1. ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ
ÀÐÄ×ÈËËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË
ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÑÓÄÀËÃÀÀ
Äîêòîð Òîää Ëýíäìýí
Ìàðêî Ëàðèööà
Êëýð ÌaêÝâîé
2005 îíû 6 äóãààð ñàðûí 30-íààñ 7 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäð¿¿äýä Ìîíãîë Óëñûí Óëààíáààòàð
õîòíîî çîõèîãäîõ “Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí õºãæèë: ñîðèëò, áîëîìæ” ñýäýâò ¯íäýñíèé
Áàãà õóðàëä çîðèóëàí ýíýõ¿¿ ìàòåðèàëûã áîëîâñðóóëàâ.
1

2. Àãóóëãà
Õ¿ñíýãò áîëîí çóðãóóäûí æàãñààëò
1. Ãîë ä¿ãíýëò¿¿ä
1.1 Óäèðòãàë
1.2 Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí öàã õóãàöààíû
òîâ÷îîí
1.3 Ãîë ä¿ãíýëò¿¿ä
2. Çîðèëãî áà àðãà õàíäëàãà
2.1 Åðºíõèé ìýäýýëýë
2.2 Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý
2.2.1 Çîðèëãî
2.2.2 ¯íýò ç¿éëñ áà çàð÷ìóóä
2.2.3 Àðãà÷ëàë
2.3 Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà îíîøëîãîîíû àðãà õýðýãñýë
áîëîõ íü
2.3.1 Õàíäëàãà áà çàãâàðóóä
2.3.2 Ìýäýýëëèéí öîîðõîé
3. Àðä÷èëëûí áàéäàëä õèéñýí ä¿í øèíæèëãýý
3.1 Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà ýðõ
3.3.1 Òºðò ¸ñ áà èðãýí÷ëýë
3.1.2 Ýðõèéí õýì õýìæýý áà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ
3.1.3 Èðãýíèé áà óëñòºðèéí ýðõ
3.1.4 Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ
3.1.5 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé
ñàëáàðóóä
3.2 Һ뺺ëëèéã õàíãàñàí, õàðèóöëàãàòàé çàñàãëàë
3.2.1 ׺뺺ò, øóäàðãà ñîíãóóëü
3.2.2 Óëñòºðèéí íàìóóäûí àðä÷èëñàí ¿¿ðýã
3.2.3 Çàñàãëàëûí ¿ð íºëºº áà õàðèóöëàãà
3.2.4 Öýðýã áîëîí öàãäààä òàâèõ èðãýäèéí õÿíàëò
3.2.5 Àâèëãàëûã áàãàñãàæ áàéãàà íü
3.2.6 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé
ñàëáàðóóä
3.3 Èðãýíèé íèéãýì áà àðä èðãýäèéí îðîëöîî
2

3. 3.3.1 Àðä÷èëñàí íèéãýì äýõ õýâëýë ìýäýýëëèéí
õýðýãñýë
3.3.2 Óëñòºðèéí îðîëöîî
3.3.3 Çàñãèéí ãàçðûí ìýäðýìæ
3.3.4 Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ ¿éë ÿâö
3.3.5 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé
ñàëáàðóóä
3.4 Õèëèéí ÷àíàäàõü àðä÷èëàë
3.4.1 Àðä÷èëëûí îëîí óëñûí öàð õ¿ðýý
3.4.2 Ãàäíààñ õàðààò áàéäàë
3.4.3 Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýýãýýð õ¿ëýýñýí
¿¿ðýã
3.4.4 Öààøèä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ øààðäëàãàòàé
ñàëáàðóóä
4. Ä¿ãíýëò áà çºâëºìæ
4.1 Ä¿ãíýëò
4.2 Ǻâëºìæ
5. Çîõèîã÷äûí òóõàé
6. Àøèãëàñàí ìàòåðèàëûí æàãñààëò
3

4. Õ¿ñíýãò áîëîí çóðãóóäûí æàãñààëò
Õ¿ñíýãò
Õ¿ñíýãò 2.1 Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýýíèé ¿íäñýí
áàãàíóóä áà äýä àíãèëëóóä
Õ¿ñíýãò 3.1 Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä
Õ¿ñíýãò 3.2 Ìîíãîëä ÿâàãäñàí Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèóä
Õ¿ñíýãò 3.3 Ìîíãîëä ÿâàãäñàí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèóä
Õ¿ñíýãò 3.4 Ìîíãîë äàõü óëñòºðèéí íàìóóä
Õ¿ñíýãò 3.5 Ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûí èðæ ñàíàë
ºãñºí áàéäàë
Õ¿ñíýãò 3.6 Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ñîíãîã÷äûí èðæ ñàíàë
ºãñºí áàéäàë
Õ¿ñíýãò 3.7 Ìîíãîë Óëñ Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí ãýðýý,
êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí áàéäàë
Çóðàã
Çóðàã 2.1 Õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñ, øààðäëàãà, èíñòèòóöèîíàë
aðãà õýðýãñë¿¿ä
Çóðàã 3.1 Freedom House-ààñ ãàðãàñàí Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí
áàéäëûí ¿ç¿¿ëýëò, 1990-2004
Çóðàã 3.2 Óëñòºðèéí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäàë, 1991-2003
Çóðàã 3.3 Ýð¿¿ ø¿¿ëò, 1990-1999
Çóðàã 3.4 Õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõ
Çóðàã 3.5 Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäëûí ¿íýëãýý
Çóðàã 3.6 Ìîíãîë Óëñàä íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ, 1990-2000
Çóðàã 3.7 ÕÀÀ áîëîí àæ ¿éëäâýðèéí ñàëáàð äàõü õºäºëìºð ýðõëýëò
áîëîí àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü, 1990-2002
Çóðàã 3.8 Èìïîðò áà ýêñïîðò (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-1998
Çóðàã 3.9 Ãàäààäûí öýâýð øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü),
1993-2003
Çóðàã 3.10 Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí íèéò òóñëàìæ, 1990-2003
Çóðàã 3.11 Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäëûí ò¿âøèí, 1995-2004
Çóðàã 3.12 Óëñûí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí öýðãèéí çàðäàë
(ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-2002
Çóðàã 3.13 Çàñãèéí ãàçðûí ºð (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1992-1998
4

5. Çóðàã 3.14 Çàñàãëàëûí ÷àíàð, 1996-2004 (Äýëõèéí Áàíê)
Çóðàã 3.15 Øèëæèëò áîëîí óëñòºðèéí áàéãóóëëàãà òîãòîëöîîíä
xàíäàõ aðä îëíû õàíäëàãà, 1999-2005
Çóðàã 3.16 Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûã äýìæèõ îëîí ò¿ìíèé äýìæëýã
Çóðàã 3.17 Öýðãèéí çàðäàë, 1990-1997
Çóðàã 3.18 Àâèëãàëûí öàð õýìæýý, 1999-2004
Çóðàã 3.19 Èíñòèòóöè, áàéãóóëëàãóóä äàõü àâèëãàë, 2004
Çóðàã 3.20 Àæèë ìýðãýæëèéíõíèé äóíäàõ àâèëãàë, 2004
Çóðàã 3.21 Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº, 1994-2004
Çóðàã 3.22 ÀÍÓ-ûí ãàäààä çýýë, òóñëàìæ
Çóðàã 4.1 Àðä÷èëñàí èãñòèòóö¿¿ä áà ýðõ, 1985-2003
5

6. 1. ÃÎË Ä¯ÃÍÝËÒ¯¯Ä
1.1 Óäèðòãàë
Ìîíãîë óëñ 1990 îíä àðä÷èëàëä øèëæñýíýýñýý õîéø àðä÷èëëûí “äºðºâäýõ
äàâàëãààíû” îðíóóäûí õóâüä (Doorenspleet 2000; 2001) áîëîí Òºâ Àçèéí á¿ñ
íóòàãò (Fish 1998; 2001; Sabloff 2002; Fritz 2002) àðä÷èëëûí “åð áóñûí ñîäîí”
(Eckstein 1975; Landman 2003) ¿éë ÿâöûí àíõäàã÷ øèøýý áîëæ áàéíà. Áèé áîëñîí
óëñòºðèéí òîãòîëöîî íü àðä÷èëëûí áàéäàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéã÷
ìýðãýæèëòí¿¿äèéí (Diamond 1999; Przeworski, Alvarez, Cheibub and Limongi 2000)
åðºíõèéä íü ãàðãàí ìºðäºæ áàéãàà àðä÷èëëûí íààä çàõûí áîëîí äýã æàÿãèéí
øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàíãàæ áàéãàà áºãººä óëñòºðèéí íàìûí ºðñºë人íò,
õºãæèíã¿é òîãòîëöîî á¿õèé áà òàâàí óäààãèéí ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëü (1990; 1992;
1996; 2000; 2004), äºðâºí óäààãèéí åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèàð (1993; 1997; 2001;
2005) çàñãèéí ýðõèéã òàéâàí çàìààð ÿìàãò øèëæ¿¿ëæ áàéõ ÿâäëûã õàíãàæ ºãñºí
þì. Øèíý÷ëýëèéí òºë⺺ð áóé áîëäîã àðä÷èëàë òîãòîõ æèøèã “óðüòàë íºõöºë”
áàéãààã¿é, àðä÷èëàëä ÷óõàë ãýãäýõ ñî¸ëûí òàëûí çàðèì õ¿÷èí ç¿éë ¿ã¿é áàéñàí
áºãººä ¿íäñýíäýý àðä÷èëñàí áóñ õýâýýð ¿ëäñýí (áóþó áîëæ áàéãàà) êîììóíèçìûí
äàðààõ ¿åèéí õºðø çýðãýëäýý õýä õýäýí îðíû õ¿ðýýëýë äóíä àðä÷èëëûã òîãòîîñîí
áîëîõîîð ë ýíý íü “åð áóñûí ñîäîí” áàéãàà õýðýã.
Íýãä¿ãýýðò, Ìîíãîë óëñ øèíý÷ëýëèéí îíîëûí äîòîîäûí áóþó ãàäààäûí
õóâèëáàðóóäûí àëèíä íü ÷ íèéöýýã¿é. Øèíýòãýëèéí äîòîîä õóâèëáàðààð áîë
àðä÷èëàõ ¿éë ÿâöàä ýäèéí çàñãèéí ºíäºð õºãæèë øààðäëàãàòàé õýìýýí óäààí
õóãàöààíä ìàðãàæ èðñýí áºãººä äýëõèé íèéòèéí õýìæýýíä õèéãäñýí òîî
òîéìøã¿é îëîí ñòàòèñòèêèéí ä¿í øèíæèëãýý òóðøëàãàä ¿íäýñëýñýí åðºíõèé
ä¿ãíýëòèéã íîòëîõûã îðîëäîæ èðñýí (Lipset 1959; Burkhart and Lewis-Beck 1994;
Helliwell 1994; Boix 2003; Vanhanen 1997). Øèíý÷ëýëèéí îíîëûí ãàäààä
õóâèëáàðààð áîë ÷èíýýëýã óëñ îðíóóäàä íýãýíò òîãòñîí àðä÷èëàë íóðæ óíàäàãã¿é
õýìýýäýã (Przeworski and Limongi 1997; Landman 2005a). Àëü ÷ òîõèîëäîëä
Ìîíãîë óëñ ýäèéí çàñãèéí ò¿âøèí ºíäºð áèø õýðíýý àðä÷èëëûã áèé áîëãîæýý
(Fish 1998; 2001; Fritz 2002). Õî¸ðäóãààðò, Ìîíãîë óëñ íýã òàëààñ àðä÷èëëûã
òîãòîîõ, íºãºº òàëààñ ªðíºäèéí Çàãàëìàéòíû øàøèí äàâàìãàéëàõ áîëîí òºð,
ñ¿ì õèéäèéã òóñãààðëàõûí õîîðîíä ¿ëýìæèéí íÿãò õàðèëöàí õîëáîîòîéã ¿íäýñ
áîëãîäîã àðä÷èëëûí ñî¸ëûí çàðèì îíîëûí íàéäëàãà ãîðüäëîãûã á¿òýëã¿éò¿¿ëýâ
(Sabloff 2002:19; Lee 2002:829). Ìîíãîë÷óóäûí 90 õóâü íü áóðõíû øàøèí ø¿òäýã
6

7. áºãººä Ǻâëºëò òîãòîëöîîã äóóðàéñàí óðò õóãàöààíû äàðàíãóéëëûã äýãëýìèéã
òîãòîîñîí çºâõºí 1911-1921 îíû õóâüñãàëààð ë òºð áà ñ¿ì õèéäèéã òóñãààðëàæ
÷àäñàí. Ãóðàâäóãààðò, Ìîíãîë óëñ ªðíºäèéí áîëîìæèéí íºëººë뺺ñ àëñ
îðøäîãòîé íü õàðüöóóëáàë àðä÷èëëûí õ¿ðñýí ò¿âøèíãýýðýý ýðñ ÿëãàðäàã
(Kopstein 2000:9-12). ĺðºâä¿ãýýðò, íèéãýì-ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí áîëîí ãàçàðç¿éí
åðºíõèé ç¿éë¿¿äýýñ áóñäààð Ìîíãîë íü á¿ñ íóòãèéí åðºíõèé õàíäëàãààñ àíãèä
áàéíà. Óçáåêñòàí, Òóðêìåíèñòàí, Òàæèêñòàí, Êàçàõñòàí áîëîí Êèðãèçñòàí íü
àðä÷èëëûí íààä çàõûí áàéãóóëëàãà òîãòîëöîî áîëîí æóðìóóäûã òîãòîîõäîî
¿ëýìæèéí õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéñàí áà òýíä õ¿íèé ¿íäñýí ýðõèéã
çºð÷èõ ÿâäàë áàéíãà àñóóäàë áîëæ áàéñàí (Fish 1998, 2001; Kopstein and Reilly
2000; McFaul 2002) áîë Ìîíãîëä ºðíºñºí àðä÷èëàõ ¿éë ÿâöàä Îðîñ þìóó
Õÿòàäûí ç¿ãýýñ õýò îðîëöîî, íºëºº áàéãààã¿é (Fish 1998, 2001; Fritz 2002; Sabloff
2002).
Ìîíãîë äàõü àðä÷èëàõ ¿éë ÿâö îíöãîé, åð áóñûí øèíæ ÷àíàðòàé áàéãàà ó÷ðààñ
ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààð õýä õýäýí
ä¿ãíýëòèéã óðüä÷èëñàí áàéäëààð õèéñýí áîëíî. Èéì ñóäàëãàà íü Àðä÷èëëûã
øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí Îëîí óëñûí òàâäóãààð Áàãà õóðàë
(ÀØÑÒÎÎÓÁÕ-5)-ûí èâýýë äîð áîëîí Óëààíáààòàðûí ¯éë àæèëëàãààíû
Õºòºëáºðèéí äàãóó àðä÷èëëûí áàéäëûí ººðèéí ¿íýëãýýã ãàðãàõ; øèíýýð òîãòñîí
áóñàä àðä÷èëñàí îðíóóäòàé ìýäëýã, ÷àäâàð, òåõíèêèéí ÷àäàâõèà õóâààëöàõ; Òºâ
Àçèéí áóñàä îðíóóä àâ÷ õýðýãëýæ áîëîõ àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäñýí áîëîí
äàãàëò á¿ëýã ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä (Àǯ)-èéã áîëîâñðóóëàõ; 2006 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàðä
Êàòàðûí Äîõà õîòíîî ÷óóëàõ Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí
îðíóóäûí Îëîí óëñûí çóðãàäóãààð Áàãà õóðàë (ÀØÑÒÎÎÓÁÕ-6)-ä àøèã òóñòàé
õóâü íýìðýý îðóóëàõ çàìààð àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöàä á¿õ òàëààð òóñëàõ ºðãºí
õ¿ðýýòýé àæëûí íýã õýñýã áîëæ áàéãàà þì.
Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä îðîí îðíîîð àðä÷èëëûí ¿íýëãýýã ãàðãàñàí õýä õýäýí
ñóäàëãààíû çýðýãöýý Àçè áîëîí Àôðèê òèâ äýõ àðä÷èëëûí áàéäëûí òàëààðõ
õàðüöóóëñàí õî¸ð ñóäàëãààã ãàðãàñàí, äýëõèé íèéòýä õýâøèæ òîãòñîí àðãà÷ëàëûã
àøèãëàñàí áîëíî. Àðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä òóñëàõ Îëîí óëñûí Õ¿ðýýëýí
(ÀÑÒÎÓÕ)-ãýýñ Íýãäñýí Âàíò Óëñûí Àðä÷èëñàí àóäèò áà Ýññåêñèéí Èõ
ñóðãóóëèéí äýðãýäýõ Õ¿íèé ýðõèéí Òºâòýé õàìòðàí (Áèéòõýì 2005-ûã ¿çíý ¿¿)
ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã áîëîâñðóóëñàí. Ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíû õóâüä îëîí
íèéòýä íýýëòòýé áàéãàà ìýäýýëëèéã àøèãëàí Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí áàéäëûí
7

8. òàëààðõ àëü áîëîõ á¿ðýí ä¿¿ðýí ä¿ð çóðãèéã ãàðãàõûí òóëä ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã
àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí îäîî áàéãàà òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé õàìòàòãàí àâ÷ àøèãëàñàí
áîëíî. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íã ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí (1)
Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà Ýðõ; (2) Һ뺺ëëèéã õàíãàñàí, õàðèóöëàãàòàé çàñàãëàë;
(3) Èðãýíèé íèéãýì áà àðä îëíû îðîëöîî; (4) Õèëèéí ÷àíàäàõü àðä÷èëàë ãýñýí
äºðâºí ãîë áàãàíàíä ¿ç¿¿ëýâ. Ñóäàëãààãààð ýäãýýð ãîë áàãàíàíä õàìààðàëòàé èëò
ìýäýãäýæ áàéãàà áîëîí íèéòýä íýýëòòýé á¿õíèéã áàçàæ, öààøèä ñóäàëãàà õèéõ
øààðäëàãàòàé ñàëáàðóóäûã òîäîðõîéëîí, ä¿ãíýëò áîëîõ àæèãëàëò áîëîí òºãñ
¿íýëãýý õèéõýä çîðèóëñàí çºâëºìæ¿¿äèéã ãàðãàñàí. Òèéìýýñ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí
ñóäàëãàà íü àðä÷èëëûí òºãñ ¿íýëãýýã ãàðãàõàä òóñëàõ, Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí
öààøèä ñóäàëâàë çîõèõ òàëóóäûã òîäîðõîéëîõ îíîøëîãîîíû õýðýãñýë, ìºí
öààøäûí øèíýòãýë, àõèö äýâøèë áîëîí Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí õºãæëèéã
ñóðòàë÷ëàõ õýðýãñýë áîëæ ºã÷ áàéãàà þì.
1.2. Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí öàã õóãàöààíû òîâ÷îîí 1
1990 – Ãóäàìæíû æàãñààë öóãëààí Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò Íàì (ÌÀÕÍ)-
ûí Òºâ Õîðîîíû Óëñ òºðèéí Òîâ÷îîã îãöðîõîä õ¿ðãýâ. Óëñòºðèéí
íàìóóäûã õóóëü÷ëàâ. Èõ Xóðàë (ïàðëàìåíò)-ûí ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ ÿëàëò
áàéãóóëñàí áîëîâ÷ øèíýýð áàéãóóëàãäñàí áàéíãûí àæèëëàãààòàé õóóëü
òîãòîîõ áàéãóóëëàãûí 50 ñóóäëûí 19 íü êîììóíèñò áèø íàìóóäàä î÷èâ.
1992 – Ìîíãîëûí øèíý ¯íäñýí õóóëüä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã íýí òýðã¿¿íýý
òàâüæ, áàòàëãààæóóëàâ. Àíõíû àðä÷èëñàí ñîíãóóëèàð øèíýýð áàéãóóëàãäñàí
íýã òàíõèìò Èõ õóðëûí 76 ñóóäëûí 71-èéã ÌÀÕÍ àâàâ.
1993 – Åðºíõèéëºã÷èéí àíõíû øóóä ñîíãóóëüä ¯íäýñíèé àðä÷èëàã÷èä
áîëîí Ñîöèàë äåìîêðàòóóäààñ íýð äýâøñýí Î÷èðáàò ÿëàëò áàéãóóëàâ.
1996 – Èõ õóðëûí ñîíãóóëüä ¯íäýñíèé àðä÷èëàã÷èä áîëîí Ñîöèàë
äåìîêðàòóóä 50 ñóóäàë àâñàí áîëîâ÷ ÌÀÕÍ èðö á¿ðä¿¿ëýõã¿é áàéõ
÷àäâàðòàé áàéñàí ó÷ðààñ õóóëü òîãòîîìæ áàòëàõàä ñààä ó÷ðóóëàõ áîëîìæ
òýäíèé ãàðò áàéâ.
1997 - ÌÀÕÍ-ààñ íýð äýâøñýí Áàãàáàíäè åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ÿëàëò
áàéãóóëàâ.
1
BBC news-ýýñ àâàâ. http://news.bbc.co.uk/go/pr/fr/-/1/hi/world/asia-pacific-country_profiles/1235612.stm
8

9. 2000 – Õî¸ð æèëèéí õóãàöààíä àðä÷èëàã÷èä ãóðâàí óäàà çàñãèéí ãàçðàà
øèíýýð áàéãóóëñíû äàðàà Èõ Õóðëûí ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ 72 ñóóäàë àâàâ.
¯íäýñíèé àðä÷èëàã÷èä, Ñîöèàë äåìîêðàòóóä áîëîí áóñàä ãóðâàí íàì íèéëæ
øèíý Àðä÷èëñàí Íàì áàéãóóëàâ.
2001îíû òàâäóãààð ñàð - ͯÁ-ààñ ñ¿¿ëèéí 50 æèëä áîëîîã¿é çóäûí ãàìøèãò
ºðòñºí ìàë÷äàä 8.7 ñàÿ äîëëàðûí òóñëàìæ îëãîõ óðèàëãà ãàðãàâ.
2001 – Åðºíõèéëºã÷ Áàãàáàíäè äàõèí ñîíãîãäîâ.
2001 îíû àðàâäóãààð ñàð – Îëîí óëñûí Âàëþòûí Ñàí ÿäóóðëûí àñóóäëûã
øèéäâýðëýõýä òóñëàõ, ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéã äýìæèõ çîðèëãîîð äàðààãèéí
ãóðâàí æèëä 40 ñàÿ àì. äîëëàðûí áàãà õ¿¿òýé çýýë îëãîõîîð øèéäâýðëýâ.
2002 îíû àðâàí íýãä¿ãýýð ñàð – Äàëàé ëàì àéë÷ëàâ. Õÿòàä óëñ ýíýõ¿¿
àéë÷ëàëûã áóðóóøààæ, Ò¿âäèéí îþóí ñàíààíû óäèðäàã÷òàé óóëçàõã¿é
áàéõûã Ìîíãîëûí óäèðäàã÷äàä àíõààðóóëàâ.
2003 îíû äîëäóãààð ñàð – Ýíõèéã ñàõèóëàõ ¿éëñò õ¿÷èí ç¿òãýõ 200 öýðýã
ýðñèéã Èðàêò èëãýýõýý çàðëàâ.
2004 îíû íýãä¿ãýýð ñàð – Îðîñ Óëñ Ìîíãîëûí 300 ñàÿ àì. äîëëàðààñ áóñàä
ºðèéã òýãëýâ.
2004 îíû çóðãàà-íàéìäóãààð ñàð - Ѻðºã õ¿÷èí õ¿÷òýé îðîëöñîí
ïàðëàìåíòûí ñîíãóóëèéí ä¿í ìàðãààíòàé áîëñíîîñ óëñòºðèéí ãàöàà ¿¿ñýâ.
Ýöñèéí ä¿íä çàñàãëàë õóâààõ çàð÷ìààð Öàõèàãèéí Ýëáýãäîðæ Åðºíõèé
ñàéäààð òîìèëîãäîâ.
2005 îíû ãóðàâ-äºðºâä¿ãýýð ñàð – Íèéñëýëä ýñýðã¿¿öýë èëýðõèéëýã÷èä
çàñãèéí ãàçðûã îãöðîõ áîëîí ÿäóóðàë, àëáàí òóøààëòíóóäûí àâèëãàë, õýýë
õàõóóëüä öýã òàâèõûã øààðäàâ.
2005 îíû òàâäóãààð ñàð – ÌÀÕÍ-ààñ íýð äýâøèã÷ Íàìáàðûí Ýíõáàÿð
åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëüä ÿëàëò áàéãóóëàâ.
9

10. 1.3 Ãîë ä¿ãíýëò¿¿ä
1.3.1 Ìîíãîë óëñ ñ¿¿ëèéí 15 æèëä àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýâ. Òîãòìîë õóãàöààíä
ÿâàãääàã ñîíãóóëèàñ ýõëýýä àðä÷èëàëä õàíäàõ àðä îëíû õàíäëàãà õ¿ðòýëõ
ÿâöóó áîëîí àðàé ºðãºí õ¿ðýýòýé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð Ìîíãîë óëñ
àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëñýí íü õàðàãäàæ áàéãàà áºãººä àðä÷èëñàí çàñàãëàëä ººðò
íü íîöòîé àþóë çàíàë ó÷èð÷ áàéíà ãýæ ¿çýõ ¿íäýñã¿é áîëîâ÷ õýòèéí òºëºâ
íü òîäîðõîé áóñ õýâýýð áàéíà.
1.3.2 Ìîíãîë óëñ îëîí íàìûí ºðñºë人íò óëñòºðèéí òîãòîëöîîã áèé áîëãîñîí
áºãººä ýíä àðä÷èëëûí ¿éë õýðýãò àëèâàà òàñàëäàë äîãîëäîë ¿¿ñãýëã¿éãýýð
çàñãèéí ýðõ èðãýíèé óäèðäàã÷äûí õîîðîíä îëîíòàà ýýëæëýí øèëæèæ áàéâ.
1.3.3 Ìîíãîë óëñàä ºðãºí õ¿ðýýíèé óëñòºðèéí ¿çýë áîäîë, ñîíèðõëûã òºëººëñºí,
íèéãìèéí äîòîð áàòòàé ¿íäýñ ñóóðüòaé îëîí òîîíû óëñòºðèéí íàì àæèëëàæ
áàéíà.
1.3.4 Ìîíãîë óëñ ÿëàíãóÿà ñýòã¿¿ë÷, ýìýãòýé÷¿¿äèéí äóíä ºðãºí õ¿ðýýíä ¿éë
àæèëëàãàà ÿâóóëäàã õ¿÷òýé òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä á¿õèé àìüä, ýð÷
õ¿÷òýé èðãýíèé íèéãýìòýé.
1.3.5 Ìîíãîëûí èðãýä ýäèéí çàñãèéí òààã¿é öàã ¿åä ÷ àðä÷èëñàí øèëæèëò,
àðä÷èëñàí òîãòîëöîîã õ¿÷òýé äýìæèõ õýðíýý àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöàä ººðò íü
òèéì ÷ ñàéí áèø, óëñòºðèéí èíñòèòóö¿¿äýä õàðèëöàí àäèëã¿é äýìæëýã
¿ç¿¿ëæ áàéíà.
1.3.6 Àðä÷èëàë áýõæèõ ¿éë ÿâö ÿâàãäàæ áàéãàà õýäèé ÷ Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí
òºãñ òºãºëäºð áàéäëûí òóõàéä, ÿëàíãóÿà ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ ýðõ,
àâèëãàë, ÿäóóðàë áîëîí àæèëã¿éäëèéí àñóóäëóóä, ìºí èðãýíèé áîëîí
óëñòºðèéí ýðõèéã á¿ðýí ýäëýõ ÿâäàëä õàëäàæ áàéãàà íèéãìèéí áîëîí ýäèéí
çàñãèéí áóñàä ýðõèéí õÿçãààðëàëòóóä çýðýã ñýòãýë ýìçýãë¿¿ëñýí òîìîîõîí
ñàëáàðóóä áàéñààð áàéíà.
1.3.7 Ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ, ìºí àâèëãàë, õýýë õàõóóëüòàé
õîëáîîòîéãîîð ø¿¿í òàñëàõ àæèëëàãàà çîõèõ ¸ñîîð ÿâàãääàãã¿é çýðýã
àñóóäàë áàéãàà áºãººä ø¿¿õèéí ºìíºõ øàòàíä õîðüæ ñààòóóëàõ íºõöºë
øóäàðãà áèø, öààçààð àâàõ ÿëûã íóóöààð õýðýãëýæ áàéãàà çýðýã íü èðãýíèé
ýðõèéã á¿ðýí õàìãààëàõ òóõàé îéëãîëòûã õÿçãààðëàæ áàéíà.
10

11. 1.3.8 Õàãàñ åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóöèîíàë çàãâàð íü çàñàãëàëûã õóâààõ,
óëñòºðèéí çîõèöîëä õ¿ðýõ áîëîìæèéã òàâüæ ºãñºí áîëîâ÷ ñîíãóóëèóäàä
ÌÀÕÍ àìæèëòààðàà äàâàìãàéëæ, ïàðëàìåíò áîëîí åðºíõèéëºã÷èä õÿíàëò
òàâèõ õàíäëàãàòàé áîëñîí áà ¿íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò ººð÷ëºëòººð
ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýä íýãýí çýðýã òàíõèìûí ãèø¿¿í áàéõ áîëîìæ òàâüæ
ºãñíººðºº õýâòýý õàðèóöëàãûí òîãòîëöîî àëäàãäñàí áàéíà.
1.3.9 Îëîí óëñûí ò¿âøèíä Ìîíãîë óëñ äýëõèéí àðä÷èëàãäàæ ÷àäààã¿é õýñýãò
àðä÷èëëûí ÷èãèéã çààã÷ îä áîëñîí áºãººä àðä÷èëñàí îðíóóäûí îëîí óëñûí
õàìòûí íèéãýìëýãèéí äîòîð àðààñàà õºòëºí äàãóóëàã÷ áîëîõîî õàðóóëñàí.
̺í àðä÷èëàë áà õ¿íèé ýðõèéí òóõàé òóñãàéëàí çààñàí Ìÿíãàíû õºãæëèéí
åñä¿ãýýð çîðèëòûã ººðòºº áàòàëñàí.
1.3.10 Ìîíãîë óëñ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí èõýíõ ãýðýý, õýëýëöýýð¿¿äèéã çàðèì
íýã òàéëáàðòàéãààð ñî¸ðõîí áàòàëñàí áîëîâ÷ òýäãýýðèéí çààëòóóäûã á¿ðýí
õýðýãæ¿¿ëýõ òàë äýýð áàéíãûí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéíà.
1.3.11 Ìîíãîë óëñ ãàäíû õàíäèâ, òóñëàìæààñ èõýýõýí õàìààðàëòàé õýâýýð áàéãàà
áºãººä ýíý íü ýäèéí çàñãèéí áîäëîãîä íü (ÿëàíãóÿà õóâü÷ëàëä) òóñ áîëäîã ÷
òýðáýýð Îðîñ áîëîí Õÿòàäûí õýò íºëººíèé ýñðýã çîãññîí þì.
11

12. 2. ÇÎÐÈËÃÎ ÁÀ ÀÐÃÀ ÕÀÍÄËÀÃÀ
2.1 Åðºíõèé ìýäýýëýë
Íýãäñýí Âàíò Óëñûí äîòîîäîä ÿâóóëñàí óäàà äàðààãèéí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýíä
òóëãóóðëàí èéì ¿íýëãýýã ÍÂÓ-ààñ ãàäíà äýëõèéí àëü ÷ îðîíä àâ÷ õýðýãëýõ
áîëîìæòîé áîëãîõ çîðèëãîîð “Àðä÷èëñàí Àóäèò” àðãà÷ëàëûã (Klug, Starmer, and
Weir 1996; Weir and Beetham, Byrn, Ngan and Weir 2002) áîëîâñðóóëæýý. Ýíýõ¿¿
àðãà÷ëàëûã Àðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä òóñëàõ Îëîí óëñûí Õ¿ðýýëýí (ÀÑÒÎÓÕ)-
ãèéí äýìæëýãòýéãýýð áîëîâñðóóëæ, õýðýãæ¿¿ëñýí íü “Àðä÷èëëûí áàéäàë” òºñºë
(ÀÁÒ) õýìýýãäýõ áîëñîí. Íýãäñýí Âàíò Óëñûí Àðä÷èëñàí Àóäèòûí îþóíû ãîë õ¿÷
áîëîõ ïðîô. Äýâèä Áèéòõýì, Ñòþàðò Âåéð íàð ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ á¿ðä¿¿ëñýí á¿ëýã
øèíæýý÷èä áîëîí ººðñäèéí àæèëòíóóäûí òóñëàëöààòàéãààð ÍÂÓ-ä õýðýãëýäýã
àðãà÷ëàëûã óëàì ºðãºæ¿¿ëæ, ò¿¿íèéã á¿õ íèéòýýð àâ÷ õýðýãëýõ áîëîìæòîé
áîëãîñîí áàéíà. ÀÑÒÎÓÕ íü äýëõèéí ÿíç á¿ðèéí á¿ñ íóòãèéí õºãæèíã¿é áîëîí
õºãæèæ áàéãàà õýä õýäýí îðîíä àðãà÷ëàë õýð ¿ð ä¿íòýé, óÿí õàòàí, íèéòëýã
õýðýãëýæ áîëîõóéö áàéãààã ¿íýëýõ òóðøèëòûí õºòºëáºð õýðýãæ¿¿ëýõ çàìààð
ýíýõ¿¿ ºðãºòãºñºí àðãà÷ëàëûã øàëãàñàí áèëýý.
Áàíãëàäåø, Ñàëüâàäîð, Èòàëè, Êåíè, Øèíý Çåëàíä, Ïåðó, ªìíºä Ñîëîíãîñ ãýñýí
íàéìàí îðîíä ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ á¿ðä¿¿ëæ àæèëëóóëñàí ¿íýëãýýíèé áàã òóñ á¿ð ýíýõ¿¿
àðãà÷ëàëûã àøèãëàí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýã àìæèëòòàé õèéñýí þì. Ýäãýýð
îðíóóäûí èõ, äýýä ñóðãóóëèóä áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé òºâ¿¿äýýñ øàëãàí
øàëãàðóóëàõ çàìààð ýäãýýð áàãèéã ãîë÷ëîí á¿ðä¿¿ëñýí. Ëèéäñèéí Èõ ñóðãóóëèéí
äýðãýäýõ áàãàõàí õýìæýýíèé ¿íäñýí áàã ¿íýëãýýíèé áàãóóäàä çîðèóëñàí
êàáèíåòûí ñóäàëãààã ìºí ÿâóóëæ, óã àðãà÷ëàëûã õîéøèä ºðãºí õýðýãëýõ
çîðèëãîîð õîëáîãäîõ ýõ ñóðâàëæóóä áîëîí îëîí óëñûí áàãö ñòàíäàðòûí
ìýäýýëëèéí ñàíã áîëîâñðóóëæ ãàðãàñàí.
2002 îíä ÀÑÒÎÓÕ Êëþâåð Ëî Èíòåðíåéøíë-òýé õàìòðàí Àðä÷èëëûí áàéäàë
òºñëèéí ÿâöûí òàëààð õî¸ð òîìîîõîí òàéëàí íèéòë¿¿ëñíèé íýã íü ÀÑÒÎÓÕ-èéí
ëàâëàõ áàéâ. Óã ëàâëàõàä îðîëöîã÷äîä çîðèóëàí äýýðõ àðãà÷ëàëûã á¿ðýí
õýìæýýãýýð òóñãàæ, ýõ ñóðâàëæóóäûí ìýäýýëëèéí ñàíã áàãòààí, õàðüöóóëæ ¿çýõ
çîðèóëàëòààð îëîí óëñûí ñòàíäàðò áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû ñàéí ïðàêòèêèéã
æàãñààí îðóóëæ, çºâëºëäºí õóóëü ¸ñíû ¿íäýñòýé áîëãîõ áóñàä ¿éë ÿâö, ñàíàë
àñóóëãà, ¿íýí çºâèéã íîòëîõ òåõíèê, ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààã àøèãëàõ, ¿ð ò¿íã
íèéòèéí õ¿ðòýýë áîëãîõ òàëààð äýëãýðýíã¿é òàéëáàðëàñàí. Õî¸ðäàõü íü íàéìàí
12

13. ÿíçûí ¿íýëãýýã íýãòãýí ä¿ãíýæ, òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã õàðüöóóëàí
ãàðãàæ, õýä õýäýí õàðüöóóëñàí ä¿ãíýëò õèéñýí Àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäàë: Äýëõèéí
íàéìàí óëñ îðîíä ÿâóóëñàí Àðä÷èëëûí ¿íýëãýý õýìýýõ ìàòåðèàë þì. Ò¿¿íýýñ
õîéø ýíýõ¿¿ àðãà÷ëàëûã õîîðîíä íü õàðüöóóëàõ ¿íäñýí äýýð Àôðèê, Àâñòðàëè,
Èðëàíä, Ôèëèïïèí áîëîí ªìíºä Àçèä àâ÷ õýðýãëýñýí (Beetham 2005).
Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä
ÀÑÒÎÓÕ-ýýñ ãàðãàñàí õ¿ðýýã àâ÷ àøèãëàñàí áºãººä Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí ãîë
ãîë îíöëîã øèíæ äýõ ÷èã õàíäëàãà áîëîí æèøýý çàãâàðóóäûã áèé áîëãîõ,
àðä÷èëëûí òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí ¿íäñèéã ãàðãàõ, àðä÷èëëûí
á¿ðýí ¿íýëãýýãýýð èëð¿¿ëæ ãàðãàõ øààðäëàãàòàé, Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ÷àíàðûí
òàëààðõ óëñûí á¿ðòãýë, ìýäýýëýëä áàéãàà ¿ëýìæèéí îðõèãäîë õèéäëèéã îëæ
òîãòîîõ õ¿÷èí ÷àðìàéëò ãàðãàõäàà àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òàëààðõ îäîî áàéãàà
òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýð íýìæ áàÿæóóëñàí þì. Òèéìýýñ ýíýõ¿¿ ñóäàëãàà íü äîòîîäûí
èíòèòóò¿¿ä, ñóäàëãààíû áàã áîëîí Ìîíãîëûí óëñûí áîëîí õóâèéí ñåêòîðóóäûí
äîòîîä äàõü îðîëöîã÷, ñîíèðõîã÷ õ¿ì¿¿ñò àðä÷èëëûí ÷àíàðûí àñóóäëóóäûã
øèéäâýðëýõ áîëîí àðä÷èëñàí òîìîîõîí øèíýòãýëèéã öààø ¿ðãýëæë¿¿ëýõ àðãà
çàìûã ýðýëõèéëýõýä íü òóñëàõ àíõíû öàãààí òîëãîé, îíîøëîãîîíû õýðýãñýë áîëæ
ºãºõ þì.
2.2. Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý
2.2.1 Çîðèëãî
Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü àðä÷èëëûí áàéãóóëëàãà òîãòîëöîîã õºãæ¿¿ëýõ
áîëîí á¿õ èðãýäýä çîðèóëàãäñàí àðä÷èëñàí ¿éë ÿâöûã ã¿íçãèéð¿¿ëýõýä ¿ëýìæèéí
îëîëò àìæèëò ãàðãàõàä àëü àëü íü ÷óõàë áîëîõ õàðèëöàí õîëáîîòîé õýä õýäýí
çîðèëãûã õàìààð÷ áàéãàà þì. Ýíýõ¿¿ õ¿ðýý íü: (1) àðä÷èëàëä þó þó áàãòàõ,
óëñòºðèéí èíñòèòóö¿¿ä àðä÷èëëûí ¿íäñýí ¿çýë ñàíààã õýðõýí òóñãàæ, ò¿¿íä ÿàæ
õàìààðàx òàëààðõ àðä îëíû îéëãîëòûã íýìýãä¿¿ëýõ ÿâäàëä õàìààðíà; (2)
ºíººãèéí àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöûí õ¿÷òýé áîëîí ñóë òàëóóäûã ñèñòåìòýé îëæ
òîäîðõîéëîõ çàìààð àðä ò¿ìíèé õ¿ñýí õ¿ëýýæ áàéãàà ç¿éëñèéã øèéäâýðëýõýä
òóñëàíà; (3) àðä÷èëñàí òîãòîëöîîíû øèíæ ÷àíàð, øèíýòãýëèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àðãà
çàìóóäûí òàëààðõ îëîí ò¿ìíèé ìàðãààí ìýòãýëöýýíä òóñ ¿ç¿¿ëíý; (4)
øèíýòãýëèéã ¿íýëýõ õýðýãñýë áîëíî (Beetham, Bracking, Kearton and Weir 2002:10;
Beetham 2005).
2.2.2 ¯íýò ç¿éëñ áà çàð÷ìóóä
13

14. Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü àðä÷èëëûí á¿ëýã òóëãóóð çàð÷èì áîëîí õîëáîã÷
¿íýò ç¿éëñ (mediating values) äýýð ñóóðèëæ áàéíà. Àðä÷èëëûí îíîë, àðä÷èëëûã
òîäîðõîéëîõ ãýñýí õ¿÷èí ÷àðìàéëòûí áàÿëàã óëàìæëàëä òóëãóóðëàñàí,
àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý äýýð íü òîãòäoã àðä÷èëëûí òóëãóóð çàð÷ìóóä ãýâýë: (1)
òºð, çàñãèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâöàä áîëîí øèéäâýð ãàðãàã÷äàä àðä îëíû
ç¿ãýýñ õÿíàëò òàâèõ; (2) èéì õÿíàëòûã õýðýãæ¿¿ëýõäýý àðä èðãýä áèå áèåíýý àäèë
òýãø õ¿íäýòãýæ, õàðèëöàí ñîíñîõ ÿâäàë þì. Ýäãýýð õî¸ð çàð÷ìààñ ãàäíà óã õ¿ðýýí
äîòîð îðîëöîî, çºâøººðºë, òºëººëºë, õàðèóöëàãà, èë òîä áàéäàë, ìýäðýìæ, ýâ
íýãäýë ãýñýí õîëáîã÷ äîëîîí ¿íýò ç¿éëñ áèé. Ýäãýýð õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñèéã õàíãàõ
ÿâäàë íü ººðºº ýðãýýä õàíãàâàë çîõèõ õýä õýäýí øààðäëàãààñ áîëîí ýäãýýðèéã
ã¿éöýëä¿¿ëýõ èíñòèòóöèîíàë àðãà õýðýãñëýýñ øàëòãààëíà (Beetham, Bracking,
Kearton and Weir 2002:14). Õoëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñ, øààðäëàãà áîëîí ýäãýýðèéã õàíãàõ
èíñòèòóöèîíàë õýðýãñëèéã õàìòàä íü Çóðàã 2.1-ä ¿ç¿¿ëýâ.
Çóðàã 2.1. Õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñ, øààðäëàãà áîëîí èíñòèòóöèîíàë àðãà õýðýãñë¿¿ä
Õîëáîã÷ ¿íýò Øààðäëàãà Õýðýãæ¿¿ëýõ èíñòèòóöèîíàë
ç¿éëñ àðãà õýðýãñë¿¿ä
Îðîëöîî oðîëöîõ ýðõ nðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí
oðîëöîõ ÷àäàâõè/íººö ýðõèéí òîãòîëöîî
oðîëöîîã õàíãàõ ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ
áàéãóóëëàãà ñîíãóóëü, íàìóóä, ÒÁÁ-óóä
oðîëöîîíû ñî¸ë èðãýíèé áîëîâñðîë
Ǻâøººðºë ¿íäñýí õóóëèéã á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãà
áàòàëãààæóóëàõ ÷ºëººò, øóäàðãà ñîíãóóëü
òºðèéí àëáàí ñîíãóóëüò àëáàíû õ¿ì¿¿ñò
õààã÷/õºòºëáºðºº ñîíãîõ çàõèðàãäàõ òîãòîëöîî
ñîíãóóëüò àëáàí õààã÷èä
ñîíãóóëüò áóñ ã¿éöýòãýõ
àæèëòíóóäàä õÿíàëò òàâèõ
Һ뺺ëºë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãàä ñîíãóóëèéí áà íàìûí
àðä ò¿ìíèé ñàíàà áîäëûí òîãòîëöîî
ãîë ãîë ÷èãëýëèéí òºëººëºë ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõûí ýñðýã
áàéõ õóóëü
óëñûí á¿õ áàéãóóëëàãà ÷èãëýñýí çîðèëãîòîé ¿éë
ñîíãîã÷äûí íèéãìèéí àæèëëàãààíû áîäëîãî
á¿òöèéí òºëººëºë áàéõ
Õàðèóöëàãà ¿ð ä¿íòýé, øóäàðãà ýðõèéí õýì õýìæýý, ýðõ
àæèëëàãààã õàíãàõ õóóëü, ìýäëèéí çààãëàë
ñàíõ¿¿, óëñòºðèéí õàðààò áóñ àóäèò
õàðèóöëàãûí òîäîðõîé ÷èã õóóëèéí äàãóó çààâàë
øóãàì õýðýãæ¿¿ëýõ ñòàíäàðò
òºðèéí àëáà áîëîí ø¿¿õ ïàðëàìåíòûí õÿíàëòûí õ¿÷òýé
çàñàãëàëûí øóäàðãà áàéäàë ýðõ ìýäýë
Èë òîä áàéäàë õóóëü òîãòîîõ áàéãóóëëàãà ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº, õóóëü
áîëîí îëîí íèéòèéí òîãòîîìæ
õÿíàëòàä íýýëòòýé çàñãèéí xàðààò áóñ õýâëýë ìýäýýëýë
ãàçàð
14

15. Ìýäðýìæòýé áîäëîãî áîëîâñðóóëàõ, îëîí íèéòèéí çºâëºëäºõ
áàéäàë õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí áàéíãûí íýýëòòýé àæèëëàãàà
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ çàñãèéí õîõèðëûã õóóëèéí äàãóó ¿ð
ãàçðûí ¿éë àæèëëàãàà ä¿íòýé àðèëãàõ
ñîíãîã÷èä áîëîí îëîí àðä ò¿ìýíä îéð îðîí íóòãèéí
íèéòèéí ñàíàà áîäëûí ÿíç çàñàãëàëûí áàéãóóëëàãà
á¿ðèéí õýñýãò íýýëòòýé,
õ¿ðòýýìæòýé áàéõ
Ýâ íýãäýë ººðèéí îðîí äàõü ÿíç èðãýíèé áà õ¿íèé ýðõèéí
á¿ðèéí ñàíàà áîäëûã áîëîâñðîë
õ¿íäýòãýí òýâ÷èõ îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí
õèëèéí ÷àíàä äàõü áàðèìò áè÷ã¿¿ä
àðä÷èëñàí çàñãèéí ãàçðóóä ͯÁ áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà
áîëîí àðä ò¿ìíèé àðä÷èëñàí oëîí óëñûí ÒÁÁ-óóä
òýìöëèéã äýìæèõ
2.2.3 Àðãà÷ëàë
Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü “ñóäàëãààíû” àñóóëòûí æàãñààëòûã ãàðãàõ áîëîìæ
îëãîæ áàéíà. Ýäãýýð àñóóëòûã ñóäàëãààíû äºðâºí ãîë áàãàíà áîëîí äýä
àíãèëëóóäûí äàãóó ãàðãàæ, ò¿¿íä çîðèóëñàí òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã
íýãòãýæ îðóóëñàí (Õ¿ñíýãò 2.1-èéã ¿çíý ¿¿). Òîîí áîëîí ÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äòýé
õîëáîîòîé ìýäýýëë¿¿äèéã ä¿í øèíæèëãýýíèé òºðºë á¿ðèéí àíãèëëàëä àëü áîëîõ
òîõèðóóëàí àâ÷ ¿çýõ çàìààð Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààð þó
îëæ ìýäýâ ãýäãýý òîãòîîõûí òóëä ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä äºðâºí ãîë
áàãàíà áîëîí ñóäàëãààíû àñóóëòóóäûí æàãñààëòûã àøèãëàñàí áîëíî. Ýäãýýð
áàãàíà áîëîí äýä àíãèëëóóäàä íèéòäýý 94 àñóóëò áàéãàà áºãººä óðüä÷èëñàí
ñóäàëãààãààð íèéòýä íýýëòòýé áàéãàà ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ çàìààð
òýäãýýðò õàðèóëò ºãºõèéã õè÷ýýñýí áîëíî.
Õ¿ñíýãò 2.1. Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýýí äýõ ãîë áàãàíà áîëîí äýä àíãèëëóóä
Ãîë áàãàíà Äýä àíãèëàë
Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà ýðõ Òºðò ¸ñ áà èðãýí÷ëýë
Õóóëü ¸ñ áà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ
Èðãýíèé áà óëñòºðèéí ýðõ
Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ
Һ뺺ëëèéã õàíãàñàí, õàðèóöëàãàòàé ׺뺺ò, øóäàðãà ñîíãóóëü
çàñãèéí ãàçàð Óëñòºðèéí íàìóóäûí àðä÷èëñàí ¿¿ðýã
Çàñàãëàëûí ¿ð íºëºº áà õàðèóöëàãà
Öýðýã, öàãäààä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò
Àâèëãàë, õýýë õàõóóëèéã áàãàñãàæ
Èðãýíèé íèéãýì áà àðä èðãýäèéí îðîëöîî Àðä÷èëñàí íèéãýì äýõ õýâëýë ìýäýýëýë
Óëñòºðèéí îðîëöîî
Çàñãèéí ãàçðûí ìýäðýìæòýé áàéäàë
Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ
Õèëèéí ÷àíàäàõü àðä÷èëàë Àðä÷èëëûí îëîí óëñûí öàð õ¿ðýý
Ýõ ñóðâàëæ: Beetham, Bracking, Kearton and Weir 2002:16:64-66; www.idea.int
15

16. 2.3 Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà îíîøëîãîîíû õýðýãñýë áîëîõ íü
Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éëñèéã õàíãàí õýðýãæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð áèé
áîëñîí èíñòèòóöè áîëîí ¿éë àæèëëàãààíû àðãûã àâ÷ ¿çýæ, àðä÷èëëûí òóëãóóð
çàð÷ìóóäûã ºðãºæ¿¿ëýõèéí çýðýãöýý çîõèõ ¸ñîîð àæèëëàæ áàéãàà, ýñõ¿ë
àðä÷èëëûí õîëáîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ, òóëãóóð çàð÷ìóóäûã õàíãàí õýðýãæ¿¿ëýõýä
¿ëýìæèéí ñààä òîòãîð áîëæ áàéãàà èíñòèòóöè áîëîí ïðàêòèê àðãûã á¿òýýë÷
áàéäëààð øèíæëýí ¿íýëäãýýðýý îíîøëîãîîíû ÷óõàë õýðýãñýë áîëäîã.
Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä îðñîí ä¿ãíýëò¿¿ä íü Ìîíãîëä äàõü àðä÷èëëûí îëîëò
àìæèëò, áýðõøýýë ñîðèëò áîëîí áîëîìæ þó áàéãààã õàðóóëæ, öààøèä
¿ðãýëæë¿¿ëýí ýíãèéí õ¿í àìûí ò¿âøèíä ã¿íçãèé ñóäàëãàà õèéõ øààðäëàãàòàé
áàéãàà ñàëáàðóóäûã òîäîðõîéëæ áàéíà. Èéíõ¿¿ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä
äóðäñàí ä¿ãíýëò¿¿äýýñ ñàíàà àâñàí Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí äàðàà÷èéí ¿íýëãýý
íóòãèéí èðãýäèéã ºðãºí îðîëöóóëñàí àðä÷èëëûí ¿íýëãýý ÿâóóëàõ àæèëä ò¿ëõýö
áîëîõ þì. Ýíä Ìîíãîëûí íèéãìèéí ç¿ãýýñ ãîë îðîëöîã÷èä íü àðä÷èëñàí
øèíýòãýëèéí ãîë ãîë ñàëáàð õýñãèéã àâ÷ ñóäëàí, ¿íýëãýý ºãºõ áîëîëöîîòîé áàéõ
þì.
2.3.1 Õàíäëàãà áà çàãâàðóóä
Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààãààð àðä÷èëàë, õºãæèë, õ¿íèé ýðõ áîëîí çàñàãëàëûí òàëààðõ
ñòàòèñòèêèéí òºðºë á¿ðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã öóãëóóëæ, Õ¿ñíýãò 2.1 äýõ äºðâºí ãîë
áàãàíû äýä àíãèëëóóäààðõ ñóäàëãààíû àñóóëòóóäàä õàðèóëò ºãñºí. Àðä÷èëëûí
òóõàéä ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä ýìõëýí çîõèîí áàéãóóëàãäñàí àðä÷èëëûã ¿íýëýõ
õýìæ¿¿ð (òóõàéëáàë, àðä÷èëëûí Polity IV õýìæ¿¿ð), õºãæëèéí åðºíõèé ò¿âøíèé
¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, õóâààðèëàëòûí çàãâàðóóä, ãàäààäûí òóñëàìæ (òóõàéëáàë, Äýëõèéí
Áàíêíû õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, Õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ áîëîí ÀÍÓÎÓÕÀ-
USAID) áîëîí Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ÿíç á¿ðèéí òàë äýýð ÿâóóëñàí îëîí íèéòèéí
ñàíàë àñóóëãûí ä¿í áîëîí çàñàãëàëûí çàãâàðóóä áàãòàæ îðñîí þì. Õ¿íèé ýðõèéí
õîëáîãäîëòîé ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõ, õ¿íèé áèå
õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí çîõèñòîé õàìãààëàëò, ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí ò¿âøèí,
àæèë÷èí õ¿íèé ýðõ, ò¿¿í÷ëýí ýìýãòýé÷¿¿äèéí íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí
õàìãààëàëòûí ñòàíäàðò õýìæ¿¿ð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä, ò¿¿íèé äîòîð Óëñòºðèéí àéëãàí
ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí öàð õýìæýý, ×èíãðàíåëëè áîëîí Ðè÷àðäñûí ãàðãàñàí õ¿íèé
ýðõèéí òàëààðõ òîî ìýäýýíèé öîìîã (www.humanrightsdata.com) áîëîí
Õàòàâýéãèéí (2002) ãàðãàñàí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí öàð õýìæýý çýðýã áîëíî.
Ñóäàëãààãààð ãàðãàñàí àðä÷èëëûí èíñòèòóöèîíàë áîëîí ýðõèéí áàéäëûí
16

17. õîñëîìîë õýìæ¿¿ð íü õ¿íèé ýðõèéí õàìãààëàëò Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí
èíñòèòóöèîíàë òàëä õýð íèéöýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ýäãýýð òîîí ¿ç¿¿ëýëò íü
öàã õóãàöààíû õóâüä õàðüöóóëàëò õèéõ áîëîìæ îëãîæ áàéãàà áºãººä ¿¿íèé äàãóó
Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ÿíç á¿ðèéí òàë äýýð áèé áîëñîí õàðüöàíãóé äýâøèë áîëîí
ìàãàäã¿é óõðàëòûí ä¿ð çóðãèéã ãàðãàæ áîëîõ þì. Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýíýõ¿¿
ñóäàëãààíä àâèëãàë, ñàéí çàñàãëàë, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë, Ìÿíãàíû Õºãæëèéí
Çîðèëòóóäûã õýðýãæ¿¿ëýõ ÿâö áîëîí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí
õîëáîãäîëòîé áóñàä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä õàìðàãäñàí.
ßàõ ÷ àðãàã¿é õÿçãààðëàãäìàë ýäãýýð òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí çýðýãöýý óðüä÷èëñàí
ñóäàëãààíä Õ¿ñíýãò 2.1-ä õàðóóëñàí äýä àíãèëàë áîëîí áàãàíóóä, ìºí ÀÍÓ-ûí
Òºðèéí Äåïàðòàìåíò, Ýìíåñòè Èíòåðíåéøíë, Íýãäñýí Âàíò Óëñûí Ãàäààä áîëîí
Õàìòûí íºõºðëºëèéí ßàì, Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññ, ͯÁ-ûí òóñãàé
èëòãýã÷ íàð, ͯÁ-ûí Ãýðýýíèé õÿíàëòûí Áàéãóóëëàãà áîëîí çàñãèéí ãàçàð,
çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí áîëîí òºðèéí áóñ áóñàä áàéãóóëëàãóóäûí ãàðãàñàí
èëòãýë, ä¿í øèíæèëãýý, ìºí ýðäýì øèíæèëãýýíèé ñýòã¿¿ë¿¿äýä ãàðñàí ºã¿¿ëýë,
ñîíèíû ìàòåðèàë, îí-ëàéí ìýäýýëýë áîëîí áóñàä ýõ ñóðâàëæèéã àøèãëàí ãàðãàñàí
Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ãîë ãîë òàëóóäûí ÷àíàðûí õîëáîãäîëòîé òîéì ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
îðñîí.
2.3.2 Ìýäýýëëèéí öîîðõîé
Óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü íèéòýä èë áàéãàà òîî ìýäýýí¿¿äýýñ ãàðãàñàí
ä¿ãíýëò¿¿äèéã áàãòààñàí áºãººä ìýäýýëýë õîìñ áàéãàà ñàëáàðóóäûã
òîäîðõîéëñîí. Òîäîðõîé áóñ áàéãàà ýäãýýð öîîðõîéã òîäîðõîéëîõ ÿâäàë íü
Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ¿íýëãýýã ãàðãàæ áàéãàà ñóäëàà÷äàä ººðñäèéí íýí
òýðã¿¿íèé õèéõ ¸ñòîé ç¿éëýý îëæ òîãòîîõ, àðä÷èëëûí áàéäëûí ä¿ð òºðõèéã
ãàðãàõàä íü òóñ äºõºì ¿ç¿¿ëíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.
17

18. 3. ÀÐÄ×ÈËËÛÍ ÁÀÉÄÀËÄ ÕÈÉÑÝÍ Ä¯Í ØÈÍÆÈËÃÝÝ
Óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíû ýíýõ¿¿ õýñýã íü àðä÷èëëûí óðüä÷èëñàí ¿íýëãýýíèé ¿íäñýí
àãóóëãà áîëæ ºã÷ áàéãàà áà ñóäàëãààíû àñóóëòóóäàä õàðèóëò ºãºõ, Ìîíãîë äàõü
àðä÷èëëûí áàéäëûí ÿíç á¿ðèéí òàëóóäûí òàëààð äóòóó äóëèì ìýäýãäýæ áàéãàà
îëîí ç¿éëèéã îëæ òîäîðõîéëîõîä àøèãëàñàí òºðºë á¿ðèéí òîî ìýäýý, ìýäýýëýëä
òóëãóóðëàñàí áîëíî. ĺðâºí ãîë áàãàíà áîëîí òýäãýýðèéí äýä àíãèëëóóäàä
áàéãàà ¿íäñýí àãóóëãààñ ãàäíà ýíýõ¿¿ õýñýãò àðä÷èëëûí ¿íýëãýý õèéõ Ìîíãîëûí
ñóäëàà÷äûí áàã ã¿íçãèéð¿¿ëýí ñóäëàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà ñàëáàðóóäûã òîî÷èæ
îðóóëñàí.
3.1 Èðãýí÷ëýë, õóóëü ç¿é áà ýðõ
3.1.1 Òºðò ¸ñ áà èðãýí÷ëýë
1992 îíä áàòëàãäñàí Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèàð2 òóñ óëñûã õ¿íèé ýðõ, ýðõ
÷ºëººã õàìãààëàõ ÿâäëûã õóóëèàð áàòàëãààæóóëñàí (Á¿ëýã II), òºðèéí
áàéãóóëëàãà, á¿òýö (Á¿ëýã III), çàñàã çàõèðãààíû áîëîí íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ¿¿ä
(Á¿ëýã IV) á¿õèé á¿ðýí ýðõò, òóñãààð òîãòíîñîí óëñ áîëîõûã òóíõàãëàñàí áºãººä
¯íäñýí õóóëèéí Öýöèéí ýðõ ¿¿ðýã áîëîí ¯íäñýí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëàõ
æóðìûã òîäîðõîéëîí çààñàí. Èðãýí áàéõ ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, èðãýíèé
õàðüÿàëëààñ õàñàõ, íóòàã çààõ áóþó ãýìò õýðýã ¿éëäñýí ººðèéí èðãýäèéã ººð
óëñàä øèëæ¿¿ëæ ºãºõèéã õîðèãëîñîí (15-2 äóãààð ç¿éë). Ìîíãîëûí óóãóóë
¿íäýñòýí, ÿñòíóóä õ¿í àìûí 93% íü áîëîõ áà ¿ëäñýí õýñýã íü ãîëäóó õàñàã ¿íäýñòýí
(4%) áºãººä òýä áàðóóí á¿ñèéí Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí îðøèí ñóóã÷äûí 85%-èéã
á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Íèéòëýã èðãýí÷ëýëèéí òàëààð îëíû äóíä íýã ìºð îéëãîëòòîé
áàéäàã áºãººä ÿñ ¿íäýñ, àðüñ, øàøèí ø¿òëýã áóþó õ¿éñýýð ÿëãàâàðëàõ ¿ëýìæèéí
àñóóäàë áàéõã¿é ÷ òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñèéã ÿëãàâàðëàõ ÿâäàë ãàðäàã áºãººä
ÿëàíãóÿà ýìýãòýé÷¿¿ä, õ¿¿õäèéí ýñðýã ãýð á¿ëèéí õ¿÷èðõèéëëèéí àñóóäàë ÿìàð
õýìæýýíä áàéãààã á¿ðýí òîäîðõîé ãàðãààã¿é áàéíà. Ìîíãîëîîñ ãàäàãø í¿¿äýëëýõ
ÿâäàë íýìýãäñýí áà òýä ãîëäóó ªìíºä Ñîëîíãîñ ðóó ÿâæ áàéíà. Õàðèí Õîéò
Ñîëîíãîñîîñ öàãàà÷ëàí èðýã÷èä ìîíãîë÷óóäûí ñýòãýëèéã çîâîîõ áîëñîí áà òóñ
óëñ 1951 îíû Ä¿ðâýã÷äèéí Êîíâåíöèä íýãäýí îðîõûí ýñðýã ñýòãýõ¿éã óëàì
íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. Çàñãèéí ãàçàð ä¿ðâýã÷äèéí ñòàòóñ îëãîäîãã¿é ÷ àìüäðàë äýýð
2
¯íäñýí õóóëèéí àíãëè îð÷óóëãûã ªìíºä Êàëèôîðíèéí Èõ ñóðãóóëü (ªÊÈÑ) áîëîí Êàëèôîðíèéí Ëîñ
Àíæåëåñèéí Èõ ñóðãóóëü (ÊËÀÈÑ) –èéí Ç¿¿í Àçèéí Õàìòàðñàí ñóäàëãààíû Һ⺺ñ àâàâ.
www.isop.ucla.edu/eas/documents/mon-const.htm
18

19. õ¿ì¿¿ñèéã àëáàäàí ãàðãàõààñ õàìãààëæ áàéíà (ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíò
2004).
3.1.2 Õóóëü ¸ñ áà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ áîëîìæ
Õýäèéãýýð 1992 îíä Ìîíãîë óëñàä õóóëü, ýðõ ç¿éí áîëîí èíñòèòóòèîíàë õ¿ðýýã
òîãòîîæ ºãñºí ¯íäñýí õóóëèéã áàòëàí ãàðãàñàí áîëîâ÷ õóóëü ¸ñûã ñàõèí
õýðýãæ¿¿ëýõýä áîëîí ø¿¿õýýð íàéäâàðòàé, øóäàðãààð õàìãààëóóëàõ áîëîìæòîé
õîëáîîòîé ¿ëýìæ àñóóäàë áàéãàà þì. Ìîíãîëûí Õ¿íèé ýðõèéí Êîìèññûí
èëòãýñíýýð õóóëü ñàõèóëàõ òîãòîëöîîíä õ¿íä ñóðòàë, òýýã ñààä, “àâèëãàë”, “ãàð
öàéëãàõ”, íóòãàðõàõ áîëîí òàíèë òàë õàðàõ ÿâäàë ãàçàð ñàéã¿é, óë ¿íäýñòýé
îðøèæ áàéíà. Õóóëèéí àæèëòàí (ïðîêóðîð, ø¿¿ã÷, ìºðäºí áàéöààã÷, ø¿¿õèéí
øèéäâýð ã¿éöýòãýã÷, ºì㺺ëºã÷) 475 õ¿í, 417 ¿éë÷ë¿¿ëýã÷èéí äóíä ÿâóóëñàí
ñóäàëãààãààð õóóëèéí ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñèéí 55.3 õóâü, èðãýäèéí 73.8 õóâü íü
õóóëü ñàõèóëàã÷èä õýýë õàõóóëü àâ÷ áàéñàí (ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû 3.5 äóãààð õýñãèéã
ìºí ¿çíý ¿¿) õýìýýæýý3. Óðüä÷èëñàí ìºðäºí áàéöààëòûí àæèëëàãàà çîõèõ ¸ñîîð
ÿâàãäààã¿é (Ýð¿¿ãèéí Áàéöààí øèéòãýõ Õóóëèéí 317.1.1 ä¿ãýýð ç¿éë) áóþó õýðýãò
èë¿¿ õ¿íä ÿë øèéòãýë îíîîõîîð áîë (317.1.4 ä¿ãýýð ç¿éë) àíõàí øàòíû ø¿¿õèéí
øèéäâýðèéã äýýä øàòíû ø¿¿õ õ¿÷èíã¿é áîëãîæ áîëäîã ÿâäëûã õýðãýý øóäàðãààð
øèéäâýðë¿¿ëýõ ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà õýðýã ãýæ ¿çýæ áîëîõ áà èíãýñíýýð ¿íýíäýý
îëîí õýðýã ø¿¿õ, ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãóóäûí õîîðîíä ãàð äàìæèõ ÿâäàë ãàðíà
ãýñýí ¿ã þì.
2002 îíû åñä¿ãýýð ñàðä óðüä÷èëàí õîðèõ çºâøººðºë îëãîõ ¿¿ðýã Óëñûí
Ïðîêóðîðûí ãàçðààñ ø¿¿õ¿¿äýä øèëæñýí. Õ¿íèé ýðõ áà Õºãæëèéí Òºâèéí
öóãëóóëñàí ìýäýýëëýýð äýýðõèéí ¿ð ä¿íä óðüä÷èëàí õîðèãäîæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí
òîîã 2003 îíû ýõýí ¿å ãýõýä õî¸ð äàõèí öººð¿¿ëñíýýð íýã äîð õýò îëíîîðîî
õîðèãäîõ ÿâäàë áàãàñ÷ýý. Ãàéõàëòàé íü, óðüä÷èëàí õîðèõ ãàçðóóäûí óäèðäëàãà,
õÿíàëò öàãäààãààñ Ø¿¿õèéí øèéäâýð ã¿éöýòãýõ ãàçàðò øèëæñýíýýð ãàçàð ñàéã¿é
õîðèãäëóóäûí íºõöºë, õîîëíû ÷àíàð áîëîí õàðãàëçàã÷ íàðûí õàðüöàà
ìýäýãäýõ¿éö ñàéæèðñàí áàéíà. Ãýõäýý ë õîðèõ áàéðíû íºõöºë ñàíàà òàâèõ ¸ñòîé
àñóóäàë õýâýýð áàéíà. Ãàíö õóäàãèéí óðüä÷èëàí õîðèõ òºâèéí õîðèãäëóóä
ºì㺺ëºã÷ àâàõ áîëîìæ áàãàòàé áóþó îãò áàéõã¿é, áèå çàñàõ áîëîìæ ìóó,
ãýðýëò¿¿ëýã õàíãàëòã¿é áàéíà. Ò¿¿íýýñ ãàäíà íàñ áîëîí ¿éëäñýí õýðãèéí íü
áàéäëûã ¿ë õàðãàëçàí õîðèãäëóóäûã íýã äîð õîðüæ áàéíà. “Ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ æóðàì”
3
Õóóëü àëáàäàí ñàõèóëàõ ¿éë àæèëëàãààã èë òîä áîëãîõ íü, Õ¿íèé ýðõèéí Áîëîâñðîëûí Òºâ
19

20. ãýã÷ 1994 îíû òàâäóãààð ñàðûí 15-íû Çàðëèãèéí äàãóó óóæ ñîãòóóðñàí õ¿ì¿¿ñèéã
áàðüæ ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ áîëñîí íü õ¿ì¿¿ñèéã äóð çîðãîîð áàðèâ÷ëàí, õàõóóëü àâ÷,
ìºíãº/ýä þìñûã íü õóðààí, õ¿ì¿¿ñýýñ ¿ç¿¿ëýýã¿é ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ ¿éë÷èëãýýíèé
õºëñèéã òºë¿¿ëýõ áàéäàëä õ¿ðãýæ áàéíà.
3.1.3 Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõ
1990 îíîîñ Ìîíãîë óëñàä èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ áàòàëãàà
áîëñîí èíñòèòóö¿¿ä áàéãóóëàãäñàí þì. “Øèëæèëòèéí ¿å ýõýëñíýýñ õîéø
¿íäñýíäýý õóðàí öóãëàðàõ áîëîí ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëººã õ¿íäýòãýæ èðæýý.
Îëîí òîîíû óëñòºðèéí íàì, øèíý øèíý ¿éëäâýð÷íèé ýâëýë, òºðèéí áóñ
áàéãóóëëàãóóä àð àðààñàà òºðæ ãàðàâ” (Fritz 2001:81). Èéì èíñòèòóö¿¿äèéí ¿ð
íºëºº, ýäãýýð ýðõèéã õýðõýí íèéöòýé õàìãààëæ áàéãàà áàéäàë òîîí áîëîí
÷àíàðûí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýä òóñãàãäñàí. Ìîíãîë óëñ 1990-2003 îíû õîîðîíä èðãýíèé
áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õýðõýí õàìãààëæ èðñíèé óðüä÷èëñàí ä¿ð çóðãèéã
ãàðãàõàä ºíººã õ¿ðòýë àøèãëàæ èðñýí õýäýí õýäýí õýìæ¿¿ð áèé. Íýãä¿ãýýðò,
Freedom House-ààñ ãàðãàñàí èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäëûã õýìæèõ
õî¸ð õýìæ¿¿ð áàéäàã. Ýäãýýðèéã 1 (ýðõèéã á¿ðýí õàìãààëäàã)-ýýñ 7 (ýðõèéã
õàìãààëäàãã¿é) õ¿ðòýëõ õýìæýýñýýð êîäîëñîí. Õî¸ðäóãààðò, ýð¿¿ ø¿¿ëò òóëãàõ,
ø¿¿õèéí øèéäâýðã¿éãýýð õîðîîõ, óëñòºðèéí õýðãýýð õîðèõ, íóòàã çààæ ñóóëãàõ
ÿâäëûã ãîëëîí ¿íýëäýã Óëñòºðèéí Àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäëûã õýìæèõ õî¸ð
õóâèëáàð áèé. Ýõíèéõ íü Ýìíåñòè Èíòåðíåéøíë-èéã ººðèéí ìýäýýëëèéí ýõ
ñóðâàëæ áîëãîí àøèãëàäàã. Õî¸ðäàõü íü ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíòûí õ¿íèé
ýðõèéí áàéäëûí òàëààðõ èëòãýë¿¿äèéã ìýäýýëýë áîëãîí àøèãëàäàã. Ýíý õî¸ð
õóâèëáàð õî¸óëàà 1 (ýðõèéã á¿ðýí õàìãààëäàã)-ýýñ 5 (ýðõèéã õàìãààëäàãã¿é)
õ¿ðòýëõ õýìæýýñòýé. Ãóðàâäóãààðò, ìºí 1 (ýð¿¿ ø¿¿ëò áàéõã¿é)-ýýñ 5 (ýð¿¿
ø¿¿ëòèéã ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã) õ¿ðòýëõ õýìæýýñ ¿ç¿¿ëýëòòýé, ÀÍÓ-ûí Òºðèéí
Äåïàðòàìåíò ìýäýýëýëäýý àøèãëàäàã Îîòà Õàòàâýéãèéí ãàðãàñàí (2002) ýð¿¿
ø¿¿ëòèéí áàéäëûí õýìæ¿¿ð áàéäàã. ĺðºâä¿ãýýðò, ×èíãðàíåëëè áà Ðè÷àðäñûí
õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ òîî ìýäýýíèé öîìãîîñ (www.humanrightsdata.com) àâñàí 1
(ìóó õàìãààëäàã)-ýýñ 8 (äýýä çýðãýýð õàìãààëäàã) õ¿ðòýëõ îíîî á¿õèé Õ¿íèé
áèåèéí õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí áàéäëûã õýìæèõ õýìæ¿¿ð áèé.
Õýìæ¿¿ð¿¿äèéí òàâ íü ýðõèéí èõ õýìæýýíèé çºð÷èëä äýýä îíîî, áàãà õýìæýýíèé
çºð÷èëä äîîãóóð îíîî ºãäºã áîëîâ÷ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä õàðóóëàõ,
òàéëáàðëàõàä õÿëáàð áîëãîõ ¿¿äíýýñ á¿õ õýìæýýñèéã 0 (ýðõèéã äýýä çýðãýýð
õàìãààëäàã)-ooñ 1 (ýðõèéã ìóó õàìãààëäàã) õî¸ðûí õîîðîíä áîëãîæ ººð÷èëñºí
20

21. áîëíî. Çóðàã 3.1 íü Freedom House-ûí ãàðãàñàí Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí
áàéäàë, Çóðàã 3.2 íü Óëñòºðèéí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäàë, Çóðàã 3.3 íü ýð¿¿
ø¿¿ëòèéí áàéäàë, Çóðàã 3.4 íü õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí áàéäàë
Ìîíãîë óëñàä 1990-2004 îíû õîîðîíä æèë æèëýýð ÿìàð áàéñíûã òóñ òóñ õàðóóëæ
áàéãàà áîëíî.
Çóðàã 3.1. Freedom House-ààñ ãàðãàñàí Èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäàë, 1990-2004
Çóðàã 3.2. Óëñòºðèéí àéëãàí ñ¿ðä¿¿ëýëòèéí áàéäàë, 1991-2003
21

22. Çóðàã 3.3. Ýð¿¿ ø¿¿ëò, 1990-1999 (Hathaway 2002)
Çóðàã 34. Õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõ
Ò¿¿íýýñ ãàäíà ýäãýýð õýìæ¿¿ð íü õîîðîíäîî äýýä çýðãýýð õîëáîîòîé (.42<
Pearson’s r>.92) áºãººä Freedom House-ûí óëñòºðèéí ýðõèéí áàéäëûí õýìæ¿¿ðýýñ
ÿëãààòàé íü òýä á¿ãäýýð íýã ë ÿíçûí óëñòºðèéí ¿çýãäýë, òóõàéëáàë èðãýíèé ýðõèéí
çîõèñòîé õàìãààëàëòûí áàéäëûã ãîë÷ëîí õýìæäýã. Òèéìýýñ óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà
íü á¿õ çóðãààí õýìæ¿¿ð, ìºí 1976-2003 îíû õîîðîíä äýëõèéí á¿õ óëñ îðîíä
22

23. èðãýíèé ýðõèéí áàéäàë ÿìàð áàéãààã õýìæèõýä çîðèóëæ ãàðãàñàí òàâàí
õýìæ¿¿ðèéã àøèãëàí õî¸ð ¿ç¿¿ëýëòèéã îíîîãîîð ¿íýëñýí þì. Çóðãààí
õýìæ¿¿ðèéí õóâüä ¿ç¿¿ëýëòèéí à÷ààëàë íü .57-.85 õîîðîíä , èðãýíèé ýðõèéí òàâàí
õýìæ¿¿ðèéí õóâüä ¿ç¿¿ëýëòèéí à÷ààëàë .70-.89 õîîðîíä áàéãàà íü ýäãýýð õýìæ¿¿ð
á¿ãäýýðýý àëü íýã áàéäëààð íýã ë òºðëèéí ¿íäñýí ¿çýãäëèéã áàðüæ àâ÷ ãàðãàñíûã
õàðóóëæ áàéíà. Çóðàã 3.5 äýýð 1990-2003 îíû õîîðîíä Ìîíãîëûí õóâüä áàéäëûí
õî¸ð ¿íýëãýý ÿìàð áàéãààã õàðóóëàâ.
Çóðàã 3.5. Èðãýíèé áîëîí Óëñòºðèéí ýðõèéí ¿ç¿¿ëýëòèéí ¿íýëãýý
Õàìòàä íü àâ÷ ¿çâýë èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéí òàëààðõ òîîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
ÿìàð ñàíàà ºã÷ áàéíà âý ãýâýë Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí ýõíèé æèë¿¿äýä èðãýíèé
áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õàðüöàíãóé ñàéí õàìãààëæ áàéñàí áîë äàðàà äàðààãèéí
æèë¿¿äýä íü óëñòºðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ ÿâäàë õýâýýð àâ÷ èðãýíèé ýðõèéã
õàìãààëàõ ÿâäàë ÿëèìã¿é áóóðñàí íü õ¿íèé áèå õàëäàøã¿é äàðõàí áàéõ ýðõèéí
õàìãààëàëò áîëîí ýð¿¿ ø¿¿ëòèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä äýýðõ õóãàöààíä áóóðñàí ä¿ð
çóðãààñ õàðàãäàæ áàéãàà þì. Àðä÷èëëûí ä¿í øèíæèëãýý õèéã÷äèéí õóâüä íýã
òàëààñ óëñòºðèéí ýðõèéã õàìãààëàõ, íºãºº òaëààñ èðãýíèé ýðõèéã õàìãààëàõ
ÿâäëûí õîîðîíä èéíõ¿¿ ñàëãàí çààãëàñàí íü “ëèáåðàë áóñ” àðä÷èëàë õºãæèæ
áàéãàà (Diamond 1999; Zakaria 2003; Landman 2005a) áóþó ñîíãóóëèéí àðä÷èëàë
õýâýýð ¿éë÷èëæ áàéãàà ÷ äîòîð íü ëèáåðàë áèø ýëåìåíò¿¿ä áîëîí ïðàêòèê ºñºí
íýìýãäýæ áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
23

24. Ãýõäýý èðãýíèé áîëîí óëñòºðèéí ýðõèéã õýðõýí õàìãààëæ áàéãàà òàëààð òîîãîîð
áîëîí ¿ãýýð èëýðõèéëñýí òàéëáàð æèøýý þóã èë÷ëýí õàðóóëæ áàéíà âý? Ýäãýýð
ýðõèéã çºð÷èæ áàéãàà áóþó á¿ðýí òºãñ áèø õàìãààëæ áàéãàà ÿìàð ÿìàð ïðàêòèê
áàéíà âý? ÀÍÓ-ûí Òºðèéí Äåïàðòàìåíòûí îðíû Èëòãýë¿¿äýä (1998-2004)
òýìäýãëýñíýýð ýâëýëäýí íýãäýõ ýðõ ÷ºëºº, ¿ã õýëýõ ýðõ ÷ºëºº, øàøíû áóþó ø¿òýí
áèøðýõ ýðõ ÷ºëººã åðºíõèé人 ñàéí õàìãààëæ áàéãàà áîëîâ÷ äóð çîðãîîð
áàðèâ÷ëàí õîðèõ, ìºí àëáàäàí ñààòóóëàõ áóþó õîðèõ áàéðàíä õ¿ì¿¿ñòýé õ¿íëýã
áóñ, äîãøèí øèð¿¿í õàðüöàõ (çîäîæ çàí÷èõ, çîõèõ ¸ñíû õîîë, äóëààí áîëîí
ýìíýëãèéí òóñëàìæààð õàíãàõã¿é áàéõ) ÿâäàë áàéíãà ãàð÷ áàéãàà áºãººä ýð¿¿äýí
ø¿¿ñýí çàðèì íýã òîõèîëäëûã îäîî øàëãàñààð áàéíà. Öàãäàà ñýæèãòíèéã ÿëëàõ
áóþó ñóëëàõûí ºìíº 72 öàã õ¿ðòýë õóãàöààãààð àëáàäàí ñààòóóëæ áîëäîã áîëîâ÷
ñ¿¿ëèéí õýäýí æèë øèíý õóóëü òîãòîîìæîîð óðüä÷èëàí õîðèõ õóãàöààã áàãàñãààä
áàéíà. Öàãäàí õîðèãäîæ áàéãàà íàñàíä õ¿ðýýã¿é õîðèãäëóóäûí ýðõç¿éí çºâëºãºº
àâàõ áîëîìæèéí õóâü 2002 îíä 29% áàéñàí áîë 2003 îíä 38% áîëòëîî ºññºí õýäèé
÷ 2004 îíä äàõèí 29% áîëæ áóóðñàí áàéíà (Ìîíãîëûí Öàãäààãèéí Åðºíõèé
Ãaçàð, 2005).
Ò¿¿íýýñ ãàäíà òàð÷ëààí çîâîîõ áîëîí áóñäààð õýðöãèé, õ¿íëýã áóñ áà íýð òºðèéã
íü ãóòààñàí áàéäëààð õàðüöàõ áóþó øèéòãýõ àñóóäëààðõ ͯÁ-ûí Õ¿íèé ýðõèéí
Êîìèññûí Òóñãàé èëòãýã÷ Ìàíôðåä Íîâàê 2005 îíû çóðãàäóãààð ñàðä Ìîíãîëä
àéë÷èëñíûõàà äàðàà õýâëýë ìýäýýëëèéíõýíä çîðèóëñàí ìýäýýíäýý:
… Ìîíãîë óëñ ñàÿõíààñ õóóëèéí áàéãóóëëàãóóäàä øèíýòãýë õèéõ, õóóëü
ñàõèóëàõ àæèëëàãààíä ãàð÷ áàéãàà ýðõ ìýäëýý óðâóóëàí àøèãëàõ,
õýðöãèé, çîõèñã¿é õàðüöàõ ÿâäàëòàé òýìöýõ çîðèëãîòîé íýãæèéã
Ïðîêóðîðûí áàéãóóëëàãûí äýðãýä áàéãóóëàõ çýðýã õ¿÷èí ÷àðìàéëò
ãàðãàæ áàéãàà õýäèé ÷ ÿëàíãóÿà öàãäààãèéí õýñýã, óðüä÷èëàí õîðèõ
áàéðíóóäàä òàð÷ëààí çîâîîõ ÿâäàë àìü áºõòýé áàéñààð áàéíà
õýìýýí òýìäýãëýñýí áèëýý. ̺í öààçààð àâàõ ÿëûã õýðýãëýæ áàéãààãèéí ýðãýí
òîéðîíä áàéãàà íóóöëàã áàéäàë, ÿëàíãóÿà àëáàí ¸ñíû àëèâàà òîî áàðèìò áàéõã¿é
áàéãàà íü ò¿¿íèé ñýòãýëèéã ýìçýãë¿¿ëñýí áºãººä ò¿¿íèé ¿çýæ áàéãààãààð áóñàä
îëîí ç¿éëèéí äîòîð öààçààð àâàõóóëàõ ÿëòíû ºðººíèé íºõöºë õººðõèéëºëòýé, àð
ãýðèéíõýíä íü ìýäýãääýãã¿é çýðýã íü õàðãèñ õýðöãèé õàðüöàõòàé àãààð íýã þì.
Õýäèéãýýð øîðîíãèéí “æèðèéí” äýãëýì îëîí óëñûí æèøèãò åðºíõèé人 ä¿éæ
áàéãàà ÷ 30 æèë ãÿíäàíä õîðèãäîæ áàéãàà ÿëòàíòàé õ¿íëýã áóñ õàðüöàæ áàéãààã
òýðáýýð ìºí òýìäýãëýñýí.
24

25. 3.1.4 Ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõ
Àðä÷èëëûí ïðîöåäóðûí áîëîí ëèáåðàë òîäîðõîéëîëòîä ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí
ýðõ¿¿äèéã õàìãààëàõ ÿâäëûã àðä÷èëëûí ãîë õýìæèãäýõ¿¿í îðóóëäàãã¿é áºãººä
èéì ýðõ¿¿ä, òýäãýýðèéí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîí õàìãààëàõ ÿâäàë àðä÷èëàëä õàìààã¿é,
çºâõºí çàñãèéí ãàçðûí áîäëîãûí ¿ð ä¿í þì ãýæ íîòîëäîã (Dahl 1971; Przeworski,
Alvarez, Cheilub and Limongi 2000; Foweraker and Krznaric 2000; Landman 2005a-ã
¿çíý ¿¿). ¯¿íýýñ ýðñ ÿëãààòàé íü Àðä÷èëëûí áàéäëûí õ¿ðýý íü îëîí óëñûí õ¿íèé
ýðõèéí àñóóäëààð äàãíàñàí áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéí äîòðîîñ õ¿íèé ýðõèéí
àñóóäàëä ºðãºí õ¿ðýýòýé õàíääàã òèéì õàíäëàãûã äàãàäàã áà ýäãýýð ýðõèéã
õàìãààëàõ ÿâäëûã àðä÷èëàëòàé ñàëøã¿é õîëáîîòîé ãýæ ¿çäýã. Çóðàã 2.1 õàðóóëæ
áàéãààãààð ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí ýðõèéã ýäë¿¿ëýõ áîëîí õàìãààëàõ ÿâäàë íü
õîëáîã÷ ¿íýò ç¿éë áîëîõ îðîëöîîã õàíãàõ ÷óõàë øààðäëàãà áºãººä ýíý íü ýðãýýä
òºðèéí øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö áîëîí øèéäâýð ãàðãàã÷äàä èðãýäèéí ç¿ãýýñ õÿíàëò
òàâèõäàà àðä èðãýä áèå áèåíýý àäèë òýãø õ¿íäýòãýæ, õàðèëöàí ñîíñîõ àðä÷èëëûí
òóëãóóð çàð÷ìóóäòàé óÿëäàæ áàéãàà þì.
Ýíä ãîë íü àðä÷èëëûí ¿éë ÿâöàä îðîëöîõ õóâü õ¿ì¿¿ñèéí ÷àäàâõè, íººöèéí
àñóóäàë áàéãàà áºãººä íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí õ¿íä äàðàìò óëñòºðèéí á¿ðýí òºãñ
îðîëöîîíä ¿ëýìæ ñààä òîòãîð ó÷ðóóëæ áàéæ áîëîõ þì. Îëîí óëñûí õ¿íèé ýðõèéí
æèøèã íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí ýðõèéí åðºíõèé àíãèëàëä îðæ áàéãàà õýä õýäýí ýðõ,
ò¿¿íèé äîòîð ñóð÷ áîëîâñðîõ, ãýð á¿ëèéí, õîîë õ¿íñòýé áàéõ, ýð¿¿ë ìýíäýý
õàìãààëóóëàõ, íèéãìèéí õàìãààëàë ýäëýõ, àæèë õºäºëìºð ýðõëýõ áîëîí áèå äààñàí
ýâëýë õîëáîî áàéãóóëàõ ýðõèéã áèé áîëãîæ áàéãàà þì (Ýäèéí çàñàã, íèéãýì
áîëîí ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé 1966 îíû ͯÁ-ûí Îëîí óëñûí Ïàêò; ìºí Green
2001:1068-ûã ¿çíý ¿¿). Ýäãýýð ýðõèéí îëîíõè íü Îëîí óëñûí Õºäºëìºðèéí
Áàéãóóëëàãûí îëîí Ãýðýý, êîíâåíöèàð (www.ilo.org/ilolex/english/convdisp2.htm)
õàìãààëàãääàã. Èéìýýñ ýäãýýð ýðõ àðä÷èëëûí ¿íýëãýýíèé àëèâàà áàéäàëä àäèë
õàìààðíà. Õîîë õ¿íñýýð õàíãàãäàõ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëóóëàõ, ñóð÷ áîëîâñðîõ,
îðîí áàéðòàé áàéõ ýðõ áîëîí àæèë÷èí õ¿íèé ýðõ, ò¿¿í÷ëýí íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí åðºíõèé áîëîí îíöëîã øèíæ¿¿ä øèëæèëòýýñ õîéø Ìîíãîë óëñàä
îíöãîé ÷óõàë áîëæ áàéãàà ó÷ðààñ ýíýõ¿¿ óðüä÷èëñàí ñóäàëãààíä õàìðóóëñàí þì.
Ýðõèéí òóñ òóñäàà ýäãýýð ñàëáàðûã àâ÷ ¿çýõèéí ºìíº ýõëýýä íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí
õºãæëèéí åðºíõèé ÷èã õàíäëàãà áîëîí çàãâàðóóäûã àâ÷ ¿çýõ øààðäëàãàòàé.
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû ñòàíäàðò ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü Ìîíãîëûí
õºãæëèéí õîëáîîòîé òóðøëàãà àðä÷èëñàí øèëæèëòýýñ õîéøõè ¿åä ÿìàðøóó ººð
25

26. ººð áàéäàëòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà. Ǻâëºëò ìàÿãèéí çàõèðãààäëûí ýäèéí
çàñàã, äàíãààð íî¸ðõîõ çàñàãëàëààñ çàõ çýýëä ñóóðèëñàí ëèáåðàë àðä÷èëàëä “íýãýí
çýðýã øèëæèæ” áàéãàà àëèâàà óëñ îðíû íýãýí àäèë Ìîíãîë óëñ ¿ëýìæèéí
áýðõøýýë ñîðèëòòîé òóëãàðñàí. Êîììóíèñò ¿åýñ ºâëºæ ¿ëäñýí ò¿¿õýí áîëîí
óëñòºðèéí ºâººñ ãàäíà Ìîíãîë íü áàéãàëèéí áàÿëãààð õàðüöàíãóé õîìñ, äàëàéä
ãàðöã¿é îðîí áºãººä ýðñ òýñ óóð àìüñãàëòàé ýíý á¿õýí íü ýäèéí çàñãèéí õºãæèëä
íü òîäîðõîé ñààä áîëñîí þì (Fish 2001: 325). Øèëæèëòýýñ õîéø Ǻâëºëòººñ àâäàã
¿ëýìæ õýìæýýíèé òàòààñ ¿ã¿é áîëñîí áà ñàíõ¿¿ãèéí ëèáåðàë÷ëàë, õóâü÷ëàë
(ÿëàíãóÿà ãàçðûí) ÿâóóëñàí íü ýäèéí çàñàãò õ¿íä öîõèëò àâ÷èðñàí.
Ýäãýýð ¿íäñýí îíöëîã øèíæèéã áîäîëöâîë Ìîíãîë óëñàä øèëæèëòèéí ýõíèé
æèë¿¿äýä íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ-íèé õýìæýý ¿ëýìæ áóóðñàí ÷ 1993 îíä 370 àì.
äîëëàð (1995 îíû áàéäëààð èíäåêñæ¿¿ëñýí) áàéñíàà 2000 îíä 420 àì. äîëëàð áîëæ
(Çóðàã 3.6-ã ¿çíý ¿¿) òàñðàëòã¿é ºññºí áà 1990-2002 îíû õîîðîíä íýã õ¿íä íîãäîõ
ÄÍÁ-íèé äóíäàæ ºñºëò .2%, õýðýãëýýíèé ¿íèéí èíäåêñèéí æèëèéí äóíäàæ
ººð÷ëºëò 39% áàéíà. 1995 îíä äîîä öýãòýý õ¿ð÷ .62 áàéñàí Ìîíãîëûí Õ¿íèé
õºãæëèéí îíîî äóíäæààð .65 îð÷èì áîëñîí áºãººä 2002 îíä Ìîíãîë óëñ ýíý
¿ç¿¿ëýëòýýð 117 äóãààð áàéðò îðñîí áàéíà (www.undp.org). Õ¿í àìûí 13.9% íü
ºäðèéí íýã äîëëàðààñ äîîø, 50% íü õî¸ð äîëëàðààñ äîîø îðëîãîòîé àìüäàð÷, õ¿í
àìûí õàìãèéí ÷èíýýëýã 10%-èéã õàìãèéí ÿäóó 10%-ä õàðüöóóëñàí õàðüöàà 17.8
áàéíà (Æèíè êîýôôèöèåíò = .44). Õºäºëìºð ýðõëýëò õºäºº àæ àõóéä íýìýãäýæ, àæ
¿éëäâýðò áóóðñàí áà àæèëã¿éäëèéí ¿íýìëýõ¿é ò¿âøèí äîîøèëæ, 10%-èàñ äîîãóóð
áàéíà (Çóðàã 3.7-ã ¿çíý ¿¿).
Èìïîðò áîëîí ýêñïîðòûí ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü 1990-ýýä îíû ýõýýð äîîãóóð, 20-40%
áàéñíàà øèëæèëòýýñ õîéøõè õóãàöààíû áóñàä æèë¿¿äýä 70-80% õ¿ð÷ õýëáýëçýæ
áàéâ (Çóðàã 3.8-ûã ¿çíý ¿¿). ÄÍÁ-ä ýçëýõ ãàäààäûí öýâýð øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò
1993 îíä 2%-èàñ áàãà áàéñíàà 2003 îí ãýõýä 10%-èàñ äýýø ãàð÷ íýìýãäýâ (Çóðàã 3.9-
èéã ¿çíý ¿¿). Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí òóñëàìæ 1990 îíä áàðàã òýã áàéñíàà 2003
îíä 100 ãàðóé àì. äîëëàð áîëæ íýìýãäýâ (Çóðàã 3.10-ûã ¿çíý ¿¿). ¯¿ãýýðýý Ìîíãîë
óëñ äýëõèéä ãàäààäûí çýýë, òóñëàìæààñ õàìãèéí èõ õàìààðàëòàé òàâüäàõü îðîí
áîëæ áàéíà. Ãîë÷ëîí ÎÓÂÑ, Äýëõèéí Áàíê áîëîí Àçèéí Õºãæëèéí Áàíê,
ò¿¿í÷ëýí ßïîí, ÀÍÓ áîëîí Ãåðìàíààñ àâäàã òóñëàìæ ÄÍÁ-íèé 20%-èéã ýçýëæ
26

27. áàéíà4 (Fritz 2001: 90). Õóäàëäààíû áîäëîãî, óëñûí ñàíõ¿¿, òºñâèéí äàðàìò, ýäèéí
çàñàã äàõü óëñûí îðîëöîî, ìºíãºíèé áîäëîãî, õºðºíãèéí óðñãàë áà ãàäààäûí
õºðºí㺠îðóóëàëò, áàíê áà ñàíõ¿¿, öàëèí õºëñ áà ¿íý, ºì÷èéí ýðõ, çîõèöóóëàëò
áîëîí àëáàí áóñ çàõ çýýë çýðãèéã õàìàðñàí Õýðèòàæ Ôàóíäýøí-û ýäèéí çàñãèéí
÷ºëººò áàéäëûí íèéëìýë ¿íýëãýý õàðóóëæ áàéãààãààð 1995-2004 îíû õîîðîíä
Ìîíãîë óëñ “èõýíõäýý ÷ºëººò áóñ” (mostly unfree) îðíîîñ “èõýíõäýý ÷ºëººò” (mostly
free) îðîí (www.heritage.org) áîëæýý (Çóðàã 3.11-èéã ¿çíý ¿¿).
Çóðàã 3.6. Ìîíãîëä íýã õ¿íä íîãäîõ ÄÍÁ, 1990-2000
4
McKinley T., The National Development Strategy and Aid Coordination, in Griffin K., Poverty Reduction in
Mongolia, p. 136; Íýã õ¿íä íîãäîõ òóñëàìæèéí õýìæýý õàðüöàíãóé ºíäºð áàéãàà íü Ìîíãîëûí õ¿í àì
õàðüöàíã¿é öººíòýé õîëáîîòîé (Fritz 2001: 92).
27

28. Çóðàã 3.7. պ人 àæ àõóé áà àæ ¿éëäâýðò àæèëëàãñàäûí áîëîí
àæèëã¿é÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâü, 1990-2002
Çóðàã 3.8. Ýêñïîðò áà èìïîðò ( ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-1998
28

29. Çóðàã 3.9. Ãàäààäûí öýâýp øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò ( ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1993-2003
Çóðàã 3.10.Íýã õ¿íä íîãäîõ ãàäààäûí íèéò òóñëàìæ, 1990-2003
29

30. Çóðàã 3.11. Ýäèéí çàñãèéí ÷ºëººò áàéäëûí ò¿âøèí, 1995-2004 (www.heritage.org)
Íèéãýì-ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíû òàëààðõ ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿äýýñ ãàäíà
ýäèéí çàñaã, íèéãìèéí îëîí ýðõèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä øóóä íºëººëäºã Ìîíãîëûí
çàñãèéí ãàçðûí çàðäëûí á¿òöèéã õàðóóëñàí ººð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä áèé. Çàñãèéí ãàçðûí
ºð 1982 îíä 20% áîëæ äîîä öýãòýý õ¿ðñýí áîë 1990-ýýä îíû ñ¿¿ë÷ýýð ýíý ¿ç¿¿ëýëò
áàðàã 80% áîëæýý. Çàñãèéí ãàçðààñ ãàðãàæ áàéãàà ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí
öýðãèéí çàðäàë ýíý ãóðâàí ñàëáàðûí õóâüä èõýýõýí ÿëãààòàé áºãººä á¿ãäèéíõ íü
õóâüä ýõýíäýý áóóð÷, äàðàà íü ýð¿¿ë ìýíä áîëîí áîëîâñðîëä çîðèóëñàí çàðäàë
íýìýãäñýí áîëîâ÷ ýð¿¿ë ìýíäèéí çàðäàë íü áîëîâñðîëûíõîîñîî õîë õîöîð÷ áàéíà
(Çóðàã 3.12-ûã ¿çíý ¿¿). Ãàäààäûí òóñëàìæèéã ãîëäóó áèåò äýä á¿òýö (37 õóâü)
áîëîí ýäèéí çàñãèéí óäèðäëàãàä (24 õóâü) çîðèóëàí çàðöóóëñàí áàéõàä äºíãºæ 1.2
õóâèéã ßäóóðëûã áóóðóóëàõ ¯íäýñíèé Õºòºëáºðò, 5 õóâèéã õºäºº àæ àõóéã
õºãæ¿¿ëýõýä çîðèóëàí çàðöóóëæýý5. Îëîí óëñûí ñàíõ¿¿ãèéí áàéãóóëëàãóóä
(ÎÓÑÁ) ÿäóóðëûí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ øààðäëàãûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ ýõýëæ
áàéãàà ó÷ðààñ äýýðõ ñàëáàðóóäààð çàðäëûã èéíõ¿¿ õóâààðèëäàã ÿâäàë ººð÷ëºãäºæ
áàéíà.
5
McKinley T., The National Development Strategy and Aid Coordination, in Griffin K., Poverty Reduction in
Mongolia, p. 138
30

31. Çóðàã 3.12. Óëñûí ýð¿¿ë ìýíä, áîëîâñðîë áîëîí öýðãèéí çàðäàë
(ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâü), 1990-2002
Çóðàã 3.13. Çàñãèéí ãàçðûí ºð (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèàð), 1992-1998
31

32. Ò¿¿í÷ëýí Ìîíãîë óëñ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí Çîðèëòóóä (ÌÕÇ)-ûã õýðýãæ¿¿ëýõ
¿¿ðãèéã ººðò õ¿ëýýñýí áºãººä 2005 îíû äºðºâä¿ãýýð ñàðä Ìîíãîëûí ïàðëàìåíò
Àðä÷èëñàí çàñàãëàë áà Õ¿íèé ýðõèéí òàëààðõ 9 äýõ ÌÕÇ-ûã áàòàëñàí. Õ¿ñíýãò
3.1-ä Ìÿíãàíû õºãæëèéí åñºí Çîðèëòûã (ͯÁ-ûí íàéì, Ìîíãîëûí íýã) òîéìëîí
õàðóóëæ, ÌÕÇ-äûí ç¿éë íýã á¿ðýýð àíãèëñàí õîðèí íýãýí ÷èãëýëò çîðèëãûã öàã
õóãàöààíààñ õàìààðàëòàé, õàðèëöàí ø¿òýëöýýòýé áàéäëààð õýðõýí õàíãàí
õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà òàëààð ñîíãîí öóãëóóëñàí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã îðóóëaâ. Ýäèéí
çàñàã, íèéãìèéí ýðõ¿¿äèéí òàëààðõ ýíýõ¿¿ õýñãèéí õóâüä îëîí ÌÕÇ, òýäãýýðèéí
÷èãëýëò çîðèëãî áîëîí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä íü õóâü õ¿ì¿¿ñ áîëîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí
õóâüä ÿìàð õýìæýýíä îðõèãäîæ áàéæ áîëîõûã õàðóóëæ áàéãààãààðàà ýíä
õàìààðàëòàé þì. Ìîíãîë óëñ Ìÿíãàíû õºãæëèéí îëîí çîðèëòûã çºâ ÷èãëýëä
ÿâààã çààñàí ¿ç¿¿ëýëòòýéãýýð (õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéã áóóðóóëàõ ãýõ ìýò) àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëæ ýõýëñýí áîëîâ÷ íýëýýä òîõèîëäîëä ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëòèéí öàð
õýìæýý ìàø áàãà (óëñûí àìüæèðãààíû áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé
õ¿ì¿¿ñèéí õóâü, àðèóí öýâýð-ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàñàí íºõöºëä àìüäàð÷
áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí õóâü ãýõ ìýò) áàéñàí áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
õàðóóëæ áóéãààð çàðèì òàëûí áóóðàëò (ñ¿ðüåý ºâ÷íèé òàðõàëò, ò¿¿íòýé õîëáîîòîé
íàñ áàðàëòûí õóâü ãýõ ìýò) ãàð÷ áàéíà. Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëòýýñ äýýã¿¿ð áàéãàà öîðûí
ãàíö ãàéõàëòàé ¿ç¿¿ëýëò áîëîõ áîëîâñðîëûí ñàëáàðò ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äýýñ
èë¿¿ õóâüòàé áàéãàà íü ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷ ýðýãòýé÷¿¿ä áîëîí õºâã¿¿äèéí òîîã
íýìýãä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàéã õàðóóëæ áàéíà.
Õ¿ñíýãò 3.1. Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóä
32

33. Ìÿíãàíû ×èãëýëò çîðèëãî ¯ç¿¿ëýëò
õºãæëèéí çîðèëò
1990 2000 2015
1. ßäóóðàë áîëîí 1. 1990-2015 îíû õîîðîíä óëñûí àìüæèðãààíû 36% 35% 18%
ºëñãºëºíò áàòàëãààæèõ ò¿âøíýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé
áàéäëûã õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâèéã õî¸ð äàõèí áóóðóóëàõ
áóóðóóëàõ
2. 1990-2015 îíû õîîðîíä ºëñãºëºíä íýðâýãäñýí 12% 12% 0
õ¿ì¿¿ñèéí ýçëýõ õóâèéã õî¸ð äàõèí áóóðóóëàõ
3.Çàëóó÷óóäûí ñýòãýëä íèéöñýí, á¿òýýìæ ºíäºðòýé - - -
àæëûí áàéð áèé áîëãîõ ñòðàòåãè áîëîâñðóóëæ,
õýðýãæ¿¿ëýõ. Ãàçàð àøèãëàõ èë¿¿òýé áîëîìæ îëãîõ,
æèæèã, äóíä ¿éëäâýð íýýí àæèëëóóëàõ æóðìûã
õºíãºâ÷ëºõ, àæèëã¿é èðãýäýä áè÷èë çýýë àâàõ èë¿¿
áîëîìæ îëãîõ çàìààð àæèëã¿é÷¿¿ä, ÿëàíãóÿà
çàëóó÷óóäàä çîðèóëàí àæëûí áàéð áèé áîëãîõ
4. Õ¿í àìûí òºâëºðºë, í¿¿äýë, øèëæèëò
õºäºë㺺íèé ñºðºã íºëººã áàãàñãàõ, øèëæèí
ñóóðüøèã÷ èðãýäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ ýðõç¿éí
îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ, òýäýíä àæèë îëãîõ, òýäíèéã
ýìíýëýã, áîëîâñðîë, ñî¸ëûí áîëîí áóñàä
¿éë÷èëãýýíä õàìðóóëàõ òîãòîëöîîã áèé áîëãîõ
II. Á¿õ íèéòýýð 5. 2015 îí ãýõýä íèéò îõèä, õºâã¿¿äýä àíõàí øàòíû
àíõàí øàòíû áîëîâñðîë ýçýìø¿¿ëýõ
áîëîâñðîë
ýçýìøèõ
Öýâýð õàìðàãäàëò - 91% 100%
1 ä¿ãýýð àíãèàñ 5 äóãààð àíãè õ¿ðòýë äýâøèí 99% 98% 100%
ñóðàëöàã÷ îõèäûí õóâü
15-24 íàñíû çàëóóñûí áè÷èã ¿ñýã ìýäýõ õóâü 99% 98% 100%
III. Æåíäåðèéí 6. 2015 îí ãýõýä áàãà, äóíä áîëîâñðîë äàõü, ìºí 2015
òýãø áàéäëûã îíîîñ õýòð¿¿ëýëã¿éãýýð á¿õ ò¿âøíèé áîëîâñðîë
äýìæèæ, ýçýìøèã÷äèéí äóíäàõü õ¿éñèéí òýíöâýðã¿é áàéäëûã
ýìýãòýé÷¿¿äèéã àðèëãàõ,
ýðõ ìýäýëæ¿¿ëýõ
Áàãà áîëîâñðîëä íèéò õàìðàãäàëò 1.01 1.01 1.00
(ýð/ýì-èéí õàðüöàà)
Äóíä áîëîâñðîëä íèéò õàìðàãäàëò 1.12 1.20 1.00
(ýð/ýì-èéí õàðüöàà)
Äýýä áîëîâñðîë ýçýìøèæ áàéãàà îþóòíóóäûí 1.51 1.72 1.00
äîòîðõè ýð/ýìèéí òîîíû õàðüöàà
Öàëèíòàé õºäºëìºð ýðõëýã÷ ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ - 47% 50%
õóâü (ÕÀÀ-í áóñ ñåêòîð)
Ïàðëàìåíòàä ñóóäàëòàé ýìýãòýé÷¿¿äèéí õóâü 4 12 30
Ýìýãòýé÷¿¿äèéí íýð äýâøèëòèéí õóâü - 11..5% 35%
IV. Õ¿¿õäèéí 7. 1990-2015 îíû õîîðîíä òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû
ýíäýãäëèéã õ¿¿õäèéí ýíäýãäëèéí õóâèéã 2/3-ààð áóóðóóëàõ
áóóðóóëàõ
1000 àìüä òºðºëòºä íîãäîõ òàâ õ¿ðòýëõ íàñíû 87.5 42.4 29.2
õ¿¿õäèéí ýíäýãäýë
Íÿëõñûí ýíäýãäýë (1000 àìüä òºðºëò òóòàìä) 63.4 32.8 22.0
Óëààí áóðõíû ýñðýã âàêöèíæóóëàëòàä õàìðàãäñàí 82.5% 92.4% 96%
õ¿¿õäèéí õóâü
V. Ýõ÷¿¿äèéí 8. Çîõèõ íàñíû á¿õ õ¿ì¿¿ñò íºõºí ¿ðæèõ¿éí ýð¿¿ë
ýð¿¿ë ìýíäèéã ìýíäèéí øààðäëàãàòàé òóñëàìæ àâàõ áîëîìæèéã
ñàéæðóóëàõ õàíãàõ, 1990-2015 îíû õîîðîíä ýõèéí ýíäýãäëèéí
õóâèéã 3/4-ààð áóóðóóëàõ
Ýõèéí ýíäýãäýë (1000 àìüä òºðºëò òóòàìä) 200 158 50
Ýìíýëãèéí ìýðãýæëèéí õ¿í ýõ áàðüæ àâñàí 99.9% 99.6% 99.8%
òºðºëòèéí õóâü
VI. ÁÇÕª, 9. 2015 îí ãýõýä ÕÄÕÂ/ÄÎÕ-ûí òàðõàëòûã çîãñîîæ, - - -
ÕÄÕÂ/ÄÎÕ áóñàä ºâ÷íèé ãàðàëòûã áóóðóóëæ ýõëýõ
33