1. 69
Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Τεχνών κι Επιστηµών Felix
Meritis, στην καρδιά του Άµστερνταµ, διάλεξε η Να-
όµι Κλάιν για να παρουσιάσει το νέο της βιβλίο «The
Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism»
(«Το “∆όγµα Σοκ” του Καταστροφικού Καπιταλι-
σµού»). Σε µια κατάµεστη αίθουσα και µε τον κόσµο
να σχηµατίζει ουρές ακόµα και έξω από το κέντρο
στην Keizersgracht, µε την ελπίδα να βρει εισιτήριο
για την εκδήλωση, η Ναόµι Κλάιν κατάφερε να αρ-
θρώσει για ακόµη µία φορά µε σαφήνεια και πυγµή
τη ρητορική της µάχιµης αριστερής διανόησης και
να αποδοµήσει τον πολυδιαφηµισµένο µύθο ότι ο
καπιταλισµός συµβαδίζει µε µια ειρηνική και δηµο-
κρατική διαδικασία ανάπτυξης.
Στο προηγούµενό της βιβλίο («No Logo») η
Κλάιν τα έβαλε µε την παγκοσµιοποίηση, ή µάλ-
λον µε τις πολυεθνικές εταιρίες που εκµεταλλεύ-
ονται την παγκοσµιοποιηµένη αγορά, συντηρώ-
ντας την καταναλωτική φρενίτιδα και την εµµονή
στις δεσπόζουσες µάρκες, ενώ παράλληλα χτί-
ζουν αυτοκρατορίες κυριολεκτικά µε τον ιδρώτα
χιλιάδων εργατών από χώρες του Τρίτου Κόσµου
(στα λεγόµενα «sweatshops», όρος που εφευρέ-
θηκε από την ίδια). Τότε µας είχε κάνει όλους να
κοιτάζουµε µε τύψεις τα Nike µας. Και κατάφερε
να ξεπεράσει ακόµα και τον Τσόµσκι στην κούρσα
για το ποιος είναι ο µεγαλύτερος ποπ σταρ του
κινήµατος κατά της παγκοσµιοποίησης.
Στο νέο της βιβλίο, η πολεµική της στρέφεται
εναντίον των σταυροφόρων του νεοφιλελεύθε-
ρου παγκόσµιου καπιταλιστικού µοντέλου που
προπαγανδίζουν µε επιτυχία την ιδεολογία τους
ως πρόξενο ειρήνης και ελευθερίας. «Προσπα-
θούν να πείσουν τον κόσµο ότι ο νεοφιλελεύ-
θερος καπιταλισµός γεννά την ειρήνη και την
ελευθερία. ∆υστυχώς, η έννοια της ελευθερίας
έχει ταυτιστεί µε την ελευθερία των πολυεθνι-
κών εταιριών να δρουν ανενόχλητες. Αυτόν το
συσχετισµό των δυο ελευθεριών προσπαθώ να
γκρεµίσω µε το νέο µου βιβλίο».
Για να αποδείξει πόσο πλασµατικός και επιβλα-
βής είναι ο συσχετισµός αυτός, εισάγει τον όρο
του «καπιταλισµού των καταστροφών». Με τον
όρο αυτό αναφέρεται στη δηµιουργία ή/και εκ-
µετάλλευση καταστροφών και κρίσεων από τους
εµπνευστές µιας αδυσώπητης νεοφιλελεύθερης
δεξιάς, µιας επικίνδυνης δύναµης που (µε αρχη-
γό το Νο1 «εχθρό» της Κλάιν, αµερικανό, νεοσυ-
ντηρητικό, οικονοµολόγο, νοµπελίστα και µακα-
ρίτη Μίλτον Φρίντµαν) χρησιµοποιεί το ευάλωτο
των κοινωνιών που πλήττονται από πολέµους,
φυσικές καταστροφές και κάθε είδους κρίσεις,
µε σκοπό να περάσουν σαρωτικές αλλαγές και
επιζήµιες για το λαό και την κρατική πρόνοια µε-
ταρρυθµίσεις του οικονοµικού του συστήµατος.
Προτείνει δηλαδή ότι ο τροµο-κρατικός καπιταλι-
σµός των καταστροφών εµφανίζεται «σωτήριος»
µετά από µεγάλες καταστροφές (όπως το τσου-
νάµι, ο τυφώνας Κατρίνα, οι πόλεµοι στο Ιράκ
και Αφγανιστάν, τα πραξικοπήµατα, ακόµα και οι
πυρκαγιές του καλοκαιριού στην Ελλάδα), όταν
οι νεοφιλελεύθερες κυβερνήσεις παραδίδουν
τη διαχείριση της µετά-εποχής και των φυσικών
πόρων που υπέστησαν τις καταστροφές σε µεγά-
λες ιδιωτικές εταιρίες, οι οποίες είναι ελεύθερες
να επιβάλλουν ραγδαίες δοµικές αλλαγές στο
οικονοµικό σύστηµα των χωρών αυτών, εφαρ-
µόζοντας µε απίστευτα γοργούς ρυθµούς, και σε
συµφωνία µε τις κυβερνήσεις, ένα νεοφιλελεύ-
θερο µοντέλο οικονοµικού «shock therapy».
Τα παραδείγµατα πολλά. Στη δεκαετία του ’80
η Θάτσερ έστησε και χρησιµοποίησε τον πόλεµο
στα νησιά Φόκλαντ για να περάσει µε επιτυχία τις
ριζοσπαστικές για εκείνη την εποχή ιδιωτικοποι-
ήσεις κρατικών επιχειρήσεων, που προηγούµενα
είχαν στην πλειοψηφία τους απορρίψει οι βρετα-
νοί ψηφοφόροι. Στη Ρωσία του 1993 ο Γιέλτσιν
εκµεταλλεύτηκε τη βίαιη επίθεση στο κοινοβού-
λιο της χώρας και την αναστολή των δηµοκρα-
τικών λειτουργιών για να περάσει το δικό του
νεοφιλελεύθερο µοντέλο οικονοµικής θεραπείας
σοκ, που διέφερε πολύ από το ήπιο µοντέλο που
προωθούσε ο Γκορµπατσόφ. Αλλά ακόµη και στο
πιο πρόσφατο παράδειγµα της Κατρίνα, το απο-
τέλεσµα των προσπαθειών για την ανασύνταξη
της πόλης της Νέας Ορλεάνης ήταν, ανάµεσα σε
άλλα τραγικά, να ενισχυθούν τα ιδιωτικά σχολεία
µε δηµόσιες δαπάνες, αντί να ανασκευαστούν
τα δηµόσια, και να απολυθούν 4.700 δάσκαλοι
και καθηγητές, διογκώνοντας το «κλιµατολογικό
απαρτχάιντ» που ανέδειξε ο γνωστός τυφώνας.
Το δόγµα του σοκ και η θεωρία των κρίσεων
που προωθεί ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισµός
συνοψίζεται στα λόγια του µπροστάρη του
Μίλτον Φρίντµαν, όπως τα µετέφερε η ίδια η
Κλάιν στην παρουσίασή της. Το µανιφέστο του
καπιταλισµού των καταστροφών ορίζει: «Μόνο
µία κρίση, αληθινή ή εικονική, µπορεί να φέρει
πραγµατικές αλλαγές. Ο ρόλος µας είναι να
αναπτύσσουµε συνέχεια εναλλακτικές προτάσεις
έναντι των πολιτικών που ήδη εφαρµόζονται, να
τις κρατάµε “ζωντανές” και διαθέσιµες, µέχρι την
ώρα της κρίσης, µέχρι το πολιτικά αδύνατο να
γίνει πολιτικά αναπόφευκτο». Εκεί που υπάρχει
κρίση, οι νεοσυντηρητικοί βλέπουν την ευκαιρία
να περάσουν ό,τι εξωφρενικό δεν µπορούσαν να
περάσουν µέχρι τότε.
Μέσα στη σύγχυση και την ανασφάλεια που
δηµιουργούν οι κρίσεις και οι καταστροφές, φυ-
σικές και «φτιαχτές», οι πολίτες περνούν σε κα-
τάσταση σοκ, πανικού και αβεβαιότητας, γίνονται
«άβουλα παιδιά». ∆είχνουν αδυναµία προσοχής
στην ευρύτερη εικόνα των πραγµάτων και αδυ-
ναµία αντίδρασης σε µέτρα που θίγουν βασικά
τους δικαιώµατα. Η κοινωνία τίθεται σε µια µόνι-
µη κατάσταση «εκτάκτου ανάγκης» και οι δηµό-
σιοι πόροι ιδιωτικοποιούνται, ενώ οι άνθρωποι,
βιώνοντας µια διαδεδοµένη αίσθηση υπαρξιακής
ανασφάλειας, ψάχνουν να βρουν έναν «σωτήρα»
να τους βγάλει από το αδιέξοδό τους. Ανάλογες
τεχνικές βίας και σοκ χρησιµοποιεί και η CIA για
να σπάσει το ηθικό των κρατουµένων, υποστηρί-
ζει η Κλάιν.
Κλείνοντας, η καναδή ακτιβίστρια θέλησε
να δώσει ένα µήνυµα αισιοδοξίας: «Τα κακά
νέα είναι ότι η τακτική του σοκ είναι κατά πολύ
αποτελεσµατική. Τα καλά νέα είναι ότι το σοκ
είναι µια κατάσταση προσωρινή και ο κόσµος
έχει αρχίσει να γίνεται ανθεκτικός σε τέτοιου
είδους στηµένες απειλές. Απόδειξη: οι εξελίξεις
στις χώρες της Λατινικής Αµερικής, όπως η
Βενεζουέλα, η Βολιβία, η Χιλή και το Εκουαδόρ,
όπου ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισµός καταρ-
ρακώνεται και ο σοσιαλισµός του 21ου αιώνα
σπέρνει νέες ελπίδες».
Naomi Klein
Πάνω τουςΑνταπόκριση από το Άµστερνταµ. Η Ναόµι Κλάιν παρουσίασε το βιβλίο
της «The Shock Doctrine: The Rise of Disaster Capitalism» και το SOUL
δεν έχασε την ευκαιρία να σηκώσει µαζί της µαυροκόκκινη σηµαία.
Κείµενο: Νίκος Κουλούσιος Φωτογραφία: Ed Kashi/Corbis/Apeiron
68 SOUL