2. ÆÅÍÄÅÐ
ÓÄÈÐÄËÀÃÛÍ ÀÊÀÄÅÌÈ
Æåíäåð
¯çýë áàðèìòëàë
Õýìæ¿¿ð, ä¿í øèíæèëãýý
Áîäëîãî òºëºâëºëò
Óëààíáààòàð
2011
1

3. ÆÅÍÄÅÐ
DDC
305.3
Æ - 51
©2011, ÌÕÇ-9 òºñºë, ͯÁÕÕ, Moíãîë Óëñ.
Çîõèîã÷èéí á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí.
Ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè,
ýðõèéí õ¿ðýýëýíã ò¿øèãëýí ͯÁÕÕ, ͯÁ-ûí Îñëî äàõü Çàñàãëàëûí òºâèéí äýìæëýãòýéãýýð
õýðýãæèæ áóé “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû
õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò-II” òºñ뺺ñ Óäèðäëàãûí
àêàäåìèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ, çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, ¿íýëãýýíèé àðãà
ç¿éã ñóäëàõ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í, áîëîâñðóóëàõ õ¿ðýýíä èõ, äýýä ñóðãóóëüä
óäèðäàõóéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí áîëîâñðóóëëàà.
Íîìûí ýõ ñóðâàëæèéã äóðäàæ àøãèéí áóñ çîðèëãîîð îëøðóóëàí õóâèëæ òàðààõûã
çºâøººðíº.
Áîëîâñðóóëñàí:
Í.Íàðàí÷èìýã (Ph.D)
Á.Íàðàíòóëãà
×.Áààòàð
×.Ýðäýíý÷èìýã
Òåõíèê ðåäàêòîð: Î.Õàòàíáîëä
Ìàêåò, õýâëýë, äèçàéí “Ñàíñóäàé” ÕÕÊ
2

4. ÆÅÍÄÅÐ
Ãàð÷èã
ªìíºòãºë 4
Íýã. Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë 5-14
 Æåíäåðèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóä 5
 Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë 11
 Äýëõèé íèéòèéí çîðèëòóóä 12
Õî¸ð. Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð 15-31
 Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ 17
 Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð 22
 Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ 27
Ãóðàâ. Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý 32-54
 Ýð¿¿ë ìýíä 33
 Áîëîâñðîë 35
 Õºäºëìºð ýðõëýëò 42
 ßäóóðàë 51
ĺðºâ. Æåíäåð áà õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò 55-65
 Æåíäåð, õºãæëèéí õàìààðàë 55
 Æåíäåðèéí àñóóäëûã õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëòºä òóñãàõ íü 58
3

5. ÆÅÍÄÅÐ
ªÌͪÒêË
Íèéãìèéí õºãæëèéã òýòãýã÷ íýãýí èø ¿íäýñ íü ýìýãòýé, ýðýãòýéí òýãø
òýíöâýðòýé ýðõ ÷ºëºº, ò¿¿íèéã íü äýëáýýë¿¿ëýã÷ çºâ çàñàãëàë, ýíý ºëãèéä íèéëýí
ºíäèéõ ýðõýì áàÿëàã áîëñîí Õ¿í çîíû õ¿÷, óõààí ãýäýãòýé îëîí, ò¿ìýí, óëñ
¿íäýñòýí ìàðãàõàà áîëüæýý.
Õîâîð îëäîõ çàÿà ò¿øèæ ýíý åðòºíöºä ìýíäýëñýí ÷ îëîí ñàÿ ýãýë õ¿ì¿¿í íü òýð
òóñìàà á¿ñã¿é÷¿¿ä íü áóñäàäàà ÿëãàâàðëàãäàæ, àëèâàà íýãýí ç¿éë, ¿éëä îðîëöîõ,
õàìòðàëöàõ õóâü äóòàõ áàéäàë ýðòíýýñ ýä¿ãýýã õ¿ðòýë ¿ðãýëæèëñýýð õ¿íèé
íèéãìèéí ñàéí ñàéõíûã áîîãäóóëàõ íýãýí ñýæèì áîëñîîð áàéíà. Ýíý ë àðàíøèíã
“æåíäåð” õýìýýõ íýð òîìü¸îãîîð òîäîòãîí èëýðõèéëæ, XX çóóíû 70-ààä îíîîñ
çîí îëîí ººðñ人 óõààðàí, óëìààð óë ñóóðüòàé õýëýëöýæ õàìòðàí øèéäâýðëýõýýð
øèéäýöãýýñýí þì.
Ýíý òàëààð óðàëäóóëñàí óõààíû öîãöëîëûã æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë õýìýýí
áèä ýíý íóòàã îðîíäîî òîéìëîí áîëãîîæ, îéëãîëöîæ íýãýíò çàíøæýý. Õàðèí
Ìîíãîë õ¿í á¿ð ýíý òàëààð ¿íýí áîäèò îéëãîëò, ºðãºí ìýäëýãòýé ãýâýë áàñ ¿ã¿é
áîëîâ óó.
ͯÁ-ûí õºãæëèéí õºòºëáºðèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóæ,
àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä
äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò II” òºñëèéí äýìæëýãòýé Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí ñóðãàëòûí
õºòºëáºðèéã øèíý÷ëýõ, çàñàãëàëûí îíîë, ïðàêòèê, ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã ñóäëàõ
õè÷ýýëèéí õºòºëáºð, õýðýãëýãäýõ¿¿í, áîëîâñðóóëàõ õ¿ðýýíä èõ, äýýä ñóðãóóëüä
óäèðäàõóéí óõààíû ÷èãëýëýýð ñóðàëöàã÷äàä çîðèóëàí ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãûã
áîëîâñðóóëëàà.
Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí áàãø áèä ýíýõ¿¿ ãàðûí àâëàãàä æåíäåðèéí ìºí ÷àíàð,
àãóóëãà, à÷ õîëáîãäîë, ºíººãèéí áàéäàë òºðõ, ò¿¿íä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ ¿ç¿¿ëýëò,
õýìæ¿¿ð áîëîí õýòèéí áîäëîãî, çîðèëò, ò¿¿íèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàìûí òàëààð ñóðàëöàã÷äàä àíõíû ìýäëýã îëãîõ çîðèëãî òàâüñàí þì. Æåíäåðèéí
òàëààðõ ýíý ìºðººð ìºøãèæ, áóñàä îëîí á¿òýýëèéã ñóäëàí óõààí õóðæ, óëìààð
øèíèéã áîäèò àìüäðàëä ãàðäàí á¿òýýæ, Ìîíãîë óëñûíõàà õºãæèëä íýãýí ò¿øèö
áîëîõ ýíý õ¿÷èí ç¿éëèéã àøèãòàéãààð ýðã¿¿ëæ, ýð÷èìæ¿¿ëæ ÷àäíà ãýäýãò á¿ðýí
èòãýëòýé áàéíà.
Ãàðûí àâëàãûí “Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë” õýñãèéã Í.Íàðàí÷èìýã,
“Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð” õýñãèéã Á.Íàðàíòóëãà, “Æåíäåð áà õºãæëèéí áîäëîãî,
òºëºâëºëò” õýñãèéã ×.Áààòàð, “Æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýý” õýñãèéã Ìîíãîë óëñûí
æèøýýãýýð òîâ÷ òîäðóóëæ, ýð¿¿ë ìýíä áîëîí ÿäóóðëûí òàëààð Á.Íàðàíòóëãà,
áîëîâñðîëûí òàëààð Í.Íàðàí÷èìýã, õºäºëìºð ýðõëýëòèéí òàëààð ×.Ýðäýíý÷èìýã
íàð áîëîâñðóóëëàà. Ãàðûí àâëàãûí àãóóëãûã Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí
ñàéä, äîêòîð (Ph.D) Ò.Ãàíäè õÿíàí òîõèîëäóóëñàí áîëíî.
Ãàðûí àâëàãûí òàëààðõ ñàíàëàà Óäèðäëàãûí àêàäåìèéí Íèéãìèéí óäèðäëàãûí
òýíõèìä èð¿¿ëíý ¿¿.
4

6. ÆÅÍÄÅÐ
ÍÝÃ. ÆÅÍÄÅÐÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Æåíäåðèéí ¿íäñýí îéëãîëòóóä
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë
Äýëõèé íèéòèéí çîðèëòóóä
Æåíäåðèéí àñóóäàëä õ¿í òºðºëõòºí àíõààðëàà õàíäóóëæ áàéíà.
Äýëõèé íèéòèéí õºãæèë äýâøëèéã óðüäàõ ¿åý ºíººòýéãýý, ºâºã äýýäñýý ººðñºäòýéãýý
æèøèõ çàìààð øèíæèõ¿éä îëîí ç¿éë õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ, îëîí ç¿éë ¿ã¿é áîëîí îëîí
ç¿éë øèíýýð áóé áîëæ, îëîí ç¿éë ýðòíýýñ ºä㺺ã õ¿ðòýë óëàìæëàí ºðòººëºãäºæ èðæýý.
Ýäãýýð äóíäààñ ýíý äýëõèéí ýçýí áîëñîí ýðýãòýé, ýìýãòýé õî¸ðõîí õ¿éñ á¿õèé Õ¯Í-èé
àìüäðàëä îëîëòòîé, äóòàãäàëòàé îëîí ç¿éë áàéãààãèéí íýã íü þì þìàíä ýðýãòýé íü
èë¿¿ðõýæ, ýìýãòýé íü ò¿¿íýýñ õóâü äóòàæ áàéäàã íýãýí ç¿é áóñ ç¿éë áàéñààð... ¯¿íèéã
îíîîí ñóäàëæ, àíõààðàí øèéäâýðëýõýýð õ¿í òºðºëõòºí åðºíõèéä íü æåíäåðèéí
àñóóäàë ãýæ íýðèéäñýí þì.
Èíãýõëýýð “Æåíäýð” õýìýýõ íü õ¿íèé íèéãìèéí ò¿¿õèéí îð÷èëä íèéãìèéí
áàéãóóëëûí äýã æóðàì, ýëäýâ ¿çýë ñóðòëûí óëáààíä òîäîð÷ á¿äãýðýí îðøèñîîð èðæýý.
Æåíäåð íü ýðýãòýé, ýìýãòýéí õ¿éñ çààñàí îéëãîëò
òºäèé áèø, ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìèéí
áàéð ñóóðèéã èëýðõèéëñýí, óãò ÷àíàðòàà õ¿íèé
íýð òºð, ýðõ ìýäýë, ìýðãýæèë áîëîâñðîë, ýðõ
÷ºëºº çýðýã ¿íýò ç¿éëñòýé íü äàðóé õîëáîîòîé.
Õ¿íèé ýðõèéí Ò¿ãýýìýë Òóíõàãëàëä “Õ¿í
òºðºëõòíèé àì á¿ëèéí ãèø¿¿í á¿õýíä óãààñ
çàÿàñàí íýð òºð áîëîí òýäíèé àäèë òýãø,
ñàëøã¿é ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü ýðõ ÷ºëºº,
øóäàðãà ¸ñ, á¿õ íèéòèéí ýíõ òàéâíû ¿íäýñ
ìºíèéã èø áîëãîí...”, “...õ¿í ¿íäñýí ýðõòýé, õóâü
õ¿í íýð òºð, ¿íý öýíýòýé, ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿ä
òýãø ýðõòýé ãýäýãò Íýãäñýí ¯íäýñòíèé
óëñ ò¿ìýí èòãýë òºãñ áàéãààãàà ä¿ðìýýðýý
íîòëîõûí õàìò, èë¿¿ ýðõ ÷ºëººòýé áàéäàëä
íèéãìèéí äýâøëèéã óðàãøëóóëàõ, àìüäðàëûí
íºõöëèéã ñàéæðóóëàõàä äºõºì ¿ç¿¿ëýõýýð øèéäâýðëýñíèéã õàðãàëçàí...” ãýñýí õýäèé
÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí íèéãìýýñ “õóâààðüòàé” ¿¿ðãèéí ÿëãàà öàã õóãàöàà
ºíãºðºõºä ººð÷ëºãäñººð èðñýí áºãººä ýäãýýð íü íèéãýì á¿ðò õàðèëöàí àäèëã¿é,
ìºí îëîí ÿíç áàéäàã. Æåíäåð íü õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ëýýñýí ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà, òýäýíä
ó÷èðñàí ñààä áýðõøýýë, áîëîìæ, áîëîëöîîã ä¿ãíýí øèíæëýõ íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
óëñ òºðèéí øèíæòýé õóâüñàõ õýìæèãäýõ¿¿í áºãººä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí
àëü àëèíä íü õàìààòàé. Æåíäåð íü ¿¿ðãèéã òîäîðõîéëæ, õ¿éñ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿íèé áèîëîãèéí øèíæèéã èëýðõèéëäýã1.
1
Taborga Carolina and Beryl leanch, IPS Gender and Development Glossary, Rome, 1996
5

7. ÆÅÍÄÅÐ
Ýíä äóðüäàãäààä áàéãàà æåíäåðèéí ¿¿ðýã íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
íèéãìèéí àíãè äàâõàðãà, íàñ, øàøèí ø¿òëýã çýðãýýñ õàìààðñàí ¿¿ðýã, ¿éë, òýäíèé
õ¿ëýýõ õàðèóöëàãûí òóõàé îéëãîëò áºãººä òýä õàìòðàí àæèëëàõ, õàðèëöàõ ÿâöàä
èëðýõ õàðüöàíãóé òîãòñîí ìºðäºìæ þì. Ýíý íü çºð÷èë çîõèöëûã õàìòàä íü
àãóóëäàã áºãººä ýíý ¿¿ðãèéã íèéãìèéí öîãö õàðèëöààíä íü òóõàéí îð÷èíä íü èë¿¿
áîäèòîé òîäîðõîéëîõ áîëîìæòîé.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã 1970-ààä îíîîñ äýëõèé äàõèíàà îëîí íèéòýýðýý
õ¿ëýýí çºâøººðºõ áîëñîí þì. Ýíý ¿åýñ çºâõºí Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãààñ
ãýõýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààð äýëõèéí õýìæýýíèé áàãà õóðëûã õýä õýäýí óäàà
çîõèîí áàéãóóëæ, áîäëîãûí ÷àíàðòàé òîìîîõîí áàðèìò áè÷ã¿¿äèéã áàòàëñàí
ò¿¿õòýé.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë ãýäýã íü íèéãýì Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü àëü ÷
ýäèéí çàñãèéí á¿õèé ë ¿éë àæèëëàãààíû áóþó ñàëáàðò, àëü ÷ ò¿âøèíä òºëºâëºëò, õóóëü
íèéãýì áà áàéãóóëëàãóóäûí òîãòîëöîîíû òîãòîîìæ áîëîí áîäëîãî õºòºáºðèéí
õ¿ðýýíä ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿í õýðõýí ýðýãòýé
õîîðîíäûí íèéãìèéí õàðèëöààíû àñóóäëûã ýìýãòýé÷¿¿äýä íºëººëæ áàéãààã ¿íýëýõ
òóñãàõ ÿâäàë ¿éë ÿâö
Ýõ ñóðâàëæ: Æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë Ýõ ñóðâàëæ:
àæèëëàãàà: ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî.
¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü ÓÁ., 2006 ÓÁ., 2001, UNIFEM
ͯÁ-ûí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ “òýãø ýðõ, õºãæèë áà ýíõ òàéâàí” áàãà
õóðàë 1975 îíä Ìåêñèêî õîòîä çîõèîí áàéãóóëàãäàæ, òýãø ýðõèéí òóõàé àñóóäëûã
àíõëàí äýâø¿¿ëæýý. Õóðëààñ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéã õàíãàõ áîëîí
õºãæèëä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõèéã óðèàëñàí íü æåíäýðèéí
òýãø ýðõ, òýãø áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éëñèéí ãàðààíû òîìîîõîí àëõàì áîëñîí þì.
Äýëõèéä îëîí ñàÿ ýìýãòýé÷¿¿ä “Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë” äàõü àìüä
ÿâàõ, ýðõ òýãø áàéõ, ýðõ ÷ºëººòýé, õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ, õóóëèéí ºìíº ýðõ òýãø
áàéõ, àëèâàà àëàã÷èëëààñ àíãèä áàéõ, áèå áîëîí ñýòãýë ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíäýý
õàìãèéí áîëîìæèéí õýìæýýíä õàìãààëóóëàõ, õºäºëìºðèéí øóäàðãà áîëîí àÿòàé
íºõö뺺ð õàíãóóëàõ, ýð¿¿ ø¿¿ëò áîëîí áóñàä õýðöãèé, õ¿íèé ¸ñíîîñ ãàäóóð
áóþó íýð òºðèéã íü äîðîìæëîí õàðüöàæ, øèéòã¿¿ëýõýýñ àíãèä áàéõ ýðõýý ýäýëæ
÷àääàãã¿é.
Îëîí óëñàä õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñ2 ¿çýõýä äýëõèéí ãóðâàí ýìýãòýéí
íýã íü àðüñíû ºíãº, íàñ, íèéãìèéí äàâõàðãà, øàøèí ø¿òëýã, ÿñ ¿íäýñ áîëîí
áýëãèéí ÷èã õàíäëàãà, ñî¸ë, øàøèí, ñàíõ¿¿ãèéí áàéäàë çýðãýýñ ¿ë õàìààðàí
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýëä ºðòòºã áºãººä ýíý íü äýëõèé äàõèíàà
õàìãèéí èõ òàðõñàí, áàñ õàìãèéí èõ íóóãäìàë øèíæòýé õ¿íèé ýðõèéí çºð÷èë
þì. Ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëáàë ýìýãòýé õ¿í áîëæ òºðñºíèéõºº òºëºº ãýðòýý
áèå ýðõòýíýý çýðýìäýãë¿¿ëýõýýñ ýõëýýä àæèë õºäºëìºð ýðõýëñýí ÷ õàìãààëàëò,
õºíãºëºëò ýäëýëã¿é, äîîãóóð öàëèí õºëñ àâ÷, íèéãìèéí ãèø¿¿í, èðãýí õ¿í áîëîâ÷
àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöîõ, äóó õîîëîéãîî õ¿ðãýõ áîëîìæã¿é õýâýýð áàéäàã
íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõèéã õàíãàõ øààðäëàãûã ã¿íçãèéð¿¿ëñýí þì.
2
Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë, 2004
6

8. ÆÅÍÄÅÐ
¯¿íèé äàðààõ îí æèë¿¿äýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí òàëààð òóñãàéëàí
õýëýëöýãäýæ ñóäëàãäàõ áîëñîíîîñ ãàäíà äýëõèé íèéòýä òºñºë, õºòºëáºð¿¿ä
õýðýãæèí, íèéãìèéí òàëààðõ ñòàòèñòèê òîî áàðèìòàä õ¿éñèéí øèíæèëãýý õèéõ
áîëæýý. Ãýâ÷ ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ,
Çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãî, õºòºëáºðò ò¿¿íèéã òóñãàí õýðýãæ¿¿ëýõ, øèéäâýð ãàðãàõ
ò¿âøèí áîëîí íèéãìèéí áóñàä õàðèëöààíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí îðîëöîîã õàíãàõ
çýðýãò òºäèéëºí àõèö ãàð÷ ÷àäààã¿é áºãººä ¿¿íèéã ÷ îëîí ñóäàëãààãààð íîòîëñîí
áàéäàã.
Êîïåíãàãåíä 1980 îíä áîëñîí II áàãà õóðàë, 1985 îíä Íàéðîáèä çîõèîí
áàéãóóëàãäñàí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ III áàãà õóðëûí ¿ð ä¿íä õºãæèëä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéã èë¿¿ òîäîðõîé áîëãîæ, æåíäåðèéí àñóóäàëä øèíý
àãóóëãààð õàíäàõ áîëñîí áºãººä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýì, ýäèéí çàñàã,
óëñ òºð, ñî¸ëûí ÿëãààòàé áàéäëûã àðèëãàõ, ò¿¿íä
õºãæëèéí áîäëîãî, çîõèöóóëàëòûã ÷èãë¿¿ëýõ,
ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîõ
çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëñýí îíöëîãòîé.
“Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü”
Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé èëòãýëä
(2001) æåíäýðèéí òýãø áàéäëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í
õóóëèéí ºìíº àäèë òýãø áàéõ, àäèë òýãø áîëîìæîîð
õàíãàãäàõ (¯¿íä õºäºëìºðèéí õºëñíèé òýãø áàéäàë,
õ¿íèé íººöèéí õºãæèë, íèéãìèéí íººöººñ àäèë òýãø
õ¿ðòýõ, ìºí ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ àäèë òýãø
áîëîìæ õàìààðíà), õºãæëèéí ¿éë ÿâöàä õóâü íýìðýý îðóóëàõ ò¿¿íä íºëºº ¿ç¿¿ëýõ
÷àäàâõè õýìýýí òîäîðõîéëæýý.
Ñóäëàà÷ Ò.Àìãàëàí Í.Îþóí÷èìýã íàð “æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü òóõàéí
íèéãýìä òîäîðõîé ¿íý öýíý á¿õèé á¿òýýãäýõ¿¿í, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã
ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø ýäëýõ ýðõòýéã èëýðõèéëäýã. Æåíäåðèéí òýãø
áàéäàë ãýäýã íü ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ èæèëõýí áàéõûí íýð áóñ õàðèí òýäíèé
ýäëýõ áîëîëöîî, àìüäðàëä õ¿ðòýõ áîëîìæ íü òýãø áàéõûã õýëíý” ãýæýý3.
Íèéãýì ñî¸ëûí á¿õ õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõûí òºëºº õ¿÷èí
÷àðìàéëòûã ãàðãàõäàà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø áàéäàë ãýæ þó âý ãýäýãò
ñîíãîëò õèéõ òýãø áîëîìæ îëãîõ õýðýãòýé áºãººä òýðõ¿¿ òýãø áîëîìæèéí òºëºº
õàìòðàí àæèëëàõ ¸ñòîé4.
3
Амгалан Т, Оюунчимэг Н, “Жендерийн нэр томьёо: тодорхойлолт, ¿ндсэн ойлголтууд” УБ., 2003
4
http//www.oecd.org//dac/htm/guidelin1.htm,as at 30/03/1999
7

9. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã Îðîëöîã÷ óëñóóä äàðààõ çîõèñòîé
õ¿÷èðõèéëëèéã òàñëàí çîãñîîõ ¿¿ðãýý á¿õ àðãà õýìæýýã õýðýãæ¿¿ëíý: (à) àëü íýã
¿ë áèåë¿¿ëýõ çîðèëãîîð óëñ îðíóóä æåíäýðèéã äîîðä, ýñõ¿ë äýýðä ¿çýõ, ýñõ¿ë ýðýãòýé,
íü àëèâàà ¸ñ çàíøèë, óëàìæëàë ýñõ¿ë ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¿¿ðãèéí òàëààðõ õýâøñýí ¿çýëä
øàøíû ¿éëäëèéã äóðüäàõ ¸ñã¿é. òóëãóóðëàñàí õîõèðîëòîé ¿éë àæèëëàãàà, çàíøèë
áîëîí áóñàä á¿õ äàäëûã óñòãàõ çîðèëãîîð ýðýãòýé,
Ýõ ñóðâàëæ: Íýãäñýí ¯íäýñòíèé ýìýãòýé÷¿¿äèéí çàí òºëâèéí íèéãýì, ñî¸ëûí õýâ
Áàéãóóëëàãûí Åðºíõèé Àññàìáëåéãààñ øèíæèéã ººð÷ëºõ.
áàòëàñàí Ýìýãòýé÷¿¿äèéí Ýñðýã
Õ¿÷èðõèéëëèéã Òàñëàí Çîãñîîõ Òóõàé Ýõ ñóðâàëæ: Ýìýãòýé÷¿¿äèéã Àëàã÷ëàõ Á¿õ Õýëáýðèéã
Òóíõàãëàëûí 4 ä¿ãýýð ç¿éë.
Óñòãàõ òóõàé Êîíâåíöèéí 5 äóãààð ç¿éë
1990-ýýä îíîîñ æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë íü áàéãàëü îð÷íû àñóóäëààðõ 1992
îíû Ðèîãèéí áàãà õóðàë, õ¿íèé ýðõèéí àñóóäëààðõ 1993 îíû Âåíèéí áàãà õóðàë,
õ¿í àì áà õºãæëèéí àñóóäëààðõ 1994 îíû Êàéðûí áàãà õóðàë, íèéãìèéí õºãæëèéí
àñóóäëààðõ 1995 îíû Êîïåíãàãåíû áàãà õóðàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ 1995
îíû Áýýæèíãèéí áàãà õóðëààð óëàì ºðãºæèí áàÿææýý.
Äýëõèéí 171 óëñûí òºëººëºã÷èä õóðàí ÷óóëñàí 1993 îíû “Õ¿íèé ýðõ¿¿ä” Îëîí óëñûí áàãà
õóðëààð “Õ¿íèé ýðõ¿¿äèéã ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿ä òýãø õ¿ðòýõ çàð÷ìóóäûí àñóóäëààðõ
Âåíèéí òóíõàãëàë”-ûã áàòàëñàí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òóíõàãëàëä:
• Àäèë õºäºëìºðò àäèë öàëèí àâàõ
• Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä òýãø îðîëöîõ áîëîìæóóä
• Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ òýãø õ¿ðòýõ
• Õóóëèàð òýãø õàìãààëàãäàõ
• Õ¿éñèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, ÿëãàâàðëàãäàí ãàäóóðõàãäàõààñ àíãèä
áàéõ
• Õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí áîëîí õóâèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä èðãýíèé òýãø ýðõ¿¿äýýð
õàíãàãäñàí áàéõ çýðýã õ¿íèé ýðõèéí îëîí àñóóäëóóä áàãòñàí þì.
Ýõ ñóðâàëæ: Human development report. 1995
1994 îíû Êàéðûí îëîí óëñûí “Õ¿í àì áà õºãæèë” áàãà õóðëààñ àíõ óäàà óëñ
îðíóóäàä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð:
Íýãä¿ãýýðò, ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí
äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñ人 ÷àäâàðàà á¿ðýí
óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ,
Õî¸ðäóãààðò, á¿õ øàòíû áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä
ýìýãòýé÷¿¿äèéã á¿ðýí îðîëöóóëàõ, ¿éëäâýðëýë, õºäºëìºð ýðõëýëò, îðëîãî áóé
áîëãîõ ¿éë àæèëëàãàà, áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä, øèíæëýõ óõààí òåõíèê, ñïîðò,
ñî¸ëûí ãýõ á¿õèé ë õ¿ðýýíä ýìýãòýé÷¿¿ä èäýâõèòýé øèéäâýð ãàðãàã÷, îðîëöîã÷,
¿ð øèìèéã õ¿ðòýã÷ áàéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ,
Ãóðàâäóãààðò, á¿õ ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿¿í÷ëýí ýðýãòýé÷¿¿äýä ººðñäèéí ¿íäñýí
õýðýãöýýã õàíãàõ, õ¿íèé ýðõýý ýäëýõýä íü øààðäàãäàõ áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ
çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëýâ.
Ýäãýýð çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýìýãòýé÷¿¿ä àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíä òýãø
8

10. ÆÅÍÄÅÐ
øóäàðãààð îðîëöîõ ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ, óð ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ, ýðõèéã íü
ýäë¿¿ëýõ, ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, ÿäóóðàë, áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëûã àðèëãàõ,
õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë ãýäãèéã îíöëîí àâ÷ ¿çñýí áàéäàã.
Ýíý áàãà õóðëààñ áàòëàñàí “¯éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”-ò “Á¿õ øàòíû áîëîí
ñàëáàðûí õºãæëèéí ñòðàòåãè, òºëºâëºëò, øèéäâýð ãàðãàõ, íººö õóâààðèëàëòûí
áîäëîãûã îäîîãèéí áà õîé÷ ¿åèéíõíèé õýðýãöýýã õàíãàõ, àìüäðàëûí ÷àíàðûã
ñàéæðóóëàõ çîðèëãîòîé õîëáîõ”5, “Ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí çîõèñòîé
ò¿íøëýëèéí ¿íäñýí äýýð òýãø, øóäàðãà áàéäëûã áóé áîëãîæ, ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñäèéí
÷àäâàðàà á¿ðýí óõàìñàðëàõàä íü òóñëàõ”6 çýðýã çîðèëòóóäûã äýâø¿¿ëæýý.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã õºãæ¿¿ëýõýä ýíýõ¿¿ áàãà õóðëûí îðóóëñàí õóâü
íýìðèéã äàðààõ áàéäëààð òîäîðõîéëæ áîëîõ þì.
Íýãä¿ãýýðò, æåíäåðèéí àñóóäëûã àâ÷ ¿çýæ õýðýãæ¿¿ëýõäýý Õ¯Í, ò¿¿íèé ýðõýä
ñóóðèëàõ õàíäëàãûã áèé áîëãîñîí, ººðººð õýëáýë, ýìýãòýé, ýðýãòýé õ¿íèé ñîíãîëò
õèéõ ýðõèéã ýí òýðã¿¿íä àâ÷ ¿çñýí.
Õî¸ðäóãààðò, íºõºí ¿ðæèõ¿éí àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý æèðýìñëýëòýýñ
õàìãààëàõ õýðýãñýë¿¿ä, ýì òàðèàãààð õàíãàõ, ýì÷ëýí ýäãýð¿¿ëýõèéã ÷óõàë÷èëæ
áàéñàí õàíäëàãààñ íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí ýðõèéã õàíãàõ, õàëàìæ
¿éë÷èëãýýíèé ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ õàíäëàãûã õºãæ¿¿ëñýí
Ãóðàâäóãààðò, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ îëîí àñóóäëóóäûí äîòðîîñ
áèåèéí áîëîí ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ, áýëãèéí áîëîí íºõºí
¿ðæèõ¿éí õîëáîîòîé øèéäâýðýý áèå äààí ãàðãàõ ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã îëãîõ
ýðõèéã òóíõàãëàñàí,
ĺðºâä¿ãýýðò, íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàëä öîãö áàéäëààð õàíäàõ
àðãà ç¿éã áèé áîëãîñîí ÿâäàë þì.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë ò¿ãýí äýëãýðýõýä óëìààð òýãø ýðõ, õºãæèë, ýíõ
òàéâíû óðèàí äîð 1995 îíä áîëñîí äýëõèéí ýìýãòýé÷¿¿äèéí äºðºâä¿ãýýð áàãà
õóðëààñ áàòëàñàí Áýýæèíãèéí òóíõàãëàë, ¯éë àæèëëàãààíû ìºðèéí õºòºëáºð
íü ò¿¿õýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäëîëòîé áîëñîí þì. Óã õºòºëáºðò äàðààõü àñóóäàëä
àíõààð÷, øèéäâýðëýõèéã çºâëºìæ áîëãîñîí îíöëîãòîé. ¯¿íä:
Îõèäûã äîðä ¿çýõ, îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõ áàéäëûã
çîãñîîõ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºðèéí íºõöëèéã ñàéæðóóëàõ
Îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëàõ àñóóäàëä ýðýãòýé÷¿¿äèéí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûã íýìýãä¿¿ëýõ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö, áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëààãààíä
á¿ðýí îðîëöóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí áèå äààñàí áàéäëûã áýõæ¿¿ëýõ, ººðèéí
ãýñýí îðëîãîòîé áîëîõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ
Îõèä, õºâã¿¿ä õ¿íñ òýæýýë, ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýý õ¿ðòýõ, áîëîâñðîë
ýçýìøèõ áîëîí ºì÷ õºðºí㺠çàëãàìæëàõ çýðýã ýðõèéã òýãø ýäëýõ áîëîìæ
îëãîõ
5
Êàéð õîòíîî 1994 îíä õóðàëäñàí “Õ¿í àì áà õºãæèë” ñýäýâò îëîí óëñûí áàãà õóðëààñ áàòàëñàí “¯éë
àæèëëàãààíû õºòºëáºð”, Ãóðàâäóãààð á¿ëýã, Çîðèëò 3.4.
6
̺í òýíä, ĺðºâä¿ãýýð á¿ëýã, Çîðèëò 4.3.
9

11. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, àëáàí õ¿÷ýýð ãýðë¿¿ëýõ, áýëýã ýðõòíèéã
çýðýìäýãëýõèéã òàñëàí çîãñîîõ
Õ¿íèé ýðõ, òýãø áóñ áàéäàë, ÿëàíãóÿà æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí òàëààð
òóñãàéëàí àâ÷ ¿çñýí 1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä “...æåíäåðèéí òýãø
áàéäàëä õ¿ðíý ãýäýã íü òåõíîêðàò çîðèëò áèø þì... ýíý íü ñýòãýëãýýíä ýðñ ººð÷ëºëò
õèéõèéã øààðäñàí óëñ òºðèéí ¿éë ÿâö” ãýäãèéã òîäîðõîéëæ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí
íèéãýì äýõ áàéð ñóóðèéã äýýøë¿¿ëýõ, íèéãýì ýäèéí çàñãèéí õàðèëöàà, ¿éë
àæèëëàãààíä òàòàí îðîëöóóëàõ, òýäíèé àæèë õºäºëìºðèéí ¿íýëýìæèéã ºñãºõ
òàëààðõ ÷óõàë çîðèëòóóäûã óëñ îðíóóäûí ºìíº òîäðóóëæ òàâüñàí þì.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü íèéãýì, ñî¸ëûí àìüäðàëä çîõèõã¿é ç¿éë ãýæ ¿çäýã
òàøóó ¿çëèéí ýñðýã óëñ îðíóóä äàðààõü òàâàí áàðèìòëàëûã äýâø¿¿ëñýýð áàéãàà
þì. ¯¿íä:
1. Õºãæëèéã äýìæèõ õàìòûí àæèëëàãààíû ñàíàà÷èëãà á¿ð ººð÷ëºëò
øèíý÷ëýëòýé õîëáîîòîé áàéäàã
2. Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òàëààð äýëõèéí îëîí óëñ õàðèëöàí òîõèðîëöîæ,
òîäîðõîé õýëöýë õèéñýí
3. Õºãæèæ áóé îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí ººð÷ëºëò õèéõ õ¿ñýëò óëàì á¿ð íýìýãäñýýð
áàéíà
4. Íèéãýì, ñî¸ëûí àìüäðàëä íºëººëäºã îëîí ç¿éë áàéäàã. Æåíäåðèéí îíöëîã
øèíæèéã á¿ðä¿¿ëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿ä íü çºâõºí õºãæëèéí õºòºëáºð¿¿ä
òºäèéã¿é áóñàä ýõ ñóðâàëæààñ ÷ ìºí àäèë ¿¿ñýí ãàð÷ èðæ áàéíà.
5. Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöûã ºðãºæ¿¿ëñíýýð õàìãèéí
÷óõàë àñóóäàë áîëîõ òýðã¿¿ëýõ ÷èãëýë¿¿äèéã òîäîðõîéëîõîä ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñ á¿ðýí îðîëöîõ áîëîìæ îëãîíî.
Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäàä òóñãàãäàí
õýðýãæèæ áàéíà. 2000 îíä áàòàëñàí Ìÿíãàíû õºãæëèéí Çîðèëòóóäûí õ¿ðýýíä
îëîí îðîí æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºëºº, òýäýíòýé
õàìòðàí àæèëëàõ õàìòûí øèéäâýð ãàðãàâ. 2001 îíä õóðàëäñàí ͯÁ-ûí Åðºíõèé
àññàìáëåéí 26 äàõü òóñãàé ÷óóëãàíààð ýð÷¿¿ä áîëîí õºâã¿¿äèéí îðîëöîîòîéãîîð
æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë, æåíäýðèéí òàëààðõ õàíäëàãûã ººð÷ëºõ àðãà
çàìûã òîäîðõîéëñîí þì. Óëñ îðîí á¿ð íèéãìèéí õºãæèë äýâøèëä ýìýãòýé,
ýðýãòýé÷¿¿äèéã òýãø îðîëöóóëàõ, òýäíèé ýðõ, òýãø áàéäëûã áàòàëãààæóóëàõ íü
äýëõèé íèéòýä ýíõ òàéâàí, øóäàðãà ¸ñûã òîãòîîõ, õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ýðõýìëýí
äýýäýëñýí íèéãìèéã öîãöëîîí á¿òýýõýä ¿íýòýé õóâü íýìýð îðóóëíà õýìýýí îëîí
óëñûí õàìòûí íèéãýìëýãèéí îðíóóä õ¿ëýýí çºâøººð÷ èäýâõèéëýí àæèëëàñààð
áàéíà.
Ýíäýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ íü äýëõèé
íèéòèéí ýðõýìëýí øèéäâýðëýõ íýãýí çîðèëãî áîëîí õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºíººñ
ãàäíà ò¿¿íä õ¿ðýõ àðãà çàìûã ýõýíäýý ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã íü ýäë¿¿ëýõ,
óäààõíàà òýäíèéã ººðñäèéã íü ÷àäàâõèæóóëàõ, äàðàà íü õºãæëèéí áîäëîãî,
õºòºëáºðò æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ, õîæèì íü õºâã¿¿ä,
ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàìòðàí àæèëëàõ çýðãýýð óëàì ºðãºæèí áàÿæèñààð áàéíà.
10

12. ÆÅÍÄÅÐ
Õîðüäóãààð çóóíû ñ¿¿ëèéí õàãàñò èõýíõ õºãæèíã¿é îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéäëûã
äýýøë¿¿ëýõ, æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ òàëààð èõýýõýí àõèö ãàðëàà
.
• Èõýíõ óëñ îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëûí ò¿âøèí ìýäýãäýõ¿éö ñàéæðàâ. Áàãà
ñóðãóóëüä õàìðàãäàõ îõèäûí ýëñýëò ªìíºä Àçè, Ñàõàðààñ äîîøõè Àôðèêèéí îðíóóä,
Îéðõè Äîðíîä áîëîí Õîéä Àôðèêò õî¸ð äàõèí íýìýãäýæ, õºâã¿¿äèéí ñóðãóóëüä ýëñýëòèéí
õóâèàñ õóðäàí ºñ÷ áàéíà. Ýíý íü áîëîâñðîë äàõü æåíäåðèéí òýíöâýðã¿é õàðüöààã òîäîðõîé
õýìæýýãýýð áàãàñãàâ.
• Õºãæèæ áóé îðíóóäàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ íàñ 15-20 æèëýýð íýìýãäëýý. Îõèä
ýìýãòýé÷¿¿äèéí áîëîâñðîëä èõýýõýí õºðºí㺠îðóóëæ, òýä ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿éë÷èëãýýíä
èë¿¿ õàìðàãäàõ áîëñíîîð õºãæèæ áóé îðíóóäûí ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿äèéí äóíäàæ
íàñëàëòûí õýâ çàãâàðò ººð÷ëºëò ãàðñàí áàéíà. 1990-ýýä îíä àíõ óäàà ªìíºä Àçèéí
ýìýãòýé÷¿¿ä äóíäàæ ¿ç¿¿ëýëòýýð ýðýãòýé÷¿¿äýýñýý óðò íàñëàõ áîëîâ.
• Õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ ýìýãòýé÷¿¿äèéí òîî ºñºâ. 1970-ààä îíîîñ ªìíºä Àçè áîëîí
Ëàòèí Àìåðèêò ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºëìºð ýðõëýëò äóíäæààð 15 õóâèàð ºñ뺺. Ýíý ºñºëò íü
ýðýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ èë¿¿ áàéñàí íü õºäºëìºð ýðõëýëò äýõ æåíäåðèéí òýíöâýðã¿é õàðüöàà
áîëîí öàëèí õºëñíèé ÿëãààã áàãàñãàæ áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéã æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü.
Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí ñóäàëãààíû èëòãýë
Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ íü õ¿íèé ýðõ, õºãæëèéí øèéäâýðë¿¿øòýé
îëîí ÷óõàë çîðèëòóóäûí íýã õýâýýð áàéíà.
Äýëõèéí ò¿¿õèéí óðñãàëûã ýðãýí øèíæèõýä ýöãèéí ýðõò ¸ñ äàâàìãàéëàõ áîëñîí
¿åýñ èõýíõ îðîíä ýìýãòýé÷¿¿ä íü ãýð á¿ëäýý, îòîã, îâîã, àéìàã, ÿñòàí, ¿íäýñòýí
äîòðîî, õ¿íèé àõóéí îëîí òàëáàðò ýðýãòýé÷¿¿äýýñ ÿëãààòàé, äèéëýíõäýý òýãø áóñ
íºõöºëä àìüäàðäàã íü íýãýíò òîäîðõîé áàéíà. ªíººäðèéí ºíäºðëºãò ÷ ýíý áàéäàë
õýâýýð áàéãààã îëîí áàðèìòààñ õàðæ áîëíî.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ äýëõèé íèéòèéí çîðèëòûã ¿ð ä¿íòýé
õýðýãæ¿¿ëýõýä ñààä áîëäîã ñóóðü ¿íäýñ íü ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýíý ÿëãàâàðòàé
áàéäàë óëñ ¿íäýñòíèé ñî¸ë, øàøíû çàí ¿éë, ºâ óëàìæëàë, íèéãìèéí ñýòãýëãýýíèé
åðºíõèé òºëºâ çýðýãòýé ã¿íçãèé íºõöºëääºãòýé õîëáîîòîé. Òóõàéëáàë, Ýíýòõýãò
íºõºð íü íàñ áàðñàí òîõèîëäîëä ýõíýðèéã íü øàòààæ öóã îðøóóëàõ ¸ñëîëûã
îäîî ÷ ¿éëääýã áàéõàä Ò¿âäýä îëîí õ¿¿õýäòýé àéëûí àíõíû áýð òýð àéëûí á¿õ
çàëóóñûã õ¿íòýé ñóóòàë ýð ýì áîëîëöîõ áè÷èãäýýã¿é õóóëü îäîîã õ¿ðòýë ò¿ãýýìýë
áèø óãøìàë áàéñààð. ̺í Ôèëèïïèí, Èíäîíåçè, Êåíè çýðýã îðîíä ýìýãòýé õ¿íèé
áýëýã ýðõòíèéã çýðýìäýãëýõ øàøíû ýòãýýä òàõèëûí ¸ñëîë áèé. Ãâèíåé, Áèññàóä
15-49 íàñíû îõèä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí 44,5 õóâü íü ýíý çàí ¿éëä ºðòñºí áàéäàã. Ýäãýýð
óëñ îðíóóäàä áýëýã ýðõòíýý çýðýìäýãë¿¿ëýýã¿é ýìýãòýé÷¿¿äèéã àðèóí áóñ ãýæ
¿çíý.
Õÿòàä, Ñîëîíãîñ, ªìíºä àçèä ýðýãòýé õ¿¿õäèéã èë¿¿ä ¿çäýã ÿëãàâàðëàëààñ ¿¿äýí
ýìýãòýé õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë ºíäºð áîë íèéãìèéí îëîí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí
áîëîìæ, ñîíãîëò õÿçãààðòàé áàéãààãààñ æèøýý íü ºìíºä àçèä ýìýãòýé÷¿¿äèéí
ñóðãóóëüä ñóðàëöàõ õóãàöàà íü äóíäæààð ýðýãòýé÷¿¿äýýñ òàë õóâèàð áàãà áàéíà.
Äýëõèé äýýðõ õàìãèéí ÿäóó íýã òýðáóì èðãýíèé òàâíû ãóðàâ íü îõèä, ýìýãòýé÷¿¿ä,
áè÷èã ¿ñýãã¿é 960 ñàÿ ãàðóé íàñàíä õ¿ðýã÷äèéí ãóðàâíû õî¸ð íü ýìýãòýé÷¿¿ä
11

13. ÆÅÍÄÅÐ
òºäèéã¿é, ñóðãóóëü çàâñàðäñàí 130 ñàÿ ãàðóé õ¿¿õäèéí 70 õóâèéã îõèäóóä ýçýëæ
áàéíà7.
Äýëõèéí ãóðâàí òîì øàøèíä îäîî ÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí áàéð ñóóðü ýð÷¿¿äèéíõýýñ
äîîãóóð òóõàéëáàë, õðèñòèéí øàøíû áèáëèä
åðòºíöèéí ýçýí åðòºíöèéã çóðãààí õîíîã á¿òýýæ,
Àäàìûí õàâèðãàíààñ Åâàã áèé áîëãîñîí áîëîâ÷
Åâàãèéí áóðóó ¿éëäëýýð õ¿í òºðºëõòºí í¿ãýëòýí
áîëîâ ãýñýí ñàíààã àãóóëñàí áàéõàä Õðèñòèéí
øàøèíòàé íýãýí ãàðàë ¿¿ñýëòýé Èñëàì øàøíû
“Øàðèàò” õóóëèíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ºâ çàëãàìæëàõ
õóâü õýìæýý ýðýãòýé÷¿¿äýýñ áàãà áàéõààð çààæýý. ̺í
èñëàìûí øàøèíòàé Îéðõè Äîðíîäûí óëñ îðíóóä àä
ýìýãòýé÷¿¿ä íü ýð íºõðººñºº ººð õ¿íä í¿¿ð öàðàéãàà
¿ç¿¿ëýõ ýðõã¿é, íàñààðàà ãýâë¿¿ð ç¿¿æ ÿâàõ õàòóó ÷àíä
õóóëü ºíººã õ¿ðòýë ¿éë÷èëñýýð áàéíà. Õàðèí áóääèçìä
ìºíººõ ãýãýýðýëä õ¿ðýõýä õàìãèéí îéð õ¿íèé òºð뺺ñ ýðýãòýé÷¿¿äýä íü èë¿¿
áîëîìæòîé ãýñýí äàëä ñàíàà áàéõ æèøýýòýé.
Èõýíõ õ¿ì¿¿ñ àëèâàà øàøíû çàí ¿éëèéã ìºðäºõ ¸ñòîé ãýæ ¿çýõ áºãººä øàøíû
íýðèéí äîð õàðãèñ ¿éëäýë, ãýìò õýðýã ¿éëäýõ, ò¿¿íèéã çºâòãºõ õàíäëàãà áàéäàã
íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëëèéã áàéëãàõ íýã õºðñ áîëæ áàéíà. Çàðèì
îðîíä “íýð òºðèéí” (øàøèíä õ¿í ÿàæ àìüäðàõ, þó õèéõèéã çààñàí áàéäàã, ò¿¿íèéã
íü äàãàæ áàéõ íü íýð òºðèéí õýðýã ãýæ ¿çíý) ãýìò õýðãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷
áàéäàã. Ýíä àëëàãà, àëáàäàí ãýðë¿¿ëýõ, ýìýãòýéã õ¿÷èðõèéëñýí õ¿íòýé íü õ¿÷ýýð
ãýðë¿¿ëýõ, õóóëü áóñààð õºðºíãèéã íü õóðààõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºäºë㺺íèéã
÷àíäëàí õîðèõ çýðýã õýëáýð¿¿ä áàéõ æèøýýòýé.
Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé íèéãìèéí ñýòãýëãýýòýé õîëáîîòîé ¿éëäýãäýõ îëîí
ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä áàéñààð áàéíà. Òóõàéëáàë, “æèíõýíý” ýð õ¿í áîëæ õàðàãäàõ
ãýñýí ñýäëèéí óëìààñ áýëãèéí îëîí õàâüòàã÷òàé áàéõ, ýìýãòýé õ¿íä ººðèéí õ¿÷,
ýðõ ìýäëýý õàðóóëàõ ãýæ õ¿÷èðõèéëýõ çýðýã ýðñäýëòýé ¿éëäýë õèéõýä íºëººëæ
áàéãààã ñóäàëãààíû ä¿íã¿¿ä íîòîëæ áàéíà. Ëàòèí àìåðèêèéí 9 îðîíä õèéñýí
÷àíàðûí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä 10-24 íàñíû ýð÷¿¿ä ººðñäèéí ýð¿¿ë ìýíäýýñ èë¿¿
ýð õ¿í øèíæýý õàðóóëàõàä àíõààðàë òàâüæ, ñàíàà çîâèíîäîã ãýäãýý èëýðõèéëñýí
áàéíà.
Á¿ãä Íàéðàìäàõ Êèðãûçñòàí óëñàä õèéãäñýí ñóäàëãààíä õàìðàãäñàí äºðâºí
ýìýãòýé òóòìûí íýã íü ãýðèéí àæèë èõòýé ó÷èð ãýðýýñ ãàäóóð àæèëëàõ áîëîìæã¿é
áàéíà. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí àñóóäëààðõ ñóäàëãààíû îëîí óëñûí òºâèéí ¿çýæ áóéãààð
äýëõèéí ãàçàð íóòãèéí 15 õ¿ðýõã¿é õóâèéã ýìýãòýé÷¿¿ä ýçýìøäýã8.
Ýíý ìýò ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýìä ýçëýõ áàéð ñóóðèéã ÿìàð íýã õýìæýýíä
äîîãóóð àâ÷ ¿çýõ õàíäëàãà áàéñààð áàéíà. Õ¿íèé íèéãìèéí õàðèëöààíä ºä㺺ã
õ¿ðòýë àìü áºõòýé àãóóëàãäñààð áàéãàà “çîõèîìëîîð” áèé áîëãîñîí ýíýõ¿¿
“ýðýãòýé÷¿¿äèéí çàñàãëàë”-ûí ìºðäºìæèéã òàÿãäàí õàÿõàä ñààä áîëæ áàéãàà õ¿÷
íü ýìýãòýé÷¿¿ä ººðñ人 áàéãààã òýìäýãëýõ õýðýãòýé þì. Òýä ººðñäèéõºº äóòóó
7
ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí, “Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë”, 2008
8
ͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñ àí, Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë: “Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä,
õ¿í àì áà óóð àìüñãàë”, 2010
12

14. ÆÅÍÄÅÐ
õóâü çàÿàã áàéõ ¸ñòîé ç¿éë ìýòýýð ñýòãýæ, õ¿ëöýíã¿é õàíäñààð áàéíà.
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë íü íèéãìèéí õºãæèë, äýâøèëä õîðò ìóó
íºëººëëèéã ó÷ðóóëäàã æàìòàé. Òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿ä, ýðýãòýé÷¿¿ä, îõèä
õºâã¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä, ñàéí ñàéõàí áàéäàëä õ¿íäýýð òóñ÷, àæ áàéäëàà äýýøë¿¿ëýõ
÷àäàâõèä íü ìóóãààð íºëººëäºã. Õóâü õ¿íä íîãäîõ ýäãýýð õ¿íäðýë áýðõøýýëýýñ
ãàäíà æåíäýðèéí òýãø áóñ áàéäàë íü õºäºº àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí õºäºëìºðèéí
á¿òýýìæèéã áóóðóóëæ, óëìààð ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ, ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã
õàíãàõ õýòèéí òºëºâò ìóó íºëºº ¿ç¿¿ëäýã. Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë çàñàãëàëûã,
óëìààð õºãæëèéí áîäëîãûí ¿ð ºãººæèéã ñóëðóóëäàã9.
1981-2002 îíû õîîðîíä äýëõèéí 141 îðîíä ãàðñàí áàéãàëèéí ãàìøèãò ¿çýãäëèéí
òîîí ìýäýýã ò¿¿âýðëýí ñóäàëñíû ä¿íä õ¿í àìûí íèéãýì ýäèéí çàñãèéí áàéäàë
òààðóó áàéõ òóñàì íàñ áàðñàí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿íèé òîîíä ÿëãàà èõ áàéãààã,
óëìààð “íèéãìèéí ñýòãýëãýýíýýñ ¿¿äýëòýé õ¿éñèéí ÿëãàâàðëàëûã áýõæ¿¿ëñýí
ýìçýã áàéäàë íü íèéãýì ýäèéí çàñãèéí ºäºð òóòìûí õýâ ìàÿãò ã¿í øèíãýñíèé
óëìààñ ýìýãòýé÷¿¿ä áàéãàëèéí ãàìøãèéí ¿åä ýð÷¿¿äýýñ îëíîîðîî íàñ áàðäàã
áîëîõûã òîäîðõîéëæýý.
Öàã õóãàöàà óëèðàí ºíãºðºõºä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí ¿¿ðýã
õàðèóöëàãà õóâüñàí ººð÷ëºãäñººð áàéíà. Ò¿¿í÷ëýí óëñ îðîí á¿ðò ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí ýðõýëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà, íèéãìèéí íººöººñ õ¿ðòýõ áîëîìæ, íººöèéã
õÿíàõ áà øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ îðîëöîî õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí àãóóëãà ã¿íçãèéðýí õºãæèõºä ò¿¿í÷ëýí ººð÷ëºãäºí
õóâüñàæ áàéãàà õ¿íèé õºãæëèéí îíöëîã ÷ ÷óõàë íºëººòýé. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ
á¿ãä ººðñäèéí àæèë, àìüäðàëàà çîõèöóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõ ¿¿äíýýñ ººðñäèé㺺
áàéíãà ÷àäàâõèæóóëæ, òýäíèé ñîíãîëò áàéíãà ºðãºæèí òýëñýýð áàéãàà þì.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü òóõàéí íèéãýìä òîäîðõîé ¿íý öýíý á¿õèé
á¿òýýãäýõ¿¿í, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ýäëýõ òýãø
ýðõòýéã èëýðõèéëæ áàéíà. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ãýð á¿ë, íèéãýìä èæèë òýãø
¿¿ðýãòýé áàéõ òºäèé áèø òýäíèé áîëîëöîî, áîëîìæ íü ìºí òýãø áàéõ íü ÷óõàë þì.
Èéìýýñ æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÷àäâàðûã áýõæ¿¿ëýõ
àñóóäàëä àíõààðàõûí òóëä óëñ îðîí á¿ð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí òàëààðõ áóñäûí
¿ã, æóðìûã äóóðàéõààñ èë¿¿ òóõàéí àãøèíä ýðýãòýé,ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø áàéäàëä
ñîíãîëò õèéæ, òàâüñàí çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õàìòðàõ òýãø áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõ ó÷èðòàé.
ªíººãèéí ÿëãààòàé íºõöºë áàéäàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò òýãø õàíäàõ
íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã õàíãàõ çºâ àðãà áèø þì. Òýãø áóñ íºõöºëä òýãø
õàíäñàíààð ÿëãàâàðòàé áàéäàë óëàì íýìýãäýæ áàéãààã àíçààð÷ æåíäýðèéí òýãø
áàéäëûã áèé áîëãîõûí òóëä ÿëãàâàðòàé áàéäàëä íºëººëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã
òîîöîí, áàéãóóëëàãóóäûí õºøèí㺠áàéäàë, íèéãìèéí òîãòîíãè õóó÷èíñàã
õàðèëöààã ººð÷ëºõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.
9
Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäå ðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü. Äýëõèéí áàíêíû áîäëîãûí øèíæèëãýýíèé
èëòãýë, 2001
13

15. ÆÅÍÄÅÐ
Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ÷àäàâõèæóóëíà ãýäýã íü ýìýãòýé÷¿¿ä ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàëò ãýæ ÷óõàì þó
áîëîõûã òîäîðõîéëîõ, îéëãîõ áà ò¿¿íòýé òýìöýõ/äàâàí òóóëàõ èíãýñíýýðýý àìüäðàëàà õÿíàõ,
æîëîîäîõ áîëîìæòîé áîëîõûí òºëºº á¿ëãýýðýý áîëîí õóâü õ¿í õ¿÷èí ÷àäëàà äýýøë¿¿ëýõ ¿éë
ÿâö þì.
Ýõ ñóðâàëæ: Æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà:
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü
Ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîäâîë ýëäýâ ãàäóóðõàë, õ¿÷èðõèéëëèéí çîëèîñ áîëæ áàéãàà
ýìýãòýé÷¿¿äèéã õºãæëèéí îáúåêò ãýæ ¿çýí õàëàìæ, õàìãààëëûí àðãà õýìæýý
àâñíààð òýäíèé àñóóäëûã çîõèñòîé øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé ãýõ õàíäëàãà ºíººäºð
òºäèéëºí ¿ð ä¿íòýé áàéæ
÷àäàõã¿é áàéíà. Èéìä
òýäíèéã õºãæèëä èäýâõòýé
îðîëöîõ ñóáúåêò ãýæ
¿çýæ ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñèéí òýãø ýðõèéã
áîäèòîéãîîð õàíãàõ
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà
¿ã¿éëýãäýæ áàéíà.
Òýãø áàéäëûã õàíãàõàä
ñóóðü íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéãàà
îð÷èí ¿åèéí ãîãöîî íü
õºãæëèéí áîäëîãî, òºëºâëºëò þì ãýäýãò àíõààðàë õàíäóóëæ, ò¿¿íèéã æåíäýðèéí
ìýäðýìæòýé áîëãîõ àñóóäàë òóëãàð÷ áàéíà.
Áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîëãîõ ãýäýã íü òýäãýýðèéí
ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñò ¿ç¿¿ëýõ íºëººëëèéã áîëîìæèò á¿õ ò¿âøèíä ¿íýëýõ
¿éë ÿâö ãýæ îéëãîæ áîëíî. Áîäëîãî, òºëºâëºëòèéã õèéæ, õýðýãæ¿¿ëýõýä áîäèò
àìüäðàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äýä òóëãàìäàæ áóé àñóóäëóóäûã òóñãàõ, çàéëøã¿é
àíõààð÷ àâ÷ ¿çýõ ç¿éë, òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà çàìûã òîäîðõîéëñîí áàéõ íü
÷óõàë þì.
14

16. ÆÅÍÄÅÐ
ÕΨÐ. ÆÅÍÄÝÐÈÉÍ ¯ÇÝË ÁÀÐÈÌÒËÀË
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ
Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð
Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ
Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð õýðýãòýé áàéíà.
Óëñ îðíû õºãæèë äýâøèëä ýðýãòýé÷¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõ òýãø îðîëöîîã
õàíãàæ, òýäíèéã íèéãìèéí áàÿëãèéí ¿ð øèìýýñ àäèë òýãø õ¿ðòýõ òààòàé
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ íü õ¿í àìûí àìüäðàëûí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, íèéãýì äýõ
ñºðºã ¿çýãäëèéã àðèëãàõàä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì10. Æåíäåðèéí òýãø áóñ
áàéäàëä àíõààðàë õàíäóóëàõã¿é áîë àðä ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ, óëñ
îðíû òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàõ, ñàéí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, óëìààð ÿäóóðëûã
áóóðóóëàõàä çàðöóóëàõ ºðòºã çàðäàë óëàì á¿ð ºñíº11.
Æåíäåðèéí òýãø áàéäàë íü èéíõ¿¿ õºãæëèéí ãîë àñóóäàë, áèå äààñàí çîðèëò,
õ¿íèé õºãæëèéí òóëãóóð áºãººä íýãä¿ãýýðò, íèéãýì, ýäèéí çàñàã, èðãýíèé áîëîí
óëñ òºðèéí àìüäðàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé
õ¿ì¿¿ñ òýãø ýðõòýé áàéõ ãýñýí àãóóëãûã,
õî¸ðäóãààðò, ¿¿ðýã, õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ,
íººöèéã õ¿ðòýõ, ò¿¿íèéã çàõèðàí çàðöóóëàõ
áîëîìæ çýðãèéã õóâààðèëàõäàà ýðýãòýé,
ýìýãòýé÷¿¿äýä òýãø øóäàðãà õàíäàõ
õàíäëàãûã áàãòààäàã12. Áîäèò àìüäðàë äýýð
æåíäýðèéí òýãø áàéäàë õýðõýí õàíãàãäàæ
áàéãààã òîäîðõîéëîõîä ýäèéí çàñàã, íèéãýì,
óëñ òºð, õàìò îëîí, ãýð á¿ë äýõ ýðýãòýé,
ýìýãòýé õ¿í àìûí ¿¿ðýã, àæ áàéäëûí
áîäèò ä¿ð çóðãèéã ¿íäýñëýëòýé òóñãàñàí
òîîí áîëîí ÷àíàðûí ìýäýýëýë, òýð äóíäàà
ñòàòèñòèê ìýäýýëýë, õýìæ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëò çàéëøã¿é øààðäëàãàòàé þì.
Ãàãöõ¿¿ íàéäâàðòàé, ¿íäýñëýëòýé ìýäýýëýë, õýìæ¿¿ðò òóëãóóðëàí ýðýãòýé,
ýìýãòýé õ¿í àìûí íºõöºë áàéäàë, õàíäëàãà, áàéð ñóóðèéí ÿëãààã îëæ õàðàõ
áºãººä ýíý íü æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààã òºëºâëºõ,
õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýãæèëòýíä ¿íýëãýý õèéõ á¿õèé ë ÿâöàä ñóóðü áîëîí àøèãëàãäàíà.
Áèä æåíäåðèéí àñóóäëûã õý÷íýýí ÿðüæ, áè÷èæ áàéñàí ÷ íºõöºë áàéäëûã ººð÷ëºõ,
áîäëîãîä íºëººëºõèéí òóëä ¿ãýí èëýðõèéëëèéã òîîí áàðèìòààð áàòàëãààæóóëñàí
íºõöºëä ñàÿ èòãýë ¿íýìøèëòýé áîëæ, äýìæëýã àâàõ áîëîìæ á¿ðääýãèéã óëñ
îðíóóäûí òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà.
Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð íü äàâóó áîëîí ñóë òàëòàé
10
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòûí õýðýãæèëò: ¯íäýñíèé 3 äàõü èëòãýë, 2009
11
Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001
12
Âàðèàðà Ìáóãóà, Æîåë Áàðáîò-Êîðäåâèí, Ñòýí Áýðíøòýéí íàð, Æåíäýðèéí àãóóëãàòàé áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãàà: ¯éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ, ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ íü, 2005
15

17. ÆÅÍÄÅÐ
ªíººäºð æåíäåðèéí òýãø áàéäëûí ä¿í øèíæèëãýý, áîäëîãî, òºëºâëºëòºíä
íýãä¿ãýýðò, õ¿éñýýð àíãèëñàí òîî áàðèìò, õî¸ðäóãààðò, æåíäýðèéí ñòàòèñòèê,
ãóðàâäóãààðò, æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð àøèãëàãäàæ áàéíà13. Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ðò
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (ÆÕÈ), Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (ÆÝÕÌ)
áîëîí Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (ÆÒÁÁÈ) áàãòäàã.
Ýä¿ãýý õºãæëèéã çºâõºí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò, ìàòåðèàëëàã àæ áàéäëààð áóñ, õ¿ì¿¿ñèéí
àìüæèðãààíä èë¿¿ îéð ç¿éë¿¿äýýð àâ÷ ¿çýõèéã ÷óõàë÷èëæ, õºãæèë íü äàí ãàíö ýäèéí
çàñãèéí áàéäàë áóñ, õóâü õ¿íèé áîëîí íèéãìèéí òîãòîëöîîíû á¿õýë á¿òýí áîäëîãî
õýìýýí òîäîðõîéëæ áàéíà. Äýëõèé äàõèíàà èéíõ¿¿ õ¿í-õºãæëèéí òºâ ãýäãèéã õ¿ëýýí
çºâøººð÷, 1990 îíîîñ ýõëýí æèë á¿ð ͯÁ-ûí Õºãæëèéí õºòºëáºðººñ Äýëõèéí Õ¿íèé
õºãæëèéí èëòãýëèéã áîëîâñðóóëàí ãàðãàæ áàéãàà áèëýý .
Õ¿íèé õºãæèë äýõ äóíäàæ îëîëò àìæèëòûã õýìæèõ îëîí îðîëäëîãóóä õèéãäýæ,
¿¿íèé ¿ð ä¿íä 1990 îíä Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (Human development index), 1995 îíä
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (Gender development index) áà Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí
õýìæ¿¿ð (Gender empowerment measure), 1997 îíä Õ¿íèé ÿäóóðëûí èíäåêñ (Human
poverty index), 2010 îíä Òýãø áóñ áàéäëûã çàñâàðëàñàí Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ (In-
equality-adjusted human development index), Æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûí èíäåêñ (Gen-
der Inequality index), Îëîí õýìæýýñò ÿäóóðëûí èíäåêñ (Multidimensional poverty index)
çýðãèéã òóñ òóñ áîëîâñðóóëæýý.
Óëìààð õ¿íèé õºãæèë, æåíäåðèéí òýãø áàéäàë, àìüæèðãààíû ä¿ð çóðàã ÿìàð áàéãààã
õàðóóëñàí äýýðõ õýìæ¿¿ð¿¿äèéã óëñ îðíóóäààð õàðüöóóëàí Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí
èëòãýëä òîëèëóóëæ áàéíà.
ÆÕÈ, ÆÝÌÕ, ÆÒÁÁÈ íü æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã åð人 ãàíö òîîãîîð áóþó
ìàø ýíãèéí áàéäëààð íýãòãýí õàðóóëäàãààðàà èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé þì.
Ò¿¿í÷ëýí õýìæ¿¿ðèéã òîäîðõîéëîõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí òóñëàìæòàéãààð íèéãýì,
ýäèéí çàñãèéí òºëºâ áàéäàë ÿìàð áàéãààã îëæ õàðàõ, òýäãýýðò ãàð÷ áóé îëîëò
àìæèëò, àëäàà äóòàãäëûã òîäîðõîéëîõ, óëìààð îðîí çàéí áîëîí öàã õóãàöààíû
õàðüöóóëñàí øèíæèëãýý õèéæ áîëíî. Æèøýýëáýë, æåíäåðèéí õºãæèë, æåíäåðèéí
ýðõ ìýäëèéí íýã ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èéã öàã õóãàöààíû òóðøèä
õàðüöóóëàí ýäèéí çàñãèéí ñàëáàðò, öààøëààä õ¿í àìûí ìàòåðèàëëàã àæ áàéäàëä
ÿìàð îëîëò ãàðñàíûã òîäîðõîéëîõ áîëîìæ áèé.
Ò¿¿í÷ëýí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, õîëáîãäîõ ÷èãëýëýýð
øèéäâýð ãàðãàõ, æåíäåðèéí àñóóäëààðõ ¿éë àæèëëàãààíä õýâëýë ìýäýýëýë,
èðãýíèé íèéãìèéí áîëîí ÒÁÁ-óóäûã íýãòãýõ, óõóóëãà ñóðòàë÷èëãàà ÿâóóëàõ çýðýãò
æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã àøèãëàæ áîëîõ áà ýíý íü õýìæ¿¿ð¿¿äèéí äàâóó òàë, à÷
õîëáîãäëûí èëðýë þì.
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿ëã¿¿ä, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéã õàìãààëàõ õºäºë㺺íèé èäýâõèòí¿¿ä,
èðãýíèé íèéãìèéí õºäºë㺺íèéõýí ÆÕÈ áîëîí ÆÝÌÕ-èéã ñóðòàë÷èëãààíä
íýëýýä ºðãºíººð àøèãëàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, 1995 îíä Áýýæèíä áîëñîí Äýëõèéí
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí 4-ð áàãà õóðàë äýýð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä ÆÕÈ áà ÆÝÌÕ-èéã
àøèãëàí ýìýãòýé÷¿¿ä ÷àäàâõèéí õóâüä ÷, áîëîìæèéí õóâüä ÷ ÿëãàâàðëàëòàé áàéãààã
õàðóóëæ ÷àäñàí áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Óäèðäëàãûí àêàäåìè, Íèéãìèéí óäèðäëàãûí òýíõèì,
Õ¿íèé õºãæèë õè÷ýýëä àøèãëàõ íýìýëò óíøèõ ìàòåðèàë, 2007
13
ͯÁ-ûí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ñàí, Æåíäåðèéí ñóðãàëòûí ìîäóë, 2006
16

18. ÆÅÍÄÅÐ
Æåíäåðèéí õýìæ¿¿ð¿¿äèéã æèë á¿ð Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä
íèéòýëæ áàéãàà íü íýã òàëààñ, æåíäýðèéí àñóóäëààð ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ,
ò¿¿íä ¿íäýñëýí ä¿í øèíæèëãýý õèéõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõýä, íºãººòýéã¿¿ð
æåíäýðèéí àñóóäàëä àõèö àìæèëò îëîõîä èõýýõýí à÷ õîëáîãäîëòîé áàéíà.
Òóõàéëáàë, Íîðâåãè÷óóä æåíäýðèéí õºãæèë, ýðõ ìýäýëä ýçëýõ áàéðàà
Øâåäèéíõòýé, Ýíýòõýã÷¿¿ä Ïàêèñòàíûíõòàé õàðüöóóëäàã áàéíà14. Èéíõ¿¿
áîäëîãî áîëîâñðóóëàã÷èä ººðèéí óëñ îðíûã ÿàãààä õºðø çýðãýëäýý óëñààñàà
õîöîð÷ áàéíà ãýäãèéã àíõààðàí ¿çýæ, ýíý òàëûí äóòàãäàë äîãîëäëûã àðèëãàõàä
áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààãàà ÷èãë¿¿ëýõ áîëæýý. Óëìààð òýä õºãæëèéíõýý ñòðàòåãè,
òýðã¿¿ëýõ çîðèëòóóäàà íÿãòëàí ¿çýæ, òºñâèéíõºº õóâààðèëàëòûã ¿íýëýí ä¿ãíýõ,
ýíý á¿õíèéã õ¿íèé ýí òýðã¿¿íèé ýðýëò øààðäëàãàä ÷èãë¿¿ëýõýýð àæèëëàæ áàéíà.
Àëèâàà îéëãîëò áîë òýðõ¿¿ îéëãîëòûã õýìæäýã ¿ç¿¿ëýëòýýñ èë¿¿ ºðãºí
àãóóëãàòàé15 ó÷ðààñ æåíäýðèéí õýìæ¿¿ð¿¿ä ÷ ìºí àäèë æåíäåð õýìýýõ îéëãîëòûí
áàÿëàã àãóóëãà, öàð õ¿ðýýã á¿ðýí ä¿¿ðýí èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é. Ǻâõºí õýìæ¿¿ðò
áàãòàõ ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áàéäëûã òîäîðõîéëæ, àæ áàéäàë,
õºãæëèéí çàðèì ãîë õýìæýýñ¿¿äèéã îðõèãäóóëäàã áºãººä ýíý íü æåíäåðèéí
õýìæ¿¿ð¿¿äèéí äóòàãäàëòàé òàë áîëíî.
ÆÕÈ ãýõýä æåíäåðèéí õºãæëèéã ñàéí ñàéõàí àìüäðàëûí á¿õèé ë õýìæýýñýýð
áóñ çºâõºí ñóóðü õýìæýýñ¿¿ä áîëîõ ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, îðëîãî ãýñýí
á¿ðýëäýõ¿¿íèé ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã. ÆÒÁÁÈ íü á¿õýëäýý ãýð á¿ë, íèéãýì, ýäèéí
çàñàã, óëñ òºðèéí õ¿ðýýíä æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäàë õýð ò¿âøèíä áàéãààã
èëýðõèéëæ ÷àäàõã¿é, çºâõºí íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä, ýðõ ìýäýë áîëîí
õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýõ æåíäåðèéí òýãø áóñ áàéäëûã õàðóóëíà. Òýð÷ëýí, ÆÝÌÕ
íü ýðõ ìýäëèéã ãýð á¿ëýýñ ýõëýýä á¿õèé ë ò¿âøèíä àâ÷ ¿çýõ áóñ óëñ òºð, ýäèéí
çàñãèéí àìüäðàë ãýñýí õÿçãààðëàãäìàë õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çäýã þì. Èéìýýñ æåíäåðèéã
õýìæ¿¿ð¿¿äèéã ñóäàëãàà, áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõäýý õýìæ¿¿ð á¿ðèéí
äóòàãäàëòàé òàëûã àíõààð÷ ¿çâýë çîõèíî.
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ (Gender-related development index)
Àëèâàà óëñ ¿íäýñòíèé õ¿íèé õºãæëèéã òýäíèé ñîíãîëòûí õ¿ðýý õýðõýí ºðãºæèæ
áàéãààãààð òîäîðõîéëæ áîëíî. Ýäãýýð ñîíãîëòóóä íü õÿçãààðã¿éí çýðýãöýý áàéíãà
õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áàéäàã. Ãýõäýý õºãæëèéí ÿìàð ÷ ò¿âøèíä ýð¿¿ë ñàðóóë áàéæ
óðò íàñëàõ, ìýäëýã, áîëîâñðîëòîé áàéõ, àìüæèðãààíû çîõèñòîé ò¿âøèíä àæ òºðºõ
ãýñýí ñóóðü ãóðâàí ñîíãîëò çàéøã¿é øààðäëàãàòàé16 áºãººä ýäãýýð ñîíãîëòûã õ¿í
á¿ð òýãø õ¿ðòýõ ¸ñòîé. Ýíä õ¿íèé õºãæëèéí ¿çýë áàðèìòëàëûí òóëãóóð áîëñîí
òýãø áàéäëûí àñóóäàë, òýð äóíäàà õ¿éñýýñ ¿ë õàìààðàí ýðýãòýé, ýìýãòýé àëèí
áàéñàí ÷ íèéãìèéí ç¿ãýýñ æèãä äýìæëýã àâ÷, áîëîìæ, íººö, óðàìøóóëëûã àäèë
òýãø ýäëýõ ýðõòýé áàéõ àñóóäàë äóðüäàãäàæ áàéíà.
Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñ íü õ¿íèé õºãæëèéí ýð¿¿ë ñàðóóë áàéæ, óðò óäààí
íàñëàõ; ýðäýì ìýäëýã ýçýìøèõ; àìüæèðãààíû çîõèñòîé íºõöºëä àæ òºðºõ ãýñýí
¿íäñýí ãóðâàí õýìæýýñò æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã íýãòãýí õàðóóëäàã
õýìæ¿¿ð þì. Ýíý óòãààðàà óã õýìæ¿¿ð íü òóõàéí óëñ îðîí æåíäåðèéí òýãø
áàéäëûí õóâüä ÿìàð ñîíãîëò õèéæ áàéãààã õàðóóëäàã ãýæ áîëíî.
14
Shoutir Kishore Chatterjee. Measurement of human development: Alternative approach, 2007
15
UNDP, Cracking human development index, 2005
16
Æàõàí Ñ., Áàòíàñàí Í., Õ¿íèé õºãæèë” ñóðàõ áè÷èã, 2007
17

19. ÆÅÍÄÅÐ
1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä “Àëü ÷ íèéãýìä ýìýãòýé÷¿¿ä
ýðýãòýé÷¿¿äèéí àäèë áîëîìæ, ýðõ ìýäëèéã ýäýëæ ÷àäàõã¿é áàéíà” õýìýýí
òýìäýãëýæ, ÆÕÈ, ÆÝÕÌ-èéã àíõ äýâø¿¿ëñýí ò¿¿õòýé. Èéíõ¿¿ óëñ îðíóóä 1995
îíîîñ ýõëýí ÆÕÈ-èéã òîîöîîëæ, õ¿íèé õºãæëèéí õ¿ðñýí ò¿âøíèé ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä
æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé ä¿í øèíæèëãýýã õèéæ áàéíà.
1993 îíä áîëñîí “Õ¿íèé ýðõ¿¿ä” Îëîí óëñûí áàãà õóðëààð “Õ¿íèé ýðõ¿¿äèéã ýðýãòýé,
ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ òýãø õ¿ðòýõ çàð÷ìóóäûí àñóóäëààðõ Âåíèéí òóíõàãëàë”-ûã áàòàëñàí
áàéíà. Óã òóíõàãëàëä ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ:
• Áîëîâñðîë, ýð¿¿ë ìýíä çýðýã íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíýýñ òýãø õ¿ðòýõ
• Óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõàä òýãø îðîëöîõ áîëîìæîîð õàíãàãäàõ
• Àäèë õºäºëìºðò àäèë öàëèí àâàõ
• Õóóëèàð òýãø õàìãààëàãäàõ
• Õ¿éñèéí áîëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýñðýã õ¿÷èðõèéëýë, ÿëãàâàðëàãäàí ãàäóóðõàãäàõààñ
àíãèä áàéõ
Íèéãìèéí áîëîí õóâèéí àìüäðàëûí á¿õèé ë õ¿ðýýíä èðãýíèé òýãø ýðõ¿¿äýýð õàíãàãäñàí
áàéõ çýðýã õ¿íèé ýðõèéí îëîí àñóóäëóóä áàãòñàí þì.
ÆÕÈ íü ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäðàë, óðò óäààí íàñëàëòûã èëýðõèéëýõ äóíäàæ
íàñëàëò, áîëîâñðîë, ìýäëýãèéí ò¿âøèíã èëýðõèéëýõ íàñàíä õ¿ðýãñäèéí áè÷èã
¿ñýãò òàéëàãäàëòûí ò¿âøèí áîëîí áàãà, äóíä, äýýä ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò,
àìüæèðãààíû çîõèñòîé ò¿âøèíã õàíãàõàä øààðäàãäàõ íººöèéã èëýðõèéëýõ íýã
õ¿íä íîãäîõ áîäèò ÄÍÁ (õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðûí ò¿âøèíãýýð òýãøèòãýñýí) ãýñýí
¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ á¿ðääýã.
ÆÕÈ-èéã òîäîðõîéëæ áóé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ¿ç¿¿ëýëò áîëîí õýìæýýñèéí èíäåêñ,
öààøèëáàë ÆÕÈ-ä òóëãóóðëàí æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýã õèéæ áîëíî. ÆÕÈ
íü 0-îîñ 1 õ¿ðòýë óòãà àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí õºãæëèéí äýýä õÿçãààðûã, 0 íü
æåíäåðèéí õºãæëèéí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà. ªºðººð õýëáýë, ýð¿¿ë ìýíä,
áîëîâñðîë, îðëîãûí ¿ç¿¿ëýëò á¿õýëäýý õýäèé÷èíýý ºíäºð áàéíà, ÆÕÈ-èéí óòãà
òºäèé÷èíýý ºíäºð ãàðíà.
Çóðàã 1. Æåíäåðèéí õºãæëèéí èíäåêñèéí á¿ðýëäýõ¿¿í
,
( ) ( . )
( ) ( )
18

20. ÆÅÍÄÅÐ
Õàðèí ýäãýýð õýìæýýñ¿¿äýä æåíäåðèéí òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã
òîäîðõîéëîõäîî ÆÕÈ-èéã ÕÕÈ-òýé õàðüöóóëäàã. Ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë, îðëîãîä
æåíäåðèéí ÿëãàà õýäèé÷èíýý ºíäºð áàéíà, ÆÕÈ íü ÕÕÈ-ýýñ òºäèé÷èíýý äîîãóóð
ãàðäàã, õàðèí ÆÕÈ-èéí óòãà ÕÕÈ-èéí óòãàòàé àäèë ò¿âøèíä áàéâàë õ¿íèé
õºãæëèéí ñóóðü õýìæýýñ¿¿äýä æåíäåðèéí ÿëãàà áàãà áàéãààãèéí íîòîëãîî þì.
Ìîíãîë óëñ æåíäýðèéí õºãæèëä àìæèëò îëñîí ÷, áýðõøýýë áàéñààð áàéíà.
1995 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä Ìîíãîë óëñ 0.596 ãýñýí ÆÕÈ-
òýéãýýð 130 óëñààñ 67-ð áàéðàíä æàãñ÷ýý
Ò¿¿íýýñ 14 æèëèéí äàðàà, 2009 îíä
ìàíàé óëñûí ÆÕÈ 1995 îíû ò¿âøèíãýýñ
îéðîëöîîãîîð 20 õóâèàð íýìýãäýæ, 0.727
áîëñîí áàéíà. Ñîíãîñîí õóãàöààíä ÆÕÈ
áà ÕÕÈ-èéí ÿëãàà áàãàñàæ, 2009 îí ãýõýä
àäèë ò¿âøèíä î÷ñîí íü ýð¿¿ë ñàðóóë àæ
òºðºõ, áîëîâñðîë ýçýìøèõ, àìüæèðãààíû
çîõèñòîé ñòàíäàðòûã õ¿ðòýõ áóþó îðëîãî
îëîõ ãýñýí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿äýä æåíäåðèéí
ÿëãàà áàãà áîëñîíû èëðýë þì.
ÆÕÈ-èéí á¿ðýëäýõ¿¿í¿¿äèéã àâ÷
¿çýõýä, öàã õóãàöààíû òóðøèä òîäîðõîé
ÿëãàà àæèãëàãäñàí áàéíà. Òóõàéëáàë,
ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí äóíäàæ íàñëàëòûí çºð¿¿ íýìýãäýæ áàéíà. 1995 îíä
ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 2-3 æèëýýð óðò íàñàëæ áàéñàí áîë 2002 îíä 4 æèëýýð,
2009 îíä 6-7 æèëýýð òóñ òóñ óðò íàñàëäàã áîëñîí áàéíà. ̺í õóãàöààíû ýõýí ¿åä
ýðýãòýé õ¿í àìûí äóíä áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë èë¿¿ áàéñàí áîë 2009 îíä
ýñðýã õàíäëàãà àæèãëàãäæýý.
Àìüæèðãààíû çîõèñòîé íºõöºëä àæ òºðºõºä øààðäëàãàòàé íººöèéã èëýðõèéëýõ
¿ç¿¿ëýëò áîëîõ îðëîãûí ò¿âøèíã àâ÷ ¿çýõýä, 2002 îíä ýìýãòýé õ¿í àìûí îëæ
áóé îðëîãî ýðýãòýé÷¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãîîñ äàðóé 50 õóâèàð áàãà áàéñàí áîë 7
æèëèéí äîòîð ÿëãàà áàãàñàæ, 2009 îí ãýõýä ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í àìûí îðëîãûí
çºð¿¿ 14 õóâü áîëæýý.
Îðëîãûí ýíýõ¿¿ çºð¿¿ íü íýã òàëààð ýìýãòýé÷¿¿äèéí àâ÷ áóé öàëèí ýðýãòýé
àæèëëàã÷äûí öàëèíãèéí ÿëãàà áàãà áàéãààã èëýðõèéëæ áàéãàà áà ¿¿íèéã çàðèì
ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í ìºí áàòàëæ áàéíà. 2010 îíû 5 äóãààð ñàðä 1013 àæ àõóéí
íýãæ, áàéãóóëëàãûí 47478 àæèëëàã÷èä õàìðàãäñàí Öàëèí õºëñíèé á¿òöèéí
ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ýðýãòýé àæèëëàãñäûí ¿íäñýí öàëèí 242.6 ìÿíãàí òºãðºã
áàéõàä ýìýãòýé àæèëëàãñäûíõààñ äàðóé 10.6 õóâèàð äîîãóóð áóþó 219.3
ìÿíãàí òºãðºã áàéñàí áà ýíý õàíäëàãà á¿õèé ë ìýðãýæëèéí õóâüä äàâòàãäæýý.17
Öààøèëáàë, íýìýãäýë, îëãîâðûã îðóóëæ òîîöñîí òîãòìîë öàëèí ÷ ýìýãòýé÷¿¿äýä
ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 11.2 õóâèàð äîîãóóð áàéëàà.
2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä äóðüäñàíààð 0.966 èíäåêñòýéãýýð
Àâñòðàëè óëñ æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëòýýðýý òýðã¿¿ëæ, Íîðâåãè, Èñëàíä
17
Ñàðàí÷èìýã Á., Öàëèí õºëñíèé ò¿âøèí, á¿òýö èëòãýë, “Õºäºëìºð-õºãæëèéí ¿íäýñ” ¯íäýñíèé ÷óóëãàíû
èëòãýë, ñóäàëãàà, ìýäýýëëèéí ìàòåðèàë, 2010
19

21. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 1. Æåíäåðèéí õºãæèëä ãàðñàí ººð÷ëºëò
1995* 2002* 2009*
62.3 60.9 63.0
65.0 64.9 69.6
87.4 99.1 96.6
74.8 98.8 97.7
56.2 51.0 73.7
62.9 64.0 84.9
61.5** 2135 3454
38.5** 1430 3019
0.596 0.653 0.727
- 130 67 146 95 155 92
0.604 0.655 0.727
- 174 110 173 113 182 115
: UNDP, Human development report 1995, 2002, 2009
óëñóóä óäààëñàí áîë Íèãåðè óëñûí æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õàìãèéí
õàíãàëòã¿é ¿íýëãýýã àâñàí áàéíà. Ìîíãîë óëñ ÆÕÈ-ýýðýý äóíäààñ õîéøõè áàéðàíä
áàéãàà áºãººä ÆÕÈ-èéí óòãà íü æåíäåðèéí õºãæèë õàìãèéí ºíäºð Àâñòðàëè
óëñààñ 0.239 ïóíêòýýð äîîãóóð, õàìãèéí äîîãóóð Íèãåðè óëñààñ 2.4 äàõèí ºíäºð
ò¿âøèí þì.
Ìàíàé óëñûí æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã Àâñòðàëè, Íèãåðè
óëñóóäòàé õàðüöóóëàí àâ÷ ¿çýõýä þóíû ºìíº áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë, á¿õ
øàòíû ñóðãóóëüä õàìðàãäàëò, îðëîãûí ò¿âøèíä æåíäåðèéí ÿëãàà õàðüöàíãóé áàãà
áàéãàà ýåðýã ä¿ð çóðàã õàðàãäàæ áàéíà. Òóõàéëáàë, Ìîíãîë óëñàä ýìýãòýé õ¿í
àìûí äóíäàæ îðëîãî ýðýãòýé õ¿í àìààñ 14 õóâèàð äîîãóóð áàéõàä Àâñòðàëèä 43
õóâèàð, Íèãåðèò 192 õóâèàð òóñ òóñ äîîãóóð áàéíà.
ÆÕÈ-èéí íýã ¿íäñýí õýìæýýñ áîëîõ áîëîâñðîëûí ò¿âøèíã õàðóóëàõ íàñàíä
õ¿ðýã÷äèéí áè÷èã, ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäëûã àâ÷ ¿çýõýä, äýëõèé íèéòýä
ýìýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýðýãòýé÷¿¿ä áè÷èã ¿ñãèéí ìýäëýãýýð èë¿¿ áàéäàã
áàéíà. 2009 îíû áàéäëààð ßìàéêà, Ìàëòè, Óðóãâàé, Àðãåíòèí, Ìîíãîë çýðýã 20
îð÷èì óëñàä ýìýãòýé÷¿¿äèéí áè÷èã ¿ñýãò òàéëàãäñàí áàéäàë ýðýãòýé÷¿¿äòýé
õàðüöóóëàõàä 10 õ¿ðòýë ïóíêòýýð ºíäºð, áóñàä óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí áè÷èã ¿ñýãò
òàéëàãäñàí áàéäàë ýìýãòýé÷¿¿äýýñ 30 õ¿ðòýë ïóíêòýýð ºíäºð áàéíà. Áè÷èã ¿ñýã
òàéëàãäñàí áàéäàë ýðýãòýé õ¿í àìûí õóâüä ºíäºð áàéãàà 130 ãàðóé óëñûí íýã íü
Íèãåðè óëñ áàéâ.
20

22. ÆÅÍÄÅÐ
Õ¿ñíýãò 2. Æåíäåðèéí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä,
çàðèì óëñòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð
: UNDP, Human development report 2009
Îõèä èéíõ¿¿ áè÷èã ¿ñýã ¿ë ìýäýõ ÿâäëààñàà áîëîîä á¿õ øàòíû ñóðãóóëüä
ñóðàëöàõ áîëîìæ íü õÿçãààðëàãääàã ó÷ðààñ á¿õ íèéòýýðýý àíõàí øàòíû áîëîâñðîë
ýçýìøèõ, óëìààð áîëîâñðîë äàõü õ¿éñèéí ÿëãààã áàãàñãàõ çîðèëò Ìÿíãàíû
õºãæëèéí çîðèëòîä òóññàí áàéäàã. Ìàíàé óëñûí õóâüä áîëîâñðîëûí øàòëàë àõèõ
òóñàì ò¿¿íä õàìðàãäàõ ýðýãòýé õ¿í àìûí õóâü áóóð÷ áàéãàà áºãººä ýíýõ¿¿ õàíäëàãà
óäààí ¿ðãýëæëýõ íü ãýð á¿ë, öààøëààä íèéãìèéí àìüäðàëä ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä ãàðàõ
ìàãàäëàëòàé þì.18
Æåíäåðèéí õºãæëèéí õî¸ð äàõü á¿ðýëäýõ¿¿í áîëîõ äóíäàæ íàñëàëòûã àâ÷
¿çýõýä, ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä õàðüöàíãóé óðò íàñàëäàã àæýý.
2009 îíû áàéäëààð Àôãàíèñòàí, Ñâàçèëàíä óëñóóäààñ áóñàä 153 óëñàä ýìýãòýé÷¿¿ä
ýðýãòýé÷¿¿äýýñ 13 õ¿ðòëýõ æèëýýð óðò íàñàëæ áàéíà. Ñîíãîñîí óëñóóäûí äóíäàæ
íàñëàëò äàõü æåíäåðèéí ÿëãààã àâ÷ ¿çýõýä ÌÓ-ä õàìãèéí ºíäºð áóþó 6-7 æèë áàéâ.
ÆÕÈ-èéí ãóðàâ äàõü õýìæýýñ áîëîõ íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-èéã àâ÷ ¿çýõýä
õýäèéãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä ºíäºð áîëîâñðîëòîé áîëîâ÷ òýäíèé îëæ áóé îðëîãî
ýðýãòýé÷¿¿äýýñ äîîãóóð áàéäàã áàéíà. 2009 îíû Äýëõèéí õ¿íèé õºãæëèéí èëòãýëä
äóðüäñàíààð á¿õ óëñàä ýðýãòýé÷¿¿äèéí îëæ áóé îðëîãî ýìýãòýé÷¿¿äèéíõýýñ ºíäºð
áàéãàà áà îðëîãûí ÿëãààíû àáñîëþò çºð¿¿ 300-63000 àì.äîëëàð áàéíà. Ýíý íü
íýã òàëààñ ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä ýìýãòýé÷¿¿ä àæèëã¿éäýëä èë¿¿ ºðòäºã
áîëîõûã, íºãºº òàëààñ ýðýãòýé÷¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äýýñ äîîãóóð öàëèí õºëñòýé àæèë
ýðõýëäýã, ýñâýë áàãàõàí õýìæýýíèé áèçíåñèéí îðëîãî îëäîã áîëîõûã õàðóóëæ
áàéíà.
Ìàíàé óëñûí ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿í àìûí õóâüä àæèãëàãäñàí îðëîãûí çºð¿¿ íü
öàëèí ºíäºðòýé óóë óóðõàé, òýýâýð, õîëáîî çýðýã ñàëáàðóóäàä ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿
àæèëëàäàã, õàðèí öàëèí áàãàòàé íèéãìèéí ¿éë÷èëãýýíèé ãîëäóó ñàëáàðóóäàä
ýìýãòýé÷¿¿ä ò¿ëõ¿¿ àæèëëàäàãòàé õîëáîîòîé þì19.
ͺ㺺 òàëààð ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äòýé õàðüöóóëàõàä èë¿¿ ºíäºð á¿òýýìæòýé
áàéõ øèíæ¿¿äèéã àãóóëæ áàéãàà ó÷ðààñ öàëèí 11.7 îð÷èì õóâèàð ºíäºð áàéõ ¸ñòîé
ãýñýí ä¿ãíýëòèéã Ñóðãóóëèàñ àæèëä øèëæèã÷äèéí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàí ÎÓÕÁ-
18
ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãî, áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû Áàéíãûí õîðîî, ͯÁÕÀÑ. Õ¿í àì, õºãæëèéí
òóëãàìäñàí àñóóäëóóä, 2010
19
Äýëõèéí áàíê, Àçèéí õºãæëèéí áàíê. Ìîíãîëûí æåíäýðèéí áàéäàë, 2005
21

23. ÆÅÍÄÅÐ
ààñ õèéñýí öàëèíãèéí ÿëãààí äàõü æåíäåðèéí ä¿í øèíæèëãýýíä òîäîðõîéëñîí
ó÷ðààñ äýýðõ õàíäëàãà íü öàëèí õºëñ äýõ æåíäåðèéí ÿëãààã òîäîðõîéëæ áàéæ
áîëîõ òàëòàé20. ̺í Öàëèí õºëñíèé á¿òöèéí ò¿¿âýð ñóäàëãààãààð ýðýãòýé ñ¿¿ëèéí
12 ñàðä ýðýãòýé àæèëëàã÷äûí 48.3 õóâü, ýìýãòýé àæèëëàã÷äûí 51.7 õóâü íü øàãíàë,
óðàìøóóëàë àâñàí ãýñýí ¿ð ä¿í ãàðñàí áà ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí á¿òýýìæ ºíäºð
áîëîõûã õàðóóëæ áàéæ áîëîõ þì.
Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí õýìæ¿¿ð (Gender empowerment measure)
Ýìýãòýé÷¿¿ä ýõèéí, ýõíýðèéí, èðãýíèé îëîí à÷àà ¿¿ðýõèéí çýðýãöýýãýýð ýðõ
ìýäýë, íºëºº áàãàòàé áàéãàà íü äýëõèéí ºíöºã áóëàí á¿ðò ýìýãòýé÷¿¿äèéí
àìüäðàë, ýð¿¿ë ìýíä, àæ áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà21. Ýðõ ìýäýë ãýäýã íü
ñîíãîëò õèéõ áîëîí ¿ð ä¿íä íºëººëºõ áîëîìæ22 áºãººä íàñ, æåíäåð, óãñàà ãàðëààñ
õàìààðàí òýð á¿ð òýãø õóâààðèëàãääàãã¿é íü óëñ îðíóóäàä íèéòëýã áàéäàã. ªºðººð
õýëáýë, ýìýãòýé÷¿¿ä ýð¿¿ë ñàðóóë, á¿òýýë÷ àìüäðàë çîõèîõîä ñààä áîëæ áàéãàà
ýðõ ìýäëèéí õàðüöàà íü áèå õ¿íýýñ ýõëýýä íèéãìèéí äýýä øàòàíä õ¿ðòýë çîíõèëæ
áàéíà23. Èéìýýñ ýðýãòýé, ýìýãòýé õýí ÷ áîëîâ àäèë áîëîìæèéã ýäëýõ çàéëøã¿é
øààðäëàãàòàé áºãººä áîëîìæ, ýðõ ìýäëèéí õ¿ðýýíä òýãø áàéäàë ÿìàð áàéãààã
ÆÝÌÕ-ýýð òîäîðõîéëäîã.
Çóðàã 2. Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéíõýìæ¿¿ðèéí á¿ðýëäýõ¿¿í
,
( . )
( )
( )
( )
Ýíýõ¿¿ õýìæ¿¿ð íü ÷àäàâõèàñ èë¿¿ áîëîìæèä àíõààð÷, ýäèéí çàñàã, óëñ òºð,
íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé îðîëöîõ áîëîìæ, ýðõ ìýäýë ýðýãòýé áà ýìýãòýé õ¿í
àìûí õóâüä ÿìàð áàéãààã èëýðõèéëæ, òýãø áóñ áàéäëûã äàðààõ ò¿âøèíä àâ÷ ¿çäýã.
20
Ìîíãîë óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁÕÕ, ÎÓÕÁ, Øâåäèéí õºãæëèéí àãåíòëàã. Ìîíãîëûí õ¿íèé õºãæëèéí
èëòãýë 2007: Õºäºëìºð ýðõëýëò, ÿäóóðàë, 2007
21
ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í
àì áà óóð àìüñãàë, 2010
22
“Ýìýãòýé÷¿¿ä ¿¿íèéã õèéæ ÷àäíà” Ñóðãàëòûí ãàðûí àâëàãà, 2008
23
ͯÁ-ûí ÕÀÑ, “Õ¿í àì áà õºãæèë” ÎÓ-ûí áàãà õóðëûí ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð, 1994
22

24. ÆÅÍÄÅÐ
¯¿íä:
Óëñ òºðèéí îðîëöîî áà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýë. Ïàðëàìåíòûí ñóóäàë äàõü
ýìýãòýé áà ýðýãòýé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèàð õýìæèãäýíý.
Ýäèéí çàñãèéí îðîëöîî áà øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäýë. Õóóëü, çàõèðãààíû áîëîí
óäèðäàõ àëáàí òóøààëä ìºí ìýðãýæëèéí áîëîí òåõíèêèéí àæèëä ýìýãòýé áà
ýðýãòýé õ¿í àìûí ýçëýõ õóâèéí æèíãýýð õýìæèãäýíý.
Ýäèéí çàñãèéí ýðõ ìýäýë. Ýìýãòýé áà ýðýãòýé õ¿í àìûí æèëèéí äóíäàæ
îðëîãîîð (õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààð òýãøèòãýñýí) õýìæèãäýíý.
Æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, òýäãýýðèéí áîëîí õýìæýýñ¿¿äèéí
èíäåêñ, öààøëààä ÆÝÌÕ-ä òóëãóóðëàí æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé øèíæèëãýý õèéõ
áîëîìæ áèé. ÆÝÌÕ íü 0-îîñ 1 ãýñýí óòãûã àâàõ áà 1 íü æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí
äýýä õÿçãààðûã, 0 íü æåíäåðèéí ýðõ ìýäëèéí äîîä õÿçãààðûã õàðóóëíà. ÆÝÌÕ íü
íýãä õýð çýðýã îéðõîí áàéíà, òýð õýìæýýãýýð ýìýãòýé÷¿¿ä óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí
àìüäðàëä ýðýãòýé÷¿¿äòýé àäèë èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéãààãèéí áàòàëãàà áîëäîã.
Àëèâàà íèéãýìä íºëººëºë íü Çàñãèéí ãàçðûí, õóâèéí õýâøëèéí, èðãýíèé
íèéãìèéí õ¿ðýýíä ÿâàãääàã. Ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ óëñ òºð, áèçíåñò àäèë
òýãø áàéäëààð îðîëöîæ áàéõ íü áèçíåñèéí öýâýð îð÷èí, øóäàðãà çàñàãëàëûí
íºõöºëä¿¿ëäýã àæýý. Òóõàéëáàë, ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãìèéí àìüäðàëä ¿ç¿¿ëæ
áóé íºëºº õýäèé÷èíýý õ¿÷òýé áàéíà, òºäèé÷èíýý àâëèãàë áàãàòàé áàéäàã íü
íîòëîãäñîí áàéíà. Õýäèéãýýð ýíý íü ñàíàà òºäèé ç¿éë ìýò áîëîâ÷ óëñ òºðä èë¿¿
îëîí ýìýãòýé÷¿¿äèéã îðóóëàõûã äýìæèõ íîòîëãîî ìºí.24
Áèçíåñ ýðõýëæ áóé ýìýãòýé÷¿¿ä Çàñãèéí ãàçðûí àëáàí õààã÷äàä õóóëü áóñ
òºëáºð áàðàã òºëäºãã¿é áºãººä ýíý íü ýìýãòýé÷¿¿äèéí ¸ñ ç¿éí ò¿âøèí èë¿¿
ºíäºð, ýñâýë àëèâàà ýðñäëýýñ èë¿¿ áîëãîîìæèëäîãòîé õîëáîîòîé. ÿðæ óëñûí
350 ôåðìèéã õàìðóóëàí õèéñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýðýãòýé÷¿¿äèéí ýçýìøèëä
áóé ôåðì¿¿ä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçýìøèëä áóé ôåðìòýé õàðüöóóëàõàä Çàñãèéí
ãàçðûí àëáàí õààã÷äàä õóóëü áóñ òºëáºð òºëºõ ìàãàäëàë 10 õóâèàð ºíäºð áàéãààã
òîãòîîñîí áàéíà25.
Íýëýýä îëîí òîîíû ñóäàëãàà ýðýãòýé, ýìýãòýé õ¿ì¿¿ñ ñàíõ¿¿ãèéí áîëîí áóñàä
ýðñäýëä õàðèëöàí àäèëã¿é õàíääàã áîëîõûã õàðóóëæýý. Ýðýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ èõèéã
îëîõûí òóëä ºíäºð ýðñäýë õ¿ëýýõ ÷àäâàðòàé áàéäàã áîë ýìýãòýé÷¿¿ä îëîõ àøèã
íü áàãàññàí ÷ òîìîîõîí ýðñäýë õèéõýýñ çàéëñõèéäýã áàéíà. Òóõàéëáàë, Ôðàíöàä
õèéñýí ñóäàëãààãààð óäèðäëàãûí á¿ðýëäýõ¿¿í íü ýìýãòýé÷¿¿ä äàâàìãàéëñàí
êîìïàíèóä 2008 îíû äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëûã àìæèëòòàé äàâàí òóóëñàí
ä¿í ãàð÷ýý. Ýìýãòýé ìåíåæåð¿¿ä ýðñäýëä èë¿¿ óëàìæëàëò áàéäëààð õàíääàã
áºãººä ýíý ÷àíàðààðàà ýðýãòýé÷¿¿äèéí ãàðãàñàí òîìîîõîí õîõèðëûã áóóðóóëàõàä
òóñàëäàã íü àæèãëàãäæýý26.
Ýäèéí çàñãèéí õàìòûí àæèëëàãàà, õºãæëèéí áàéãóóëëàãààñ 2008 îíä õèéñýí
ñóäàëãààíààñ ¿çâýë ýìýãòýé÷¿¿ä èë¿¿ “òîãòâîðòîé õýðýãëýã÷èä” áºãººä ýêîëîãèä
õîðã¿é, îðãàíèê á¿òýýãäýõ¿¿í õóäàëäàí àâ÷, õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëæ, ýð÷èì
õ¿÷èéã ¿ð àøèãòàé çàðöóóëàõûã ýðìýëçäýã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí áºãººä íèéò
24
Äýëõèéí áàíê, Õºãæëèéã æåíäåðèéí àãóóëãàòàé áîëãîõ íü, 2001
25
Ñß, ßïîíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí õºãæëèéí ñàí, ͯÁÕÕ, Æåíäåðèéí ¿çýë áàðèìòëàëûã ýäèéí çàñãèéí
øèëæèëòèéí áîäëîãîä òóñãàõ íü: Æåíäåðèéí ìýäðýìæòýé òºñºâ áîëîâñðóóëàõàä Ìîíãîëûí áîëîí áóñàä
øèëæèëòèéí îðíóóäûí òóðøëàãà, 2005
26
ͯÁ-ûí ÕÀÑ. Äýëõèéí õ¿í àìûí áàéäàë 2009. Õóâüñàí ººð÷ëºãäºæ áóé äýëæõèé åðòºíö: Ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿í àì áà óóð àìüñãàë, 2010
23