όψη χωρίς να χάσει τα βασικά χαρακτηριστικά της προσλαμβάνει μια αλλοίωση. Η μορφές είναι
ανακαινισμένες μέσα στη θεία χάρη.
Η διαφοροποίηση μπορεί να φτάνει και στην υπερβολή. Πχ Άγιος Χριστόφορος.
1. Ο ευαγγελικός λόγος μεταμορφώνει και ανακαινίζει ακόμα και τα πιο τερατώδη όντα.
2. Η ασχήμια δεν ταυτίζεται με το κακό, ούτε η ομορφιά με το καλό.

16. πΠέμ το.
Μετωπική στάση και τρία τέταρτα.
«η κατά μέτωπο στάση βυθίζει το βλέμμα
στα μάτια του θεατή και δημιουργεί άμεσο
δεσμό κοινωνίας και αγάπης»
Η εικόνα θέλει να δημιουργήσει μια σχέση
αγαπητική και υπαρξιακή ανάμεσα στο
εικονιζόμενο και τον θεατή.
Αντίθετα οι αμαρτωλοί και δαίμονες
παρουσιάζονται σε κατατομή που δηλώνει
την απουσία της κοινωνίας.

17. .Έκτο
Η χρήση του φωτός.
Δεν πρόκειται για το φυσικό φως αλλά για ένα
φως «άνωθεν καταβαίνον» και «έσωθεν
καταυγάζον».
Συμβάλλει στην παρουσίαση του ανακαινισμένου
ανθρώπου, του αγίου.
Το πρόσωπο φωτίζεται κεντρικά και σκιάζεται
περιφερικά γύρω γύρω κοντά στο έντονο
περίγραμμα. Αυτό κάνει την εικόνα
στυλιζαρισμένη και αυστηρή, διότι το φως δεν
υπόκειται στους φυσικούς νόμους. Στη δυτική
τέχνη το φως πέφτει μονόπλευρα και ακολουθεί
την ευθύγραμμη διάδοση η οποία δημιουργεί
σκιές, βάθος ακόμα και κατάργηση του σχεδίου.
Η εικόνα λάμπει όχι γιατί λάμπει ο ήλιος, αλλά
λάμπει το κάθε στοιχείο της χωριστά. Δείγμα του
ανακαινισμού και αγιοποίησής του. Ενώ οι
δαίμονες;

18. Παρουσιάζονται διαφορετικοί ως
προς το φωτισμό, το μέγεθος, τη
μορφή (αμορφία)
Είναι μορφή μαυριδερή και
συρρικνωμένη. Δηλαδή δεν
μετέχει στο φως και είναι
μηδαμινός.

19. .Έβδομο
Μια βασική αρχή είναι το ότι η εικόνα
αποτυπώνει γεγονότα πάνω σε δύο
διαστάσεις, ποτέ σε τρεις διαστάσεις.
Βλέπετε όταν λέω δύο διαστάσεις, έχω
ύψος και πλάτος, δεν έχω βάθος. Ο
πιστός που στέκεται μπρος στην εικόνα
και νιώθει την έλλειψη του βάθους,
γίνεται ο ίδιος βάθος. Δηλαδή αντί το
βάθος να είναι πίσω, το βάθος είμαι εγώ
-ή η τρίτη διάσταση- που στέκομαι
μπροστά στην εικόνα.

20. .Όγδοο
Κατάργηση των φυσικών νόμων.
Ανάστροφη προοπτική και αλλοίωση
του χώρου.
Τα εικονιζόμενα παριστάνονται σαν να
τα βλέπουμε από πολλές οπτικές
γωνίες και όχι από μια. Έτσι το όντα
δεν επικαλύπτονται αλλά παρατίθενται.
Πχ Βάπτιση:
Βουνά, Ποταμός , Άγγελοι.

21. .Ένατο
Η εικόνα διέπεται από την αρχή της
καταργήσεως του χρόνου και του
ξεπεράσματος του χρόνου. Στην
Εκκλησία ο χρόνος καταργείται και
όλα γίνονται αιωνιότητα.

22. .Δέκατο
Μια άλλη πολύ βασική αρχή είναι
το ότι στις εικόνες δεν έχουμε
σκιές. Όλα μέσα στην εικόνα τα
εκφράζουμε ως φως. Απλώς
υπάρχουν μερικές πτυχώσεις
ενδυμάτων κλπ. αλλά μέσα στην
εικόνα όλα είναι φως. Είναι το
φως της βασιλείας του Θεού. Αυτή
είναι μια άλλη ουσιαστική αρχή
που αφορά τη σκιά και το φως και
το πώς εκχέεται πάνω στις
εικόνες.

23. .Ενδέκατο
Η ορθόδοξη αγιογραφία εκφράζει την καινή
κτίση, τον κόσμο της χάριτος και ως εκ
τούτου είναι .αντιρεαλιστική Εδώ
καταργούνται εντελώς οι αναλογίες.
Δεν την ενδιαφέρει ο εφήμερος και φθαρτός
κόσμος. Επιζητεί να ανυψώσει του πιστούς
στην υπερκόσμια, άφθαρτη και αιώνια
πραγματικότητα. Γι’ αυτό είναι
εξπρεσσιονιστική, συμβολική,
αντιρρεαλιστική. Παρουσιάζει το Χριστό, την
Παναγία, τους αγίους με θεϊκό και
υπερκόσμιο μεγαλείο

24. .Δωδέκατο
Δεν είναι τέχνη επιφανειακή, ρηχή,
εντυπωσιακή (ιμπρεσσιονιστική) κατ’
άνθρωπον. Είναι τέχνη εκφραστική
(εξπρεσσιονιστική) και εκφράζει το
βάθος της χριστιανικής κοσμοθεωρίας.
Δεν απευθύνεται μόνο στο συναίσθημα
αλλά κυρίως και κατά πρώτο λόγο στο
πνεύμα. Δεν επιδιώκει την στιγμιαία και
παροδική συναισθηματική εντύπωση
αλλά τη μόνιμη και διαρκή επί της
ψυχής επενέργεια.

25. Οι ορθόδοξοι, μη αποβλέποντας μόνο στο συναίσθημα αλλά
και στη διδαχή της θεολογίας, παρουσιάζουν το βασιλικό
μεγαλείο του Χριστού, το συγκρατημένο πάθος, την ηρεμία και
την γαλήνη με την οποία αντιμετωπίζει ο Χριστός την οδύνη
του μαρτυρίου. Έτσι ενώ ο Δυτικός ζωγράφος παρουσιάζει το
ανθρώπινο δράμα στο οποίο κυριαρχεί ο πόνος, η φρίκη και
το τραγικό, ο ορθόδοξος ζωγράφος παρουσιάζει την
θεληματική εν σταυρώ θεία κένωση του θεανθρώπου.
Παρουσιάζει όλο το θεολογικό βάθος του «Τετέλεσται».
Παρουσιάζει τον Χριστό να ελέγχει την ιστορία και το
«πεπρωμένο» του. Τον παρουσιάζει ως δυνατό που ξέρει ότι
σε λίγο θ’ αναστηθεί και όχι σαν αδύνατο που απέτυχε στην
αποστολή του. Και η Παναγία και ο Ιωάννης παρουσιάζονται
με συγκρατημένη θλίψη. Η Θεοτόκος, κατά τον Γεώργιο
Νικομηδείας (9ος αιών), «τω πάθει κοσμίως και ουκ αγενώς
προσωμίλει». Βεβαίως, από την εποχή των Παλαιολόγων και
μετά, επικρατεί στα πρόσωπα της Παναγίας και του Ιωάννου
το λεγόμενο ρεαλιστικό στοιχείο.Όμως αυτό είναι
συγκρατημένο και κόσμιο.

26. .Δέκατο τρίτο
Η αγιογραφία δείχνει τον «καινόν ουρανόν
και την καινήν γη», τον κόσμο της χάριτος.
Εκφράζει επίσης την επέκεινα του παρόντος
κόσμου θεία πραγματικότητα. Δεν
π πφωτογραφίζει τα ρόσω α αλλά τα
π .ανα αριστά Γι’ αυτό στα πρόσωπα
αφαιρεί τον όγκο και το βάρος, τα στοιχεία
που υπενθυμίζουν την υλική τους διάσταση.
Τα εξαϋλώνει και τα εξαγιάζει. Τα λούζει στο
φως και στη θεία δόξα. Βέβαια τα ζώντα
πρόσωπα των βασιλέων, κτιτόρων και των
συνοδειών τους εμφανίζονται με τις
φυσιολογικές του διαστάσεις και τα φυσικά
τους χαρακτηριστικά.

27. Στην Ανατολή ο Χριστός δεν εικονίζεται ως φυσικός
άνθρωπος, διότι είναι Θεάνθρωπος. Δεν έχει μία φύση. «Εν
εαυτώ κατοικεί παν το πλήρωμα της θεότητος σωματικώς
(Κολ. 2,9). Έτσι ο Χριστός στην Ορθοδοξία εμφανίζεται
«διπλούς τη φύσει». Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος δογμάτισε ότι
ο Χριστός εικονίζεται μεν ως άνθρωπος αλλά κατά τέτοιον
τρόπο, ώστε με την απεικόνισή του να μη χωρίζεται η σάρκα
από την θεότητα. Η σάρκα είναι «ομόθεος και ομότιμος της
θεότητος» συνεπώς χρήζει ιδιαιτέρας απεικονίσεως. Διά της
ενανθρωπήσεως «ο απερίγραπτος έγινε περιγραπτός· ο
αόρατος ορατός· ο ασχημάτιστος σχηματίσθηκε· ο άποσος
απέκτησε ποσότητα» (Θεόδωρος Στουδίτης). Συνεπώς η
Εκκλησία την ένσωμον εικόνα του Χριστού «ως υπερκόσμιον
κόσμον επαμφιέννυται».

28. Η Παναγία επίσης δεν παρουσιάζεται
σαν μία απλή παρθένος, έστω και αγνή
και αθώα, αλλά σαν Θεοτόκος. Η
απεικόνισή της τονίζει το δόγμα της
ενσαρκώσεως και όχι απλώς το
ανθρώπινο της πρόσωπο.

29. Το ίδιο και οι άγιοι, οι οποίοι ζήσανε την «νέαν εν Χριστώ ζωήν»· που έγιναν ουρανοπολίτες· που
αθλήσανε κατά Χριστόν και υπέρ Χριστού· που κατορθώσανε να λάβουν το «άφθαρτον στέφος»
και να καταστούν «εικόνες της αρρήτου δόξης του Χριστού». πΔεν μ ορούμε να εικονίζουμε
π π , π π πτις μορφές τους σαν να είναι α λοί άνθρω οι ου δεν ε ισκιάζονται α ό τη χάρη
.του Θεού «Ετέρα μεν η των επουρανίων (σωμάτων) δόξα, ετέρα δε των επιγείων» (Α΄Κορ.
15,40). «Και οίος ο επουράνιος, τοιούτοι και οι επουράνιοι» (Α΄Κορ. 15,48). Οι εικόνες των αγίων
μας υπενθυμίζουν ότι «δει το φθαρτόν ενδύσασθαι αφθαρσίαν και το θνητόν ενδύσασθαι
αθανασίαν» (Α΄Κορ.15,53).

30. Οι οφθαλμοί, η μύτη, τ’ αυτιά παρίστανται όχι κατά τη φυσική και ανατομική
αλήθεια. Κι αυτό διότι δεν είναι απλά βιολογικά όργανα αλλά έχουν καταστεί
όργανα του Αγίου Πνεύματος και αλλοιωθήκανε πνευματικά. Γι’ αυτό δια της
σχηματοποιήσεως και της αντιρρεαλιστικής παραμορφώσεως αλλοιώνονται
και μορφολογικά.
Οι οφθαλμοί σχηματίζονται μεγάλοι και ζωηροί. Εκφράζουν ψυχική
ένταση, διότι «τα μεγάλα εθεάσαντο». Δι’ αυτών τα θαυμάσια του νόμου του
Θεού και των έργων του δημιουργού εισήλθαν στη συνείδηση του
εικονιζόμενου.
Τα ώτα το ίδιο. Άκουσαν τα μυστήρια του Θεού· πρόσεξαν τις θείες
αποκαλύψεις και όχι στις κοσμικές ειδήσεις και ποικίλες ακοές. Οι άγιοι είχαν
«ώτα ακούειν» τον λόγον του Θεού και τις εντολές του.
Η μύτη το ίδιο. Δεν επιτελεί φυσιολογική λειτουργία. Δεν οσφραίνεται τα
του κόσμου, αλλά «οσμήν ευωδίας πνευματικής», την «ευωδίαν της Αγίας
Τριάδος» (Δίδυμος Τυφλός), την «οσμήν αφθαρσίας» την οποίαν αναδίδει ο
Χριστός και το Άγιο Πνεύμα (Ειρηναίος).
Το στόμα σχεδιάζεται μικρό· ενίοτε χάνεται μέσα στα μουστάκια
.των αγίων Δεν μεριμνά ο άγιος τι θα φάει και τι θα πιει. Ζητά την βασιλεία
του Θεού και ξέρει ότι όλα όσα του χρειάζονται θα του τα προσφέρει ο Θεός.
Τρώγει ελάχιστα και τ’ απολύτως απαραίτητα. Μιλά τ’ αναγκαία και εντελώς
πνευματικά.

31. Το φωτοστέφανο στη Δύση είναι το μόνο σύμβολο αγιότητας. Είναι τόση η κοσμικότητα
των προσώπων που, αν δεν υπήρχε κι αυτό, με κανένα τρόπο δεν θα φαινόταν ότι είναι
άγιοι.
Στην ορθόδοξη αγιογραφία την αγιότητα τη δείχνει η όλη μορφολογία, η τεχνική και η
τεχνοτροπία της αγιογραφίας. Το φωτοστέφανο μάλιστα λείπει από την αγιογραφία των
παλαιοτέρων χριστιανικών παραστάσεων και εξ ορισμένων σκηνών της αγιογραφίας των
βυζαντινών χρόνων. Έτσι ο Χριστός, η Παναγία και οι άγιοι στη ζωγραφική των
κατακομβών δεν φέρουν φωτοστέφανο. Επίσης σε σαρκοφάγους του 4ου αιώνος, σε
ελεφάντινα του 4ου-6ου αιώνος και σε μερικά ψηφιδωτά δεν υπάρχουν φωτοστέφανα. Στις
παραστάσεις της Πεντηκοστής, της Αναλήψεως του Χριστού, Κοιμήσεως Θεοτόκου κ. ά. οι
απόστολοι ιστορούνται συνήθως χωρίς φωτοστέφανο.
Το φωτοστέφανο στην ορθόδοξη αγιογραφία απεικονίζει την ακτινοβολούσα δόξα του
προσώπου του αγίου. Περιβάλλει την κεφαλή, διότι αυτή είναι το κέντρο της
προσωπικότητας του ανθρώπου. Στη δύση το φωτοστέφανο είναι κάτι το εξωτερικό. Δεν
εφάπτεται της κεφαλής και θεωρείται τρόπαιο νικηφόρου αθλήσεως παρά ανταύγεια
προσωπική που προέρχεται έσωθεν του ανθρώπου.

32. Τα χέρια ζωγραφίζονται ασχέτως της φυσικής
πραγματικότητας. Τα δάκτυλα των χεριών είναι
υπέρμετρα μεγάλα. Εκφράζουν ένταση ψυχική. Δι’
αυτών προβάλλεται και ερμηνεύεται το ψυχικό βίωμα
της μορφής που εικονίζεται.
Η δεξιά του Χριστού που ευλογεί είναι δυσανάλογα
μεγάλη και σε πολλές περιπτώσεις λαμβάνει τις
διαστάσεις της κεφαλής. Θέλει να τονίσει ο αγιογράφος
ότι η ευλογία που παρέχεται είναι θεϊκή, υπερφυσική,
ανεκτίμητη.
Η χείρα του Παντοκράτορος που κρατά το ευαγγέλιο κι
αυτή τεράστια για να δείξει ότι το ευαγγέλιο δεν είναι
«κατ’ άνθρωπον»· δεν είναι κοινό βιβλίο· αλλά είναι το
κατ’ εξοχήν θεϊκό βιβλίο.
Ο δείκτης της δεξιάς του Προδρόμου, που δείχνει τον
Χριστό (Ίδε ο αμνός του Θεού ο αίρων την αμαρτίαν
του κόσμου), είναι εμφανώς μεγάλος. Θέλει να δηλώσει
ότι ο Χριστός που δείχνει είναι μεγάλος και μεγάλο το
έργο του.

33. πΤα όδια κι αυτά παρίστανται αντιφυσιοκρατικά. Ραδινές (λεπτές και ευλύγιστες) οι κνήμες,
ισχυρή κοίλανση του πέλματος, μακροδακτυλία ή άλλοτε ιδιόρρυθμος πλατυποδία, έντονη
κύρτωση της πτέρνας είναι τα συνήθη εικαστικά γνωρίσματά τους. Θέλει να δείξει με τις
παραμορφώσεις αυτές η ιερά τέχνη ότι δεν ενδιαφέρεται για τη φυσική ωραιότητα και τα
φυσικά πλεονεκτήματα ο Θεός. Άλλα είναι τα προσόντα και τα χαρίσματα των αγίων. Η
αγάπη, η χαρά, η ειρήνη, η μακροθυμία, η χρηστότητα, η αγαθωσύνη, η πίστη, η πραότητα, η
εγκράτεια, που είναι χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος (Γαλ. 5,22) αυτά είναι που τους κοσμούν
και τους χαριτώνουν και τους καταξιώνουν ενώπιον του Θεού.

34. Τα χρώματα έχουν συμβολική
σημασία.
‣Λευκό-καθαρότητα, σύμβολο
φωτός
‣Μαύρο-θάνατος,
‣Κόκκινο-αγάπη
‣Πράσινο-ελπίδα
‣Κίτρινο-θεία λαμπρότητα και δόξα
‣Μπλε-ουράνιο φως.