Turk dilbilgisinin temel ogeleri yuksel goknel signed
Ünlü Uyumu
1.
2. HARF ÇEŞİTLERİ
1: ÜNLÜ HARFLER :
2: ÜNSÜZ HARFLER :
♣ ÜNLÜ HARFLER : Tek başına okunup hece
olabilen , ses yolunda hiçbir engele uğramadan çıkan
harflerdir.
Bunlar çıkış sırasında dilin , dudakların durumu ve
ağzın biçimine göre çeşitlenir
ÜNLÜ HARFLER
A- E- I –İ- O- Ö – U- Ü
3. ÜNLÜ HARFLER
A- E- I –İ- O- Ö – U- Ü
♣ 1) Dilin durumuna göre :
Kalınlar ( a - ı - o - u ) İnceler ( e - i - ö - ü )
Dil bu ünlüleri söylerken Dil bu ünlüleri söylerken
kalınlaşır. incelir.
4. ÜNLÜ HARFLER
A- E- I –İ- O- Ö – U- Ü
♣ 2) Dudakların durumuna göre :
Düzler ( a - e - ı - i ) Yuvarlaklar ( o - ö - u - ü )
Dudaklar bu ünlüleri Dudaklar bu ünlüleri
söylerken düzleşir. söylerken yuvarlaklaşır.
5. ÜNLÜ HARFLER
A- E- I –İ- O- Ö – U- Ü
♣B) Alt çenenin durumuna göre
Genişler ( a - e - o - ö ) Darlar ( ı - i - u - ü
Bu ünlüler söylenirken Bu ünlüler söylenirken
Alt çene üst çeneye yakındır. Alt çene üst çeneye uzaktır.
6. ♦ BÜYÜK SES UYUMU
Türkçe'de bir sözcüğün ilk hecesinde kalın
ünlü varsa ( a, ı, o, u ) sonraki ünlüler de
kalın ünlülerle devam eder ve kalın ünlülerle
biter.
İlk hecesinde ince ünlü varsa ( e, i, ö, ü )
ince ünlülerle devam eder ve ince ünlülerle
biter.
Dilimizi başka dillerden ayıran bu özelliğe
Büyük Ünlü Uyumu denir.
Ör : yazı , buğday , çuval , büyük , orman ,
uykucu , incecik , erkenden , ülkeyi
7. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI
DURUMLAR
Büyük ünlü uyumuna uymayan bir
sözcük Türkçe değildir.
Fakat dilimize sonradan girmiş bazı
sözcükler büyük ünlü uyumuna uyarlar.
( horoz , hasta ,mendil , elektrik , müzik ... )
gibi.
8. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI
DURUMLAR
Karındaş (kardeş) Alma ( elma ) Ana ( anne )
Duşman ( düşman ) Kangı ( hangi ) Ataş ( ateş )
Inan (inanç ) Kanı ( hani ) Şışman ( şişman )
Yukarıdaki sözcükler gibi Türkçe olup da zamanla
değişikliğe uğrayarak büyük ünlü uyumuna uymayan
sözcükler de vardır.
9. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI
DURUMLAR
- yor , - ken , - ki , - leyin , - imtrak ekleri
ünlülerini hiç değiştirmezler.
Sonuna eklendikleri bazı sözcükleri
büyük ünlü uyumuna aykırı hale sokarlar
-yor - ken - ki - leyin
Güneşleniyor Koşarken Akşamki Sabahleyin
Geliyor Çocukken Yarınki Akşamleyin
Seviniyor Yatarken Arabadaki
- imtrak
Ekşimtrak
Yeşilimtrak
Mavimtrak
10. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI
DURUMLAR
Bileşik sözcüklerde büyük ünlü uymu aranmaz. Çünkü
bir sözcüğün başka bir sözcükle birleşirken ünlüsünün
değişmesi beklenemez.
Ör :
Yüzbaşı Atatürk Başkent
Karagöz İlkokul Denizaltı
Sabretmek Suçiçeği
Hanımeli Denizanası
Gecekondu
Bazı bileşik sözcükler de büyük ünlü uyumuna uyar
Ör : Atlıkarınca , gökdelen , karnıyarık , ayakkabı ,
kuşpalazı , ateşböceği ... gibi.
11. BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI
DURUMLAR
Dilimize yabancı dillerden girmiş olan
sözcükler büyük ünlü uyumuna uymazlar.
Ör :
Aile,valiz,dükkan, kitap, televizyon, tiyatro,
seyahat , evlat, kalem, anten, telefon,
insan, sandalye, otel ... gibi.
12. TÜRKÇE ÜNLÜ UYUMUNA AYKIRI
DURUMLAR
Dilimize yabancı dillerden girmiş olan
sözcükler büyük ünlü uyumuna uymazlar.
Ör :
Aile,valiz,dükkan, kitap, televizyon, tiyatro,
seyahat , evlat, kalem, anten, telefon,
insan, sandalye, otel ... gibi.