Ардчилсан засаглалын шалгуур үзүүлэлт: Монгол дахь засаглалын төлөв байдал, үнэлгээ, УБ, 2006

1. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÃÀÄÀÀÄ ÕÝÐÃÈÉÍ ßÀÌ Í¯Á-ÛÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÕªÒªËÁªÐ “ÀÐÄ×ÈËËÛà ØÈÍÝÝÐ ÁÎËÎÍ ÑÝÐÃÝÝÍ ÒÎÃÒÎÎÑÎÍ ÎÐÍÓÓÄÛÍ ÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË”-ÛÍ ØÈÉÄÂÝÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÒªÑªË ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ ÓËÀÀÍÁÀÀÒÀÐ 2006 ÎÍ 1

2. DDC 321.8’517 À-728 © Ìîíãîë äàõü ͯÁÕÕ Çîõèîã÷èéí á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí ISBN 978-99929-50-11-0 Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð ͯÁ-ûí Õºãæëèéí Õºòºëáºðòýé õàìòðàíõýðýãæ¿¿ëñýí Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí îëîí óëñûí V áàãà õóðëûíøèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºñëèéí õ¿ðýýíä õèéñýí áîëíî. Äýëãýðýíã¿é ìýäýýëëèéã ÀØÑÒÎ-ûí îëîíóëñûí V áàãà õóðëûí âýá õóóäàñíààñ www.icnrd5-mongolia.mn ¿çíý ¿¿. Áýëòãýñýí: Áàãèéí àõëàã÷ Ã.×óëóóíáààòàð Ñóäëàà÷èä Ï.Äîðæñ¿ðýí Ö.Öýöýíáèëýã Ä.Ãàíáàò Õ.Òýì¿¿æèí Í.Áàÿð ×.Ãàí-ªëçèé Ä.Ãàíõóÿã Ñóäàëãààíû áàãèéí òóñëàõ Î.Õàòàíáîëä Ìàêåò äèçàéí: Æ.Õ¿ðýëñ¿õ “Áåìáè Ñàí” ÕÕÊ-ä õýâëýâ. Óòàñ: 317794

3. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ ÃÀÐ×Èà ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ÍÝÐÑ...........................................................................................................................4 ÍÝÐ ÒÎÌܨÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ.............................................................................................................5 ÃÐÀÔÈÊÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ.................................................................................................................5 Õ¯ÑÍÝÃÒÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒ .............................................................................................................6 ÓÄÈÐÒÃÀË .....................................................................................................................................9 I. ÈÐÃÝÍÈÉ ÕÀÐÚßÀËÀË, ÕÓÓËÜ ÁÀ ÝÐÕ 1. Óëñ ¿íäýñòýí áà èðãýíèé õàðüÿàëàë.......................................................................................15 2. Õóóëü äýýäëýõ ¸ñ áà ø¿¿õèéí õ¿ðòýýìæòýé áàéäàë...............................................................21 3. Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéí ýðõ...............................................................................................32 4. Ýäèéí çàñãèéí áà íèéãìèéí ýðõ............................................................................................43 II. Ҫ˪ªËªË Á¯ÕÈÉ ÕÀÐÈÓÖËÀÃÀÒÀÉ ÇÀÑÀà ҪР5. ׺뺺ò, øóäàðãà ñîíãóóëü......................................................................................................55 6. Óëñ òºðèéí íàìóóäûí àðä÷èëñàí ¿¿ðýã.................................................................................67 7. Çàñàã òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð íºëºº, õàðèóöëàãà..........................................................81 8. Çýâñýãò õ¿÷èí, öàãäààä òàâèõ èðãýíèé õÿíàëò.......................................................................95 9. Àâëèãàëûí ýñðýã ¿éë àæèëëàãàà.............................................................................................99 III. ÈÐÃÝÍÈÉ ÍÈÉÃÝÌ ÁÀ ÀÐÄ Ò¯ÌÍÈÉ ÎÐÎËÖÎÎ 10. Àðä÷èëñàí íèéãýì äýõ îëîí íèéòèéí õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýë...............................111 11. Óëñ òºðèéí îðîëöîî: Îëîí íèéòèéí àìüäðàë äàõü èðãýäèéí îðîëöîî .........................125 12. Òºðººñ èðãýäèéíõýý ºìíº ¿éë àæèëëàãààãàà õàðèóöàõ ÷àäâàð.........................................137 13. Òºâëºðëèéã ñààðóóëàõ íü.....................................................................................................145 IV. ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕÈËÈÉÍ ×ÀÍÀÄ ÄÀÕÜ ÀÐÄ×ÈËÀË 14. Àðä÷èëëûí îëîí óëñûí àñóóäàë..........................................................................................157 V. ÓËÑ ÎÐÍÛ ÌÝÄÝÝËËÈÉÍ ÕÓÓÄÀÑ VI. ÀÐÄ×ÈËËÛà ÁÝÕƯ¯ËÝÕ ¯ÍÄÝÑÍÈÉ ¯ÉË ÀÆÈËËÀÃÀÀÍÛ ÕªÒªËÁªÐ VII. ÕÀÂÑÐÀËÒÓÓÄ 1. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí òîîí èëýðõèéëëèéí ñõåì............................191 2. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí òîâ÷îî..........................................................192 3. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí ñóäàëãààíû òóõàé òàéëàí èëòãýë ...............202 4. “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òàëààðõ îëîí ò¿ìíèé ¿íýëãýý” ñýäýâò ñàíàë àñóóëãûí ä¿í.......207 5. “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òàëààðõ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí ¿íýëãýý” ñóäàëãààíû ñàíàë àñóóëãûí ä¿í..........................................................................................228 6. Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí ýõ ñóðâàëæèéí æàãñààëò..................................................................241 3

4. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ÍÝÐÑÀÇدÁÒ Àðä÷èëñàí Çàñàãëàëûí Øàëãóóð ¯ç¿¿ëýëò Áîëîâñðóóëàõ ÒºñºëÀÇدÁÒÑ Àðä÷èëñàí Çàñàãëàëûí Øàëãóóð ¯ç¿¿ëýëò Áîëîâñðóóëàõ Òºñëèéí ÑóäàëãààÀÍÓ Àìåðèêèéí Íýãäñýí ÓëñÀÍÓÎÓÕÀ ÀÍÓ-ûí Îëîí Óëñûí Õºãæëèéí ÀãåíòëàãÀÑÒÎÓÕ Àðä÷èëàë áà Ñîíãóóëüä Òóñëàõ Îëîí Óëñûí Õ¿ðýýëýíÀÕ Àðä÷èëñàí ÕîëáîîÀÕÁ Àçèéí Õºãæëèéí ÁàíêÀØÑÒÎ Àðä÷èëëûã Øèíýýð áîëîí Ñýðãýýí Òîãòîîñîí ÎðíóóäÁÍÀÑÀÓ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Àðä÷èëñàí Ñîëîíãîñ Àðä ÓëñÁÍÌÀÓ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ìîíãîë Àðä ÓëñÁÍÑÓ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ñîëîíãîñ ÓëñÁÍÕÀÓ Á¿ãä Íàéðàìäàõ Õÿòàä Àðä ÓëñÄÍÁ Äîòîîäûí Íèéò Á¿òýýãäýõ¿¿íÄÝÌÁ Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ÁàéãóóëëàãàÇà Çàñãèéí ÃàçàðÇÃÕÝà Çàñãèéí Ãàçðûí Õýðýã Ýðõëýõ ÃàçàðÇÄÒà Çàñàã Äàðãûí Òàìãûí ÃàçàðÈÇ-ÁÍÍ Èðãýíèé Çîðèã-Á¿ãä Íàéðàìäàõ ÍàìÈÍ Èðãýíèé ÍèéãýìÈÍÁ Èðãýíèé Íèéãìèéí ÁàéãóóëëàãàÈÒÕ Èðãýäèéí Һ뺺ëºã÷äèéí ÕóðàëÌÀÑÝÕ Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí Ñîöèàëèñò Ýìýãòýé÷¿¿äèéí ÕîëáîîÌÀÕÍ Ìîíãîë Àðäûí Õóâüñãàëò ÍàìÌÍÍÕ Ìîíãîëûí Íýýëòòýé Íèéãýì Õ¿ðýýëýíÌîÀÍ Ìîíãîëûí Àðä÷èëñàí ÍàìÌîÖàÌý Ìîíãîëûí Öàõèëãààí ÌýäýýÌÑÄÍ Ìîíãîëûí Ñîöèàë Äåìîêðàò ÍàìÌÓÇÍ Ìîíãîëûí Óëààí Çàãàëìàéí ÍèéãýìëýãÌÓÈÑ Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëü̯ÕÀ¯Ò Ìîíãîëûí ¯íäýñíèé Õóäàëäàà Àæ ¯éëäâýðèéí ÒàíõèìÌ¯Ý Ìîíãîëûí ¯éëäâýð÷íèé ÝâëýëÌÕÇ Ìÿíãàíû Õºãæëèéí ÇîðèëòÌÕÕ Ìîíãîëûí Õýâëýëèéí Õ¿ðýýëýíÌÕÕÈ Ìîíãîëûí Õ¿íèé Õºãæëèéí ÈëòãýëÌÕÝ¯Ê Ìîíãîëûí Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé ÊîìèññÌØÀÍ Ìîíãîëûí Øàøèíòíû Àðä÷èëñàí ÍàìÍÄÍ Íèéãìèéí Äýâøèë ÍèéãýìëýãÍÍÔ Íýýëòòýé Íèéãýì ÔîðóìͪÀÒ Íýìýãäñýí ªðòºãèéí Àëáàí ÒàòâàðͪӨ Íóòãèéí ªºðºº Óäèðäàõ ¨ñͯÁ Íýãäñýí ¯íäýñòýíèé ÁàéãóóëëàãàͯÁÕÕ Íýãäñýí ¯íäýñòýíèé Áàéãóóëëàãûí Õºãæëèéí ÕºòºëáºðÍÕÕß Íèéãìèéí Õàìãààëàë Õºäºëìºðèéí ßàìÎÓÂÑ Îëîí Óëñûí Âàëþòûí ÑàíÎÕÓ Îðîñûí Õîëáîîíû ÓëñÎÓÕÁ Îëîí Óëñûí Õºäºëìºðèéí ÁàéãóóëëàãàÑÅÕ Ñîíãóóëèéí Åðºíõèé ÕîðîîÑß Ñàíãèéí ßàìÒÀÇ Òºðèéí Àëáàíû ǺâëºëÒÁÁ Òºðèéí Áóñ ÁàéãóóëëàãàÒÁÓÑÒÕ Òºñâèéí Áàéãóóëëàãûí Óäèðäëàãà Ñàíõ¿¿æèëòèéí Òóõàé Õóóëü4

5. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝÒª¯Ã Òºðèéí ªì÷èò ¯éëäâýðèéí ÃàçàðÓÄØ Óëñûí Äýýä Ø¿¿õÓÅÏ Óëñûí Åðºíõèé ÏðîêóðîðÓÈÕ Óëñûí Èõ Õóðàë¯ÑÒà ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Òºâ ÃàçàðÓÒÁÀ Óëñòºðèéí Áîëîâñðîëûí Àêàäåìèӯà Óëñûí ¯éëäâýðèéí Ãàçàð¯Õ ¯íäñýí ÕóóëüÔÑÝÕ Ôèëîñîôè, Ñîöèîëîãè Ýðõèéí Õ¿ðýýëýíÕÀ¨ÒÕ Õºãæëèéí Àëáàí ¨ñíû Òóñëàìæèéí ÕîðîîÕÁÍÃÓ Õîëáîîíû Á¿ãä Íàéðàìäàõ Ãåðìàí ÓëñÕÇÄÕß Õóóëü Ç¿é Äîòîîä Õýðãèéí ßàìÕÌÕ Õýâëýë Ìýäýýëëèéí ÕýðýãñýëÕÕÊ Õÿçãààðëàãäìàë Õàðèóöëàãàòàé ÊîìïàíèØÓÀ Øèíæëýõ Óõààíû ÀêàäåìèÝÎÀÝ Ýõ Îðîí Àðä÷èëñàí ÝâñýëÝßÃÁÕÓÒÕ Ýìýãòýé÷¿¿äèéã ßëãàâàðëàí Ãàäóóðõàõ Á¿õ Õýëáýðèéã Óñòãàõ Òóõàé Êîíâåíö ÍÝÐ ÒÎÌܨÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐÌîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí ýðõ áàðèõ äýýä áàéãóóëëàãà¯íäñýí Õóóëèéí Öýö Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí ø¿¿õÀéìàã Ìîíãîë Óëñûí çàñàã, çàõèðãàà íóòàã äýâñãýðèéí õàìãèéí òîì íýãæ. Ìîíãîë Óëñ 21 àéìàã, íèéñëýë Óëààíáààòàð õîò ãýñýí òîì íýãæòýé.Ñóì Îðîí íóòãèéí çàñàã, çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí äóíä øàòíû íýãæ. Ìîíãîë Óëñ 340 ñóìòàé.Áàã Îðîí íóòãèéí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí àíõàí øàòíû íýãæ. Ìîíãîë Óëñ 1541 áàãòàé1.Ä¿¿ðýã Íèéñëýë õîòûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí íýãæ. Óëààíáààòàð õîò 9 ä¿¿ðýãòýé.Õîðîî Íèéñëýë õîòûí çàñàã çàõèðãàà, íóòàã äýâñãýðèéí àíõàí øàòíû íýãæ. Íèéñëýë õîò 121 õîðîîòîé. ÃÐÀÔÈÊÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒÃðàôèê 2.1. Èðãýä õóóëü, ýðõ ç¿éí õîëáîãäîëòîé ìýäýýëëèéã ÿìàð ýõ ñóðâàëæààñ àâäàãâý?Ãðàôèê 2.2. Èðãýä õóóëèéí áàéãóóëëàãàä õàíäàõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäààã¿éí øàëòãààíÃðàôèê 2.3. ªì㺺ëëèéí òóñëàëöàà àâ÷ ¿çýýã¿é õ¿ì¿¿ñèéí øàëòãààíûã òýäíèé ºðõèéí äóíäàæ îðëîãîòîé íü õàðüöóóëáàëÃðàôèê 6.1. ÓÈÕ-ûí ñîíãóóëüä ÌÀÕÍ, óëñ òºðèéí áóñàä õ¿÷íèé àâñàí ñàíàëûí õóâüÃðàôèê 6.2. Àðäûí Èõ Õóðëûí ñóóäëûí õóâààðèëàëòÃðàôèê 6.3. Óëñûí Áàãà Õóðëûí ñóóäëûí õóâààðèëàëòÃðàôèê 6.4. 1996-2000 îíû ÓÈÕ äàõü ñóóäëûí õóâààðèëàëòÃðàôèê 6.5. 2000-2004 îíû ÓÈÕ äàõü ñóóäëûí õóâààðèëàëòÃðàôèê 6.6. 2004-2008 îíû ÓÈÕ äàõü ñóóäëûí õóâààðèëàëòÃðàôèê 6.7. ÓÈÕ-ä îëîíõè áîëæ, çàñãèéí ãàçðûã äàíãààðàà á¿ðä¿¿ëñýí íàì, ýâñëèéí ñîíãóóëüä àâñàí ñàíàë, ïàðëàìåíòàä ýçýëñýí ñóóäëûí õóâèéí õàðüöóóëàëò (ñîíãóóëèéí æèëýýð)Ãðàôèê 6.8. Íàìóóäàä àðä÷èëëûí äàðààõ øèíæ¿¿ä õýð ò¿ãýýìýë áàéäàã âý? 1 Ìîíãîë Óëñûí Ñòàòèñòèêèéí ýìõòãýë-2004, 2005. ÓÁ., 17 äàõü òàë. 5

6. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝÃðàôèê 7.1. Ìîíãîë Óëñ. Governance Matters IVÃðàôèê 7.2. ÄÍÁ-ä ýçëýõ òºñâèéí íèéò çàðëàãàÃðàôèê 10.1. Ôðèéäîì õàóñûí ãàðãàñàí ¿íýëãýýãýýð Ìîíãîëûí õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëººã õàðóóëñàí õàðüöóóëàëòÃðàôèê 10.2. Äîòîîäûí ìýäýýëýë õ¿ëýýæ àâäàã õàìãèéí ãîë ýõ ñóðâàëæóóä (õîò, õºäººãººð)Ãðàôèê 10.3. Õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº áýõæèõýä þó ñààä áîëæ áàéíà âý?Ãðàôèê 10.4. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëèéí îëîí óðãàëü÷ ÷àíàð. Îðîí íóòàãòÃðàôèê 10.5. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñýëèéí îëîí óðãàëü÷ ÷àíàð. Óëààíáààòàð õîòîäÃðàôèê 10.6. Ìîíãîëä õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº ÿìàð òºâøèíä áàéíà âý?Ãðàôèê 10.7. Ìîíãîë äàõü õýâëýëèéí ýðõ ÷ºëºº áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëñýí ä¿íÃðàôèê 11.1. ÒÁÁ-ûí òàëààðõ òºñººëºëÃðàôèê 11.2. Òàíû îðøèí ñóóãàà ãàçàð òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä õýð çýðýã èäýâõèòýé àæèëëàäàã âý?Ãðàôèê 11.3. Óëñ òºðèéí ¿éë àæèëëàãààíä îðîëöñîí áàéäàë, õ¿éñýýðÃðàôèê 11.4. Àæèëä îðîõîä òîõèîëääîã áýðõøýýëÃðàôèê 11.5. Àæèëä îðîõîä òîõèîëääîã áýðõøýýë, õ¿éñýýðÃðàôèê 12.1. ÓÈÕ - ûí ãèø¿¿äýä õàíäàæ ¿çñýí áàéäàë (íèéñëýë, îðîí íóòàã, õºäººãººð)Ãðàôèê 12.2. Òà äàðààõ áàéãóóëëàãóóä õýð çýðýã ¿ð ä¿íòýé àæèëëàæ áàéíà ãýæ ¿çäýã âý?Ãðàôèê 13.1. Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí ÈÒÕ-ûí Һ뺺ëºã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íÃðàôèê 13.2. Àéìàã, íèéñëýë, ñóì, ä¿¿ðãèéí ÈÒÕ-ûí Òýðã¿¿ëýã÷äèéí á¿ðýëäýõ¿¿íÃðàôèê 14.1. Ãàäààäûí çýýë, òóñëàìæ îíîîð, ñàÿ äîëëàðÃðàôèê 14.2. Ãàäààäûí øóóä õºðºí㺠îðóóëàëò (ñàÿ äîëëàð, 2000-2004) Õ¯ÑÍÝÃÒÈÉÍ ÆÀÃÑÀÀËÒÕ¿ñíýãò 3.1. Áóääûí áà Õðèñòèéí øàøíû õèéä, àæèëëàãñàä, ëàì íàð áîëîí øàøíû ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷äûí òîî 2003-2004 õîîðîíäÕ¿ñíýãò 4.1. Íèéãìèéí äààòãàëòä õàìðàãäàãñàä áà òýòãýâýð àâàã÷èäÕ¿ñíýãò 4.2. Õ¿íñíèé ãîë íýðèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë, õýðýãëýýÕ¿ñíýãò 4.3. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîõèðäëûí ò¿âøèíÕ¿ñíýãò 4.4. Ìîíãîë Óëñûí õ¿íèé õºãæëèéí èíäåêñ 1999-2002 (õîò, õºäººãººð)Õ¿ñíýãò 4.5. Òàíä áîëîí òàíû ãýð á¿ëä ýìíýëýãèéí òóñëàìæ àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéõ ÿâäàë õýð òîõèîëääîã âý ãýñýí àñóóëòàä õàðèóëñàí áàéäàëÕ¿ñíýãò 5.1. Ìîíãîë Óëñûí èðãýä ñîíãóóëüä îðîëöîæ èðñýí áàéäàëÕ¿ñíýãò 5.2. Ìîíãîë Óëñûí àðä÷èëñàí ñîíãóóëüä ñîíãîã÷èä îðîëöîæ ñàíàëàà ºãñºí áàéäàëÕ¿ñíýãò 5.3. Íýð äýâøèã÷èéã òîäðóóëàõàä èðãýäèéí îðîëöñîí áàéäàëÕ¿ñíýãò 5.4. 2004 îíû ÓÈÕ–ûí ñîíãóóëèéí äàðàà áîëñîí óëñ òºðèéí ¿éë ÿâäëóóäûãîëîí íèéò ¿íýëñýí áàéäàëÕ¿ñíýãò 5.5. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí ìýðãýæëèéí á¿ðýëäýõ¿¿í (2006 îí)Õ¿ñíýãò 5.6. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä ÓÈÕ-ä ñîíãîãäîõûí ºìíº àæèëëàæ áàéñàí ñàëáàðÕ¿ñíýãò 5.7. 2005 îíû Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí ñîíãóóëèéí õýñãèéí õîðîîäûí á¿ðýëäýõ¿¿íèé ò¿¿âýð ñóäàëãààÕ¿ñíýãò 6.1. Ìîíãîë äàõü íàìóóäûí òîâ÷îîíÕ¿ñíýãò 6.2. ÓÈÕ-ûí 2000, 2004 îíû ñîíãóóëü äàõü íàìóóäûí ñàíõ¿¿æèëòèéí õàðüöóóëàëò (ìÿíãàí òºãðºãººð)Õ¿ñíýãò 7.1. Ìîíãîë Óëñûí ãàäààä ºðÕ¿ñíýãò 7.2. Óëñ òºðèéí òîãòîëöîîíû áàéãóóëëàãóóäàä èòãýë ¿ç¿¿ëýõ áàéäàë (%)Õ¿ñíýãò 7.3. Áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ¿ð ä¿íãèéí òàëààðõ îëîí ò¿ìíèé îéëãîëò6

7. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝÕ¿ñíýãò 7.4. Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äûí õóâèéí æèíÕ¿ñíýãò 7.5. Òºðèéí àëáàí õààã÷èéí îðîí òîîíû ººð÷ëºëò (ìÿíãàí îðîí òîîãîîð)Õ¿ñíýãò 7.6. Òºðèéí çàõèðãààíû àëáàí õààã÷äûí äóíä ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýçëýõ õóâèéíæèí (àëáàí òóøààëûí àíãèëàë, õ¿íýýð)Õ¿ñíýãò 7.7. Óëñûí òºñºâ áîëîâñðóóëæ, áàòëàõ ¿å øàò, õóãàöààÕ¿ñíýãò 7.8. Òºñâèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò: ººð÷ëºëòèéí õàíäëàãàÕ¿ñíýãò 8.1. Áàòëàí õàìãààëàõ çàðäàë. 1999–2004 (òýðáóì òºãðºãººð)Õ¿ñíýãò 9.1. Òðàíñïåðåíñè Èíòåðíåøíë. 2005. Àâëèãûí ìýäðýìæèéí èíäåêñ (ÀÌÈ)Õ¿ñíýãò 9.2. ªíººãèéí Ìîíãîëä àâëèãàë õýð çýðýã ãàçàð àâñàí âý? (1999 îíû ñàíàë àñóóëãàòàé õàðüöóóëñàí áàéäëààð)Õ¿ñíýãò 9.3. Àâëèãàëûí òóõàé ÿìàð îéëãîëòòîé âý?Õ¿ñíýãò 9.4. Áàéãóóëëàãóóä äàõü àâëèãàëûí áàéäëûí òàëààðõè îëîí íèéòèéí ¿íýëãýýÕ¿ñíýãò 10.1. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí òîî (2001-2004 îí)Õ¿ñíýãò 10.2. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí õàðüÿàëëûí áàéäàë (2004 îíû áàéäëààð)Õ¿ñíýãò 10.3. Ñîíèíû ò¿ãýýëòèéí áàéäàë. 2003, 2004 îíû áàéäëààðÕ¿ñíýãò 10.4. Õýâëýë ìýäýýëëèéí õýðýãñëèéí ìýäýýëýëä èòãýõ èòãýëèéí áàéäàëÕ¿ñíýãò 10.5. Õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº ÿìàð òºâøèíä õàíãàãäàæ áàéíà âý?Õ¿ñíýãò 10.6. “Òºðèéí áàéãóóëëàãûí èë òîä íýýëòòýé áàéäàë áà èðãýäèéí ìýäýýëýë îëæ àâàõ ýðõ” ñýäýâò ñóäàëãààÕ¿ñíýãò 10.7. Èðãýä òºðèéí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòíààñ ìýäýýëýë àâàõ áîëîìæèéã ºðãºòãºõ òàëààð òºðèéí áàéãóóëëàãóóäûí äóíä ÿâóóëñàí ñóäàëãààíû ä¿íãýýñÕ¿ñíýãò 10.8. ¨ñ ç¿éí çàð÷èì áàðèìòëàõàä øààðäëàãàòàé áàéãàà õ¿÷èí ç¿éëñÕ¿ñíýãò 10.9. Ñýòã¿¿ë÷äèéí ¸ñ ç¿éí çºð÷èëÕ¿ñíýãò 11.1. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí àíãèëàëÕ¿ñíýãò 11.2. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, ò¿¿íä àæèëëàãñàäûí òîî (á¿ëãýýð)Õ¿ñíýãò 11.3. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí òîî, ýçëýõ õóâèéí æèí (àéìàã, íèéñëýëýýð)Õ¿ñíýãò 11.4. Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë àæèëëàãààíû ÷èãëýëÕ¿ñíýãò 11.5. Ýìýãòýé÷¿¿äèéí òºðèéí óëñ òºðèéí àëáàí òóøààëûí òºëººëºë (1997/2006 îíû áàéäëààð)Õ¿ñíýãò 11.6. Óëñ òºðèéí ñîíèðõîë (õ¿éñýýð)Õ¿ñíýãò 11.7. Àæèëä îðîõîä òîõèîëääîã áýðõøýýë, íàñààðÕ¿ñíýãò 11.8. Àæèëä îðîõ áýðõøýýë, îðøèí ñóóãàà ãàçðààðÕ¿ñíýãò 12.1. Çàñãèéí ãàçðûí õàÿãààð 1992-2004 îíä èðãýäýýñ èðñýí çàõèäëóóäûí øèéäâýðëýñýí áàéäàëÕ¿ñíýãò12.2. Çàñãèéí ãàçàðò èðñýí çàõèäëóóäàä òóñãàãäñàí àñóóäëóóäûã àãóóëãààð íü àíãèëæ, ºìíºõ îíóóäòàé õàðüöóóëñàí áàéäàëÕ¿ñíýãò 12.3. ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, èðãýä ñîíãîã÷èäòîé àæèëëàñàí áàéäëûí ñóäàëãààÕ¿ñíýãò 13.1. Óëñûí òºñ⺺ñ îðîí íóòãèéí òºñºâò îëãîõ ñàíõ¿¿ãèéí äýìæëýã áà òºñºâò òàòàí òºâëºð¿¿ëñýí îðëîãûí õýìæýýÕ¿ñíýãò 13.2. Íóòãèéí óäèðäëàãûí áàéãóóëëàãûí áèå äààí àæèëëàõ áîëîìæèéí òàëààðõ îëîí íèéòèéí ¿íýëãýýÕ¿ñíýãò 14.1. Äóíä áîëîí óðò õóãàöààíû çýýë 1999-2004 (ñàÿ àìåðèê äîëëàð)Õ¿ñíýãò 14.2. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðûí 1991-2004 îíä õàíäèâëàã÷ îðîí, îëîí óëñûí áàéãóóëëàãààñ àâ÷ àøèãëàñàí áóöàëòã¿é òóñëàìæèéí ìýäýý (õàíäèâëàã÷äààð, ñàÿ àì.äîëëàð)Õ¿ñíýãò 14.3. 1991-2004 îíä àøèãëàñàí áóöàëòã¿é òóñëàìæ (ñàëáàðààð, ñàÿ.àì.äîëëàð)Õ¿ñíýãò 14.4. Õºðºí㺠îðóóëàëòûí òºâøèí (ÄÍÁ-ä ýçëýõ õóâèàð, 1995-2000)Õ¿ñíýãò 14.5. ͯÁ-ûí íýãäýí îðñîí ãýðýý, õýëýëöýýðèéí õýðýãæèëòèéã õàðóóëñàí áàéäàë 7

8. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ “ÀÐÄ×ÈËËÛà ØÈÍÝÝÐ ÁÎËÎÍ ÑÝÐÃÝÝÍ ÒÎÃÒÎÎÑÎÍ ÎÐÍÓÓÄÛÍÎËÎÍ ÓËÑÛÍ ÒÀÂÄÓÃÀÀÐ ÁÀÃÀ ÕÓÐÀË”-ÛÍ ØÈÉÄÂÝÐÈÉà ÕÝÐÝÃƯ¯ËÝÕ ÒªÑªË 2003 îíû íàìàð Óëààíáààòàð õîòîä áîëñîí Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûíîëîí óëñûí 5-ð Áàãà õóðëûí øèéäâýðèéí äàãóó Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçàð, ͯÁ-èéí ÕºãæëèéíÕºòºëáºðèéí äýìæëýãòýéãýýð “Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí îëîí óëñûíòàâäóãààð áàãà õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë” õýðýãæèæ áàéíà. Óã òºñëèéí õ¿ðýýíä“Àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ ¿éë àæèëëàãààíû òºëºâëºãºº”, “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò”(Òàéëàí-èëòãýë), “Óëñ îðíû ìýäýýëëèéí õóóäàñ” ãýñýí ãóðâàí ¿íäñýí ÷èãëýëèéí àæèë õèéãäñýíáîëíî. Ардчилсан Улс орны засаглалын шалгуур мэдээллийн хуудас үзүүлэлт – АЗШҮ Үйл ажиллагааны хөтөлбөр “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò”-èéí òàéëàí, “Óëñ îðíû ìýäýýëëèéí õóóäàñ”-ûí òºñ뿿人ð õîîðîíäîî íÿãò óÿëäààòàé áºãººä “Óëñ îðíû ìýäýýëëèéí õóóäàñ” íü “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûíøàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò”-èéí ñóäàëãààíû òàéëàí-èëòãýëýýñ óðãàí ãàðñàí áîëíî. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ ¿éë àæèëëàãàà íü ñóäàëãàà, ìýäýýëëèéíîëîí òàëò àæëûí ¿ð ä¿í áàéëàà. ¯¿íä: • ÀÇد-èéí òàëààðõ ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äèéí ñóäàëãàà • ÀÇد-èéí òàëààðõ îëîí íèéòèéí ñóäàëãàà • Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûí òàëààðõ øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý • Ìîíãîëûí àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäàë. Ñóóðü ñóäàëãàà • Òºâ Àçèéí àðä÷èëëûí òºëºâ áàéäàë. Õàðüöóóëñàí ñóäàëãàà • Èðãýíèé íèéãìèéí èíäåêñ • Õîòûí ÀÇد “Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò” íü ºíººãèéí Ìîíãîë äàõü àðä÷èëàë, àðä÷èëñàíçàñàãëàëûí òºëºâ áàéäëûã òîéìëîí ¿ç¿¿ëñýí ä¿ð çóðãèéã èëýðõèéëæ áàéãàà áîë “Àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð” íü àðä÷èëëûí õºãæëèéí òóëãàìäñàí çîðèëòóóäûã òîäîðõîéëæ áàéãààáîëíî.8

9. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ àõèöòàé õýðýãæèæ áàéãààã õÿíàõàä íüÓÄÈÐÒÃÀË òóñëàõ. • ¯íýëãýý õèéæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ íü òóõàéí 2003 îíû íàìàð Óëààíáààòàð õîòîä áîëñîí óëñûí èðãýí áàéõ.Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí • ¯íýëãýýíèé øàëãóóð íü àðä÷èëëûíîðíóóäûí îëîí óëñûí 5-ð Áàãà õóðëûí òîäîðõîé çàð÷ìóóäààñ óðãàí ãàðñàí áàéõ.øèéäâýðèéí äàãóó Ìîíãîë Óëñ õ¿ëýýñýí • Øàëãóóðóóä íü àðä÷èëëûí ºðãºí õ¿ðýýòýé¿¿ðãýý õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä “Àðä÷èëñàí àñóóäëûã õàìàðñàí áàéõ.çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ” • ¯íýëãýý íü ñàëáàð òóñ á¿ðèéí õ¿÷òýé áîëîíñóäàëãààíû òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí. Òºñëèéí ñóë òàëûã ÷àíàðûí õóâüä ¿íýëæ ä¿ãíýñýí,ñóäàëãààã ¿íäýñíèé ñóäëàà÷äûí áàã ã¿éöýòãýâ. øààðäëàãàòàé áîë òîîí ¿ç¿¿ëýëòýýð áàÿæèãäñàí áàéõ. Ñóäàëãààíû àðãà ç¿é • ¯íýëãýý áîëîí ñòàíäàðòûã ñîíãîæ àâàõ íü Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí òóõàéí îðíû ¿íýëãýý ãàðãàã÷äûí øèéäýõóëñ îðíóóäûí òîî íýìýãäýõèéí õýðýýð àðä÷èëëûí àñóóäàë áàéõ.øàëãóóðûí òóõàé àñóóäàëä èõýýõýí àíõààðàõ • Ãàðãàñàí ä¿ãíýëòèéã ¿íýëãýýíèé ÿâöàäáîëîâ. Àðä÷èëëûã ¿íýëýõ, õàðüöóóëàõ õýä ¿íäýñíèé õýìæýýíèé ñåìèíàð çîõèîõõýäýí áàðèìòëàë áèé áîëæ ººð ººðèéí àðãà çýðãýýð ºðãºí õ¿ðýýíä çºâëºëäºæ îëîíç¿é, àðãà÷ëàëààð õèéñýí ñóäàëãààãàà íèéòýä íèéòèéí ñàíàà áîäëûã òóñãàõ.ìýäýýëäýã áîëëîî. Ýäãýýð ñóäàëãàà õ¿íèé ýðõ, Ñóäëàà÷äûí áàãèéí áîëâñðóóëæ õýðýãëýñýíçàñàãëàëûí ¿íýëãýý, àðä÷èëàë áà ýäèéí çàñãèéí àðãà ç¿é íü äîð äóðäñàí îíöëîãîîðîî ÀÑÒÎÓÕ¿éë àæèëëàãààíû õàìààðàë, àðä÷èëëûí áàéäàë (IDEA)-èéí àðãà ç¿éãýýñ ÿëãààòàé þì. ¯¿íä:áà îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäîë, íèéãýì-ýäèéí 1. Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéãçàñãèéí ¿íýëãýý çýðýã òîäîðõîé àñóóäëûã ãîë ãàðãàõäàà îëîí íèéòèéí ñàíàà áîäëûíáîëãîæ áàéãàà áîëîâ÷ á¿õýëäýý àðä÷èëñàí ñóäàëãàà áîëîí ñóäëàà÷äûí áýëòãýñýííèéãìèéí õºãæèë, íÿãòðàëûí òºâøèíã òîãòîîõ, ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí ýêñïåðò¿¿äýýðàðä÷èëëûí ÷àíàðûã õýìæèõýä ÷èãëýæ áàéíà. ¿íýëãýý õèéëãýñýí. ̺í îëîí íèéòýýñ àâñàí Ìîíãîë äàõü Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ñóäàëãààíû àñóóëãààð ïàðëàìåíòûí ãèø¿¿äýýñ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ àæëûí õ¿ðýýíä ìýäýýëýë àâ÷ õàðüöóóëñàí áîëíî.àðä÷èëëûí òàëààð õàðüöóóëàëò, ä¿ãíýëò ãàðãàäàã 2. ÀÑÒÎÓÕ (IDEA)-èéí àðãà ç¿éí äàãóóFreedom House, ͯÁÕÕ, Amnesty International, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäñýí øàëãóóðÄýëõèéí áàíê, ÀÍÓ-ûí Îëîí óëñûí õºãæëèéí ¿ç¿¿ëýëòèéã ñóóðü áîëãîõûí çýðýãöýý ò¿¿íäàãåíòëàã (USAID), Transparency International, òóñãàãäààã¿é, ãýõäýý Ìîíãîëûí îíöëîãèéãÀðä÷èëàë áîëîí ñîíãóóëüä òóñëàõ îëîí óëñûí èëýðõèéëñýí äàãàëäàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéãõ¿ðýýëýí (IDEA) çýðýã áàéãóóëëàãûí àðãà÷ëàëûã ãàðãàñàí íü àðãà ç¿éí õóâüä øèíýëýãõàðüöóóëñàí áîëíî. áîëñîí. Ýäãýýð äîòðîîñ ÀÑÒÎÓÕ (IDEA)-èéí 3. Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâö áà ¿ð ä¿í íü îëîíàðãà÷ëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã ¿íäýñ áîëãîõûí íèéòýä áîëîí òºðèéí áàéãóóëëàãóóä, øèéäâýðçýðýãöýý äàãàëäàõ ¿ç¿¿ëýëò áóþó ìîíãîëûí ãàðãàã÷äûí õýðýãöýýíä øóóä õ¿ð÷ áàéñíààðààîíöëîãèéã òóñãàõ íü îíîâ÷òîé ãýæ ¿çñýí îíöëîãòîé áàéâ.þì. ÀÑÒÎÓÕ (IDEA)-èéí àðãà÷ëàë íü äýýð 4. Ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýæ áàéõ ¿åä áóþóäóðüäñàí àðä÷èëëûã ñóäëàõ îëîí àðãà÷ëàë, àðãà 2005 îíû 4-ð ñàðä Ìîíãîë Óëñûí Èõç¿é, ¿íýëãýýíèé àæëûí îëîëòòîé òàëûã ººðòºº Õóðàë Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòóóäûãáàãòààñíû çýðýãöýý Áàíãëàäåø, Ñàëüâàäîð, áàòëàõäàà àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ,Êåíè, Ìàëàâè, Ïåðó, ÁÍÑÓ, Èòàëè çýðýã óëñàä õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, àâèëãàëûã ¿ëõýðýãëýãäýæ òóðøèãäñàí þì. òýâ÷èõ íèéãìèéí ñýòãýë ç¿éí óóð àìüñãàë ÀÑÒÎÓÕ (IDEA)-èéí àðãà÷ëàëûí îíöëîãèéã á¿ðä¿¿ëýõèéã 9 äýõ çîðèëò áîëãîí äýâø¿¿ëñýíäàðààõ áàéäëààð òîìú¸îëæ áîëíî: íü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã • Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã ¿íýëýõ íýí èíñòèòóò÷ëýõ, ñóäàëãààã ¿ð ä¿íòýé ¿ðãýëæëýõ òýðã¿¿íèé çîðèëãî íü îëîí íèéòèéí íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëñýí. ìýòãýëöýýí, õýëýëö¿¿ëýãò òóñ äºõºì Àðãà ç¿éí ñîíãîëò õèéõ ÿâöàä Ìîíãîë Óëñûí ¿ç¿¿ëýõ, îéëãîëò óõàìñðûã íü äýýøë¿¿ëýõ, îíöëîãèéã èëýðõèéëýõ äàãàëäàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò õèéõýä íýí òýðã¿¿íä ãàðãàõ àðãà÷ëàëàà òîãòîõîä áàãàã¿é öàã õóãàöàà, øààðäëàãàòàé ç¿éë þó áàéãààã îëæ õ¿÷ õºäºëìºð çàðöóóëàãäñàí áîëíî. Óðüä÷èëñàí òîäîðõîéëîõ áîëîí ýäãýýð íü õýð çýðýã òîéì ñóäàëãàà, õýä õýäýí óäààãèéí óóëçàëò 9

10. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝÿðèëöëàãà çîõèîí áàéãóóëæ íóõàöòàé ÿðèëöñàíûýöýñò Ìîíãîëûí îíöëîãèéã èëýðõèéëýõ äàãàëäàõ Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã äàðààõ ¿íäñýí àñóóäëóóäòàé ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ ñóäàëãààõàðãàëçóóëàí áîëîâñðóóëàõ íü ç¿éòýé ãýæ Ñóäàëãààíû ãîë çîðèëãî áîë Ìîíãîëûíòîãòñîí áîëíî. ¯¿íä: àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäñýí áà äàãàëäàõ • Ìîíãîë Óëñ àðä÷èëëûã øèíýýð òîãòîîõäîî øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëæ, ýíý òàëààð óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéã öîãö ìýäýýëýë áýëòãýõýä îðøèæ áàéãàà áîëíî. õîîðîíä íü óÿëäóóëæ çýðýãö¿¿ëýí ¯íäñýí ¿ç¿¿ëýëò íü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí õýðýãæ¿¿ëæ áàéãàà, íèéòëýã ¿íýò ç¿éëñèéã, äàãàëäàõ ¿ç¿¿ëýëò íü • Ìîíãîë Óëñ ¯íäñýí õóóëèéíõàà äàãóó Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ¿íäýñíèé ïàðëàìåíòûí çàñàãëàëòàé îðîí áîëîâ÷ ºâºðìºö îíöëîãèéã ãîëëîí èëýðõèéëíý. õàãàñ Åðºíõèéëºã÷èéí çàñàãëàëûí îëîí Ñóäàëãààã òîîí ä¿í øèíæèëãýýíèé áîëîí øèíæèéã õàäãàëñàí óëñ òºðèéí øèëæèëò ÷àíàðûí ñóäàëãààíû àðãûã õîñîëñîí äàðààõü õèéñýí, ¿íäñýí àðãà õýëáýð¿¿äýýð ÿâóóëëàà. ¯¿íä: • Ìîíãîë Óëñ ºðãºí óóäàì íóòàãòàé, õ¿í àì öººí, æèãä áèø òàðõàëòòàé, áàãà • Ñóäëàà÷ á¿ð òîäîðõîé àñóóäàë õàðèóöàæ, ýäèéí çàñàãòàé, ýäèéí çàñàã íü ãàäíààñ èõ îëîí óëñûí áîëîí ¿íäýñíèé õýìæýýíä õàìààðàëòàé áóóðàé õºãæèëòýé îðîí ãýäýã òóõàéí àñóóäëààð õèéãäñýí ñóäàëãààíû íü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òºëºâøèëä îëîí àæëóóä, àëáàí áàéãóóëëàãóóäàä àæèë òàëààð íºëººëæ áàéãàà, õýðãèéí æóðìààð ãàðäàã ìýäýý òàéëàí, • պ人 îðîí íóòàã äàõü àìüäðàëûí òîî áàðèìòàä íýãäñýí ä¿í øèíæèëãýý òààã¿é îð÷èí, çàõ çýýëèéí òàòàõ õ¿÷èíä õèéñýí, õºòëºãäºí õ¿í àìûí õîò, òºâ ñóóðèí • 2005 îíû 6-ð ñàðä Óëààíáààòàð õîòîä ãàçàð ðóó ÷èãëýñýí øèëæèëò õºäºë㺺í çîõèîí áàéãóóëñàí “Ìîíãîë äàõü ýð÷èìòýé ÿâàãäàæ áóé, àðä÷èëëûí ñîðèëò, áîëîìæ” ¿íäýñíèé • Òºðèéã ø¿òýõ ¿çýëä òóëãóóðëàñàí áàãà õóðàëä îðîëöîã÷ 100 ãàðóé õ¿íýýñ óëàìæëàëò ñýòãýëãýý, àâòîðèòàð äýãëýìèéí ñîðèë-ýêñïåðòèéí ñóäàëãàà àâ÷ àðãà÷ëàëûí ¿åèéí áýëýí÷ëýõ, á¿õíèéã äýýðýýñ (òºðººñ) øèíæòýé çàðèì àñóóäëûã òîäðóóëñàí, øààðäàõ, òºðä íàéäàõ õàíäëàãà õ¿÷òýé • Ìîíãîë Óëñûí 6 àéìàã, íèéñëýëèéí 6 õýâýýð áàéãàà, ä¿¿ðãèéí 1000 ãàðóé èðãýäýýñ 76 àñóóëò, • Îëîí çóóíû óëàìæëàëòàé í¿¿äýë÷äèéí òýäãýýðèéí õàðèóëòûí 400 ãàðóé õóâèëáàð åðòºíöèéã ¿çýõ ¿çýë, óëñ òºðèéã îéëãîõ á¿õèé äýëãýðýíã¿é àíêåòààð ñàíàë àñóóëãûí ìàðêñèñò ¿çýë ñàíààíû èíåðöèéí õ¿÷ ñóäàëãàà àâ÷ ä¿íã íýãòãýí áîëîâñðóóëæ ñóëðààã¿é, àðä÷èëñàí ¿íýò ç¿éëñèéí ñóäàëãààíû èëòãýëä àøèãëàâ. òàëààðõè îéëãîëò åðºíõèé, ºíãºö • ̺í 6 àéìàã, íèéñëýëèéí 6 ä¿¿ðýãò òºñººëëèéí øèíæòýé, åðºíõèé ôîêóñ-ÿðèëöëàãà 12 óäàà, • Îãöîì øèëæèëòýýñ õàìààðàí ýäèéí çàñàãò òºðºëæ¿¿ëæ àíãèëñàí ôîêóñ ÿðèëöëàãà óíàëò áèé áîëñîí, íèéãìèéí ÿëãàðàë 24 óäàà, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà (äèàëîãè) 12 ò¿ðãýí ÿâàãäàæ, àæèëã¿éäýë, ÿäóóðàë, óäàà çîõèîí áàéãóóëæ ä¿íã íýãòãýí ãàðãàæ àâèëãàë çýðýã ñºðºã ¿çýãäë¿¿ä áîãèíî ñóäàëãààíû ìýäýýëýë áîëãîí àøèãëàâ. õóãàöààíä áèé áîëæ ºðãºæñºí, • Îëîí íèéòýýñ àâñàí ñóäàëãààíû àíêåòààð • Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí, àæèë ýðõëýëòèéí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿äýýñ ñóäàëãàà àâ÷ ä¿íã áàéäàë, àëáàí òóøààëûí òîìèëãîîíä õàðüöóóëàí ¿çñýí áîëíî. æåíäåðèéí óðâóó õàìààðàë áèé áîëæ ã¿íçãèéðñýí, “Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð • Öººí õ¿í àìòàéãààñ õàìààð÷ íèéãìèéí ¿ç¿¿ëýëò” ñýäýâò ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýæ áàéõ õàðèëöààíä òàíèë òàë, íàéç íºõºä, íóòàã õóãàöààíä “Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýí óñíûõàí, õàìò àæèëëàæ áàéñàí õ¿ì¿¿ñ, òîãòîîñîí îðíóóäûí îëîí óëñûí 5-ð áàãà õóðëûí íýã àíãèéíõàí çýðýã õ¿÷èí ç¿éëñ, ìºí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë”-èéí øóãàìààð óëàìæëàëò ¸ñ çàíøèë õóóëèàñ õ¿÷òýé çîõèîí áàéãóóëñàí “Ìîíãîë äàõü àðä÷èëëûí ¿éë÷ëýõ òîõèîëäîë èõ áàéäàã, ñîðèëò, áîëîìæ” (2005 îíû 6-ð ñàð), “Àðä÷èëñàí Áàãèéí ñóäëàà÷èä ¿íäýñíèé îíöëîãèéã çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò: ¿íýëãýý áàõàðóóëàõ äàãàëäàõ ¿ç¿¿ëýëòèéã ñóäëàí ñîðèëòóóä” (2006 îíû 5-ð ñàð) ¿íäýñíèé áàãàáîëîâñðóóëàõäàà äýýð äóðüäñàí ºâºðìºö áàéäëûã õóðëóóä, “ÀØÑÒÎ-ûí îëîí óëñûí 5-ð áàãààëü áîëîõ õàðãàëçàí ¿çýõèéã õè÷ýýñýí áîëíî. õóðëûí øèéäâýðèéí õýðýãæèëòèéã õýëýëöýõ”10

11. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝîëîí óëñûí áàãà õóðàë (2005 îíû 6-ð ñàð), ýíý Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí¿åýð îëîí óëñûí øèíæýý÷, ìýðãýæèëòí¿¿äèéí òºñëèéí ñóäàëãààíû àæèë “Õîòûí çàñàãëàë”,îðîëöîîòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí çºâëºëäºõ “Èðãýíèé íèéãìèéí èíäåêñ”-èéí ñóäàëãààòàéóóëçàëòóóä, 2006 îíä äîêòîð Òîää Ëýíäìýíû íÿãò óÿëäàí õèéãäñýí áîëíîõèéñýí óðüä÷èëñàí ñóäàëãàà íü àæëûí îíîë, Ñóäàëãààíû èëòãýë áè÷èõ àæëûã øèíæëýõàðãà ç¿éãýý íàðèéâ÷ëàõ, ìýäýýëëýý öýãöòýé óõààíû äîêòîð, ïðîôåññîð Ã.×óëóóíáààòàð,áîëãîõ, àæëûí ÿâöûã ò¿ðãýòãýõ, ÷àíàðæóóëàõàä äîêòîð ×.Ãàí-ªëçèé, Ä.Ãàíáàò, Ö.Öýöýíáèëýã,÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé áîëñîí þì. äîêòîðàíò-ñóäëàà÷ Ï.Äîðæñ¿ðýí, Í.Áàÿð, Ýíý ñóäàëãàà áîë àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí Ä.Ãàíõóÿã, Õ.Òýì¿¿æèí íàðààñ á¿ðäñýí áàãøàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàõ àñóóäëààð ã¿éöýòãýæ, ìàãèñòð Î.Õàòàíáîëä òóñëàõÌîíãîëä àíõ óäàà õèéãäýæ áàéãàà èæ á¿ðýí àæèëòíààð àæèëëàâ. Îëîí íèéòèéí ñàíàëøèíæòýé àæèë. Ìîíãîë Óëñ Ìÿíãàíû õºãæëèéí àñóóëãûí ñóäàëãààã Ìîíãîë Óëñûí ØÓÀ-èéíçîðèëòûí åñ äýõ çîðèëò áîëãîí àðä÷èëñàí ÔÑÝÕ-íä ò¿øèãëýñýí ñóäëàà÷äûí áàã õèéñýí.çàñàãëàë, õýâëýë ìýäýýëëèéí ýðõ ÷ºëºº, õ¿íèé Ñóäàëãààíû àæëûã ã¿éöýòãýõýä “Àðä÷èëëûãýðõ, àâèëãàëòàé òýìöýõ àñóóäëûã íýìæ ÓÈÕ- øèíýýð áîëîí ñýðãýýí òîãòîîñîí îðíóóäûí îëîíààð áàòàëñàí íü ýë ñóäàëãààíû à÷ õîëáîãäëûã óëñûí 5-ð áàãà õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõóëàì á¿ð íýìýãä¿¿ëæ áàéíà. “Ìîíãîë äàõü òºñºë”-èéí àæèëòàí Éîõèì Íàõåí, Õ.Õóëàí,àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò” ñýäýâò Â.ªëçèéáàÿð, Á.Áàÿñãàëàí, Ã.Õ¿ðýëáààòàð íàðñóäàëãààíû òàéëàí-èëòãýë íü Ìîíãîë Óëñûí äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ õàìòðàí àæèëëàñàíäèðãýä, òºð çàñãèéí áàéãóóëëàãà, á¿õ øàòíû ñóäëàà÷äûí áàã ã¿í òàëàðõàë èëýðõèéëæøèéäâýð ãàðãàã÷èä, èõ, äýýä ñóðãóóëü, ýðäýì áàéíà.øèíæèëãýýíèé áîëîí óëñ òºðèéí íàìóóä, “Àðä÷èëëûã øèíýýð áîëîí ñýðãýýíèðãýíèé íèéãìèéí áàéãóóëëàãóóäàä ìýäýýëëèéí òîãòîîñîí îðíóóäûí îëîí óëñûí 5-ð áàãà÷óõàë õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîõ þì. ̺í àðä÷èëëûí õóðëûí øèéäâýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõ òºñºë”-èéãçàìààð õºãæèæ áàéãàà, ÿëàíãóÿà, àðä÷èëëûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ìýðãýæèë àðãà ç¿éí áîëîîäøèíýýð áîëîí ñýðãýýí õºãæ¿¿ëæ áàéãàà çîõèîí áàéãóóëàëòûí äýìæëýã òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæîðíóóäûí õóâüä ÷ ìýäýýëýë, òóðøëàãà ñîëèëöîõ áàéñàí Ìîíãîë Óëñûí Ãàäààä õýðãèéí ÿàì,÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé. ÿëàíãóÿà, õàòàãòàé Î.Ýíõöýöýã äàðãàòàé Îëîí Ýë ñóäàëãààíû íýã îíöëîã áîë ñóäëàà÷ òàëò õàìòûí àæèëëàãààíû ãàçðûí àæèëòíóóä,õóâèéí áàéð ñóóðü ñóáüåêòèâ ä¿ãíýëò õèéõýýñ Ýññåêñèéí èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð, ÀÑÒÎÓÕàëü áîëîõ çàéëñõèéæ ãàãöõ¿¿ áîäèò ìýäýýëýëä (IDEA)-èéí øèíæýý÷, äîêòîð Òîää Ëýíäìýí,òóëãóóðëàí Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí Ñòîêãîëüì äàõü ÀÑÒÎÓÕ (IDEA)-èéíòºëºâ áàéäëûã òîéìëîí ãàðãàõûã õè÷ýýñýíä Òºëºâëºëò, ãàäààä õàðèëöààíû õýëòñèéíîðøèíî. äàðãà, õàòàãòàé Èíãðèä Âèòòåðêâèñò íàðò ÷èí Ñóäàëãààíû áàã Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí ñýòãýëèéí òàëàðõàë èëýðõèéëüå.øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéí òàéëàí-èëòãýëäòóëãóóðëàí “Óëñ îðíû ìýäýýëëèéí õóóäàñ”-ûã “Ìîíãîë äàõü àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí øàëãóóðáîëîâñðóóëæ, Àðä÷èëñàí çàñàãëàëûí òàëààð ¿ç¿¿ëýëò” ñýäýâò ñóäàëãààíû ãîë ¿ð ä¿íã äàðààõü¿íäýñíèé øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý ãàðãàñíû áàéäëààð íýãòãýí èëýðõèéëæ áàéíà.çýðýãöýý. “Ìîíãîë Óëñàä àðä÷èëëûã áýõæ¿¿ëýõ¿éë àæèëëàãààíû õºòºëáºð”–èéí òºñºëáîëîâñðóóëñàí þì. 11

12. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ12

13. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ 13

14. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ14

15. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ æèë áàéíãà îðøèí ñóóñàí; îðøèí ñóóæ áàéõ 1. ÓËÑ ¯ÍÄÝÑÒÝÍ ÁÀ ÈÐÃÝÍÈÉ õóãàöààíäàà ãýìò õýðýã ñàíààòàé ¿éëäýýã¿é áàéõ ÕÀÐÚßÀËÀË áîëîí òºðèéí áîäëîãûã ¿íäýñëýí òîãòîîñîí áóñàä òîäîðõîé øàëãóóðûã õàíãàñàí áàéõ; Õàðüÿàòûí àñóóäëûã ÿëãàâàðëàí Ìîíãîë Óëñûí èðãýí áîëñíîîð òóñ èðãýíèéãàäóóðõàëã¿éãýýð øèéäâýðëýõ òóõàé íèéòëýã ãàäààä óëñòàé òîãòîîñîí õàðèëöàà íü Ìîíãîëãýðýý õýëýëöýýð áàéäàã óó? Óëñûí íýð õ¿íä, àøèã ñîíèðõîëä õîõèðîë ó÷ðóóëàõã¿é áàéõ çýðãèéã áàãòààæýý. 1.1 Òóõàéí óëñûí íóòàã äýâñãýðò Èðãýíèé õàðúÿàòûí àñóóäëààð ãàðãàñàíàìüäàð÷ áóé á¿õ õ¿íä èðãýíèé õàðüÿàëëûã ºðãºäëèéã 6 ñàðààñ õýòð¿¿ëýõã¿é õóãàöààíäîëãîäîã óó, òýä óëñ òºðèéí àìüäðàëä õýð øèéäýõýýð òóñ õóóëèàð òîãòîîñîí áàéíà.îðîëöäîã âý? Õýðýãæèëò Õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èí Õàðüÿàòûí àëáàíààñ àëáàí ¸ñíû ìýäýýãýýð Ìîíãîë Óëñûí ¿íäñýí õóóëüä “Ìîíãîë 2004 îíä õàðüÿàòààñ ãàðñàí 70, õàðüÿàò áîëîãñîäÓëñûí èðãýíèé õàðúÿàëàë õèéãýýä õàðúÿàò 23, 2005 îíä õàðüÿàòààñ ãàðñàí 47, õàðüÿàò áîëñîíáîëîõ, õàðúÿàòààñ ãàðàõ ¿íäýñëýë, æóðìûã 10 (ýõíèé õàãàñ æèë îð÷èìä) áàéãàà áºãººäãàãöõ¿¿ õóóëèàð òîãòîîíî” (15.1), “Ìîíãîë Ìîíãîë Óëñûí èðãýäèéí øèíý õàðúÿàëëûã óëñÓëñûí èðãýíèéã õàðúÿàòààñ õàñàõ, ýõ îðíîîñîî îðíîîð àâ÷ ¿çâýë (2 æèëèéí áàéäëààð) Àâñòðè-õººõ, ººð óëñàä øèëæ¿¿ëýí ºãºõèéã õîðèãëîíî” 8, ÁÍÑÓ-44, ÁÍ×Ó-1, ÁÍÏÓ-2, Ñèíãàïóð-1,(15.2) ãýæ çààñàí. Ìîíãîë Óëñûí èðãýíèé Ñëîâàê-3, ÕÁÍÃÓ-56, ßïîí-2 áàéíà2.¿íäñýí ýðõ, ýðõ ÷ºëººã òóñ óëñûí íóòàã äýâñãýðò Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàìíûáàéãàà ãàäààäûí èðãýí, õàðúÿàëàëã¿é õ¿íä ìýðãýæèëòí¿¿äèéí ãàðãàñàí 2005 îíû íàéìäóãààðýäë¿¿ëýõäýý Ìîíãîë Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí ñàðûí ñóäàëãààíû ä¿íã õàðàõàä ºíãºðñºí îíûóëñûí ãýðýýíä çààñàí õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõýýñ ýöñèéí áàéäëààð 5269 ãàäààäûí èðãýí Ìîíãîëäáóñàä ýðõèéí õóâüä ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûã èðæýý. Òýäíèé èõýíõ íü ìàíàé óëñûí ýäèéíõàíãàõ, íèéãìèéí õýâ æóðìûã õàìãààëàõûí òóëä çàñãèéí ñàëáàðò òóõàéëáàë, óóë óóðõàéí îëáîðëîõõóóëèàð çîõèõ õÿçãààðëàë òîãòîîæ áîëîõîîð ¿éëäâýðëýëä 50.5%, áàðèëãà 5.6%, áîëîâñðîë(18.5) çààæýý. 12.5%, áîëîâñðóóëàõ ¿éëäâýðëýëä 7.9 õóâü íü Ìîíãîë Óëñûí Õàðúÿàòûí òóõàé õóóëèàð àæèëëàæ áàéíà. Ãàäíààñ èðæ óäààí õóãàöààãààðÌîíãîë Óëñûí õàðúÿàò áîëîõ ¿íäýñëýëèéã àæèëëàæ àìüäàð÷ áóé ýäãýýð èðãýíèé 27%-èéãòºðñíººð, Ìîíãîë Óëñûí õàðüÿàò áîëñíîîð, õÿòàäóóä, 30%-èéã îðîñóóä ýçýëäýã áîë ¿ëäñýíõàðúÿàëëûã ñýðãýýí òîãòîîñíîîð, Ìîíãîë õóâèéã Óêðàèí, Êàçàêñòàí, ÀÍÓ, Ïàêèñòàí,Óëñûí íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí ãýðýýíä çààñàí Àâñòðàëè, Ñîëîíãîñ, Êàíàä çýðýã óëñûí èðãýä¿íäýñëýëýýð ãýñýí 4 ç¿éëýýð òîäîðõîéëñîí áàéíà. ýçýëäýã áàéíà. Ãýõäýý ýíý áîë çºâõºí àëáàíÕî¸ðäìîë õàðúÿàëëûã õ¿ëýýí çºâøººðººã¿é. ¸ñíû òîî. Õóóëü áóñààð îðøèí ñóóã÷ ãàäíû ̺íõ¿¿ õóóëèàð Ìîíãîë Óëñûí õàðúÿàò èðãýí õýä áàéãàà òàëààð áîäèòîé òîî áàéõã¿é.ãàäààäàä îðøèí ñóóõ íü èðãýíèé õàðúÿàëëàà Ìîíãîë Óëñàä õóâèéí áîëîí àëáàí õýðãýýðàëäàõ ¿íäýñëýë áîëîõã¿é, ãýðëýãñäèéí àëü íýã íü óäààí õóãàöààãààð îðøèí ñóóã÷, áàéíãà îðøèíÌîíãîë Óëñûí õàðúÿàò áîëîõ áóþó õàðúÿàòààñ ñóóã÷, öàãàà÷, ò¿ð èðýã÷ íèéò 95 îðíû 20616 èðãýíãàðàõ íü ýõíýð áóþó íºõðèéí õàðúÿàòûã áàéãààãààñ 15 îðíû 2268 öàãàà÷ áàéíà. ¿¿íýýñººð÷ëºõºä õ¿ðãýõã¿é áîëîõûã õàìãààëñàí 1316 íü õÿòàä, 900 îðîñ, 52 íü áóñàä 13 îðíûòºäèéã¿é Ìîíãîë Óëñûí õàðúÿàò õààíà îðøèí èðãýí àæ. Öàãàà÷ èðãýäèéí áàéðøëààð àâ÷ ¿çâýëñóóæ áàéãààãààñ ¿ë õàìààðàí òºðèéí èâýýëä Óëààíáààòàðò 2076, Äàðõàí-Óóëä 82, Ñýëýíãýä 69,áàéæ, çºð÷èãäñºí õóóëü ¸ñíû ýðõ, àøèã Äîðíîäîä 14, Îðõîíä 8, Õýíòèéä 7, Õîâäîä 6,ñîíèðõëîî õóóëèéí äàãóó õàìãààëóóëàõ òóõàé Äîðíîãîâüä 3, Áóëãàí, ªâºðõàíãàé, Òºâ àéìàãòçààñàí áàéíà. òóñ á¿ð 1 õ¿í îðøèí ñóóäàã áàéíà. 2005-2008 ªºð áóñàä óëñûí õàðúÿàò áîëîí õàðúÿàëàëã¿é îíä æèë á¿ð çóóãààñ äýýøã¿é ãàäààäûí èðãýíäõ¿íä Ìîíãîë Óëñûí õàðúÿàò áîëîõ íºõöºëä: öàãàà÷ëàõ çºâøººðºë îëãîõîä íèéò öàãàà÷èéíàìüæèðãààíû çîõèõ ÷àäâàð, ýõ ¿¿ñâýðòýé áàéõ; òîî 2008 îíä 2668 áîëîõ óðüä÷èëñàí òîîöîî ãàð÷ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ¸ñ çàíøèë, òºðèéí àëáàí áàéíà. Ýíý íü Ìîíãîë Óëñûí õàðúÿàò õ¿í àìûí¸ñíû õýë, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí òàëààðçîõèõ ìýäëýã ýçýìøñýí áà èðãýíèé õàðúÿàòûí 0.1% òýíöýõ õýìæýýíä áàéõ þì.àñóóäëààð ºðãºäºë ãàðãàñàí ºäðººñ ºìíº ÌîíãîëÓëñûí íóòàã äýâñãýð äýýð 5-ààñ äîîøã¿é 2 Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàòûí àñóóäàë ýðõëýõ àëáàíààñ àâñàí àëáàí áè÷èã. 2005.10.14. ¹4/716. 102518. 15

16. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ Àëáàí áóñ òîîãîîð Ìîíãîë Óëñûí 113 ìÿíãà öàëèí õºëñèéã á¿ðýí ºãºëã¿é õîõèðîîäîã áàéäàëãàðóé èðãýí ãàäààäàä îðøèí ñóóæ áàéíà. ¯¿íýýñ áàãàã¿é òîõèîëääîã àæ. Äîëîî õîíîãò õýäýíÊàçàêñòàíä 65000, ÁÍÑÓ-ä 19000, ÀÍÓ-ä 9000, öàã àæèëëàäàã âý? ãýñýí àñóóëòàä ñóäàëãààíäÕÁÍÃÓ-ä 7000, ÎÕÓ-ä 3600, Èõ Áðèòàíèä 3000, îðîëöñîí Ñîëîíãîñò àæèëëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéíßïîíä 2300, ×åõ-ä 2000, ÁÍÕÀÓ-ä 2000, Ïîëüø- 15.6 õóâü íü 40 áà ò¿¿íýýñ äîîø öàã, 32% íü 41-60 öàã, 43.4% íü 61-80 öàã, 5.5% íü 81-ýýñä 1000 èðãýí òóñ òóñ àæèëëàæ àìüäàð÷ áàéíà. äýýø öàã àæèëëàäàã ãýæ õàðèóëñàí íü ¿¿íèéãÝäãýýð 20 ãàðóé óëñ îðîíä àæèëëàæ àìüäàð÷ áóé íîòîëæ áàéíà. Òýäíèé 23,5 õóâü íü èë¿¿ öàãèéíèðãýäèéí 40000 ãàðóé íü õóóëü áóñààð àæèëëàæ íýìýãäýë õºëñ îãò àâäàãã¿é, 43.0% íü öàëèíã 150áàéíà ãýñýí áàðèìæàà òîî (æèøýý íü, ÁÍÑÓ- õóâèàð íýìæ îëãîäîã6 ãýæ õàðèóëæýý.ä ìàíàé 19000 èðãýí áàéãààãààñ 9500 îð÷èì íü Ìîíãîë àæèë÷èä èõýâ÷ëýí õ¿íä õîðòîéõóóëü áóñààð îðøèí ñóóæ) áàéíà3. íºõöºëä, ýñâýë õºäºëìºðèéí íºõöºë òààðóó Ìîíãîë Óëñûí èðãýä Ãåðìàí, Ôðàíö, ãàçàðò õºäºëìºðëºäºã ãýæýý. Õóóëü áóñààðÍîðâåãè, Øâåéöàðü, Ãîëëàíäàä öàãàà÷ëàíà õºäºëìºð ýðõëýã÷äèéí 50 õóâü íü ¿éëäâýðëýëèéíãýñýí îéëãîëòîîð àçàà òóðøèí î÷èæ, ¿ëäýõ ººð îñîë áàéíãà ãàðäàã, àæëûí íºõöºë õ¿íä ãýæáîëîìæã¿é òîõèîëäîëä çàðèì íü óëñ òºðèéí ¿çäýã áàéíà7.îðîãíîë õ¿ñýõ ÿâäàë ãàðäàã áàéíà. Òýä àõóé Ìîíãîë Óëñ “Öàãàà÷ àæèë÷èä áîëîí òýäíèéàìüäðàëûí óëìààñ öàãàà÷ëàõ áàéäàëä õ¿ðñýí ãýð á¿ëèéíõíèé ýðõèéã õàìãààëàõ òóõàé” Í¯Á-ûí êîíâåíöèä íýãäýí îðîõ øààðäëàãàòàéáàéäàã áîëîâ÷, óëñ òºðèéí ä¿ðâýã÷èéí ñòàòóñûã áàéíà.îëæ àâàõûí òóëä óëñ òºðèéí õàâ÷ëàãààñ çóãòñàí Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìîíãîëä àæèëëàæ, àìüäðàõãýõ, ýñâýë ÁÍÕÀÓ-ûí ªâºðìîíãîëûí èðãýí ãýæ õÿòàä èðãýäèéí òîî íýìýãäýõ õàíäëàãàòàé áàéíà.õóäàë ìýä¿¿ëäýã áàéíà4. Õÿòàä àæèë÷äûí äèéëýíõ íü õóóëü áóñààð Íèéãìèéí õàìãààëàë, õºäºëìºðèéí ÿàìíààñ (âèçèéí õóãàöàà õýòýðñýí, áè÷èã áàðèìòûíãàðãàñàí ñóäàëãààãààð 2004 îíû ýöñèéí áàéäëààð çºð÷èëòýé) Ìîíãîëä õºäºëìºð ýðõýëäýãÌîíãîë Óëñûí 2636 èðãýí ßïîí, ªìíºä áàéíà.Ñîëîíãîñ, ×åõ, Óíãàð, Òàéâàí çýðýã ãàäààä Íèéãìèéí áóõèìäàë, ÿäóóðàë, ¸ñ ñóðòàõóóíûîðîíä ãýðýýãýýð àæèëëàõààð ÿâæýý. Ýíý áîë äîðîéòîë, ãýìò õýðýã, çºð÷èë çýðýã ñºðºãõî¸ð óëñûí çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí ãýðýý ¿çýãäëèéí çàðèì íýã øàëòãààíûã ìîíãîëûíõýëýëöýýðýýð ÿâñàí èðãýäèéí òîî þì. Ãàäààäàä õºäºëìºðèéí çàõ çýýë äýýð áàéãàà ãàäíûàæèëëàæ, àìüäàð÷ áóé 120 îð÷èì ìÿíãàí èðãýä èðãýäòýé õîëáîæ, òýäíèé ýñðýã õ¿÷ õýðýãëýõ, õ¿÷ õýðýãëýõèéã óõóóëàõ ÿâäàë ãàðàõ áîëñîí.áàéãàà áà ýäãýýð èðãýäèéí äèéëýíõ íü òóõàéí Ýõ îðîí÷ ¿çëýýð õàëõàâ÷ õèéí òîäîðõîé îëîíóëñàä õóóëü áóñààð àìüäàð÷ áàéãàà àæ5. íèéòèéí õºäºë㺺íèé õýëáýðò îðîõ, ýíý íü ¿íäýñíèé ¿çëèéã äýâýðãýñýí ¿éëäýë áîëæ Ѻðºã ¿ç¿¿ëýëò áîëçîøã¿é áàéäàë àíçààðàãäàæ áàéíà. Èðãýíèé õàðüÿàëëààñ ãàðàõ áîëîí õàðúÿàòáîëîõ, õàðüÿàò áîëñíû äàðàà èðãýíèé ýðõ ýäëýõ,òóõàéëáàë òºðèéí àëáàíä ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ 1.2. Ñî¸ëûí ÿëãàà îíöëîãóóä õýð çýðýããýõ ìýò àñóóäàë äýýð Ìîíãîë Óëñûí õóâüä õóóëü, õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí áý, öººíõèéí ýðõýðõ ç¿éí ÿëãàâàðëàë ¿ã¿é áºãººä ýíý òàëààð ñàéòàð õàìãààëàãäñàí óó?ãàðñàí ìàðãààí, èë áîëñîí òîõèîëäîë àëãà áàéíà.Õàðèí ãàäàãø öàãàà÷ëàí àæèëëàæ áóé èðãýäèéí Õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èíõóâüä áàéäàë ººð áàéíà. Æèøýý íü, Ñîëîíãîñûí Ìîíãîë Óëñ íü Èðãýíèé áîëîí óëñ òºðèéíèõýíõ àæèë îëãîã÷èä ìîíãîë èðãýäèéã èë¿¿ ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêò, Ýäèéí çàñàã,öàãààð áàéíãà àæèëëóóëàõûí çýðýãöýý äîëîî íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõèéí òóõàé îëîí óëñûí ïàêò,õîíîãèéí àìðàëòûí ºäºð àæèëëóóëàõ àòàë Àðüñ, ¿íäñýýð àëàã÷ëàõ ¿çëèéí á¿õ õýëáýðèéã óñòãàõ òóõàé êîíâåíö, Áîëîâñðîëûí òàëààð 3 Ãàäààäàä øèëæèõ õºäºë㺺íèé ºíººãèéí áàéäàë, àëàã÷ëàõòàé òýìöýõ òóõàé êîíâåíö, Òºð뺺ðòóëãàìäñàí àñóóäàë, øèéäâýðëýõ àðãà çàì. Õ¿í àìûí óñòãàõ ãýìò õýðãýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,øèëæèõ õºäºë㺺íèé àñóóäëààðõ ¿íäýñíèé äýýä õýìæýýíèéóóëçàëò. ÓÈÕ-ûí Íèéãìèéí áîäëîãûí áàéíãûí õîðîî, Õ¿í òèéì ãýìò õýðýã ¿éëäýã÷èéã øèéòãýõ òóõàéàìûí õºãæëèéí àñóóäëààðõ Àçèéí ïàðëàìåíò÷äûí ôîðóì, êîíâåíö çýðýãò íýãäñýí áºãººä ¿íäñýí õóóëèàðͯÁ-ûí Õ¿í àìûí ñàí. 2005. ÓÁ., 22 äàõü òàë. “Õ¿íèéã ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, 4 Ãàäààäûí èðãýí, õàðüÿàòûí àñóóäàë ýðõëýõ àëáàíààñàâñàí àëáàí áè÷èã. 2005.10.14. ¹4/716. 102518. 6 ÕݯÊ, Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé 5 Èðýõ¿é, îäîõóé äîð àìüäðàõ öàãàà÷èä. “Àðäûí ýðõ”, èëòãýë. 2003. ÓÁ., 76 äàõü òàë.2005.09.07. ¹175 (196). 7 ̺í òýíä, 78 äàõü òàë.16

17. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝõ¿éñ, íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºí㺠÷èíýý, õýâ ìàÿã, ñî¸ë, õýëíèé îíöëîã ÿëãààã ¿ëýðõýëñýí àæèë, àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, îéøîîõ áàéäàë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ¿ðãýëæèëñýýð¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð íü ÿëãàâàðëàí áàéíà.ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî” (14.2), “õ¿í àìûí ººð õýë 1950-ààä îíû ¿åä Õºâñãºë àéìãèéí Óëààí-á¿õèé ¿íäýñòíèé öººíõ ýõ õýëýýðýý ñóðàëöàõ, Óóë ñóìûí öààòàí èðãýäèéã ñóóðèí àìüäðàëòàéõàðèëöàõ, ñî¸ë, óðëàã, øèíæëýõ óõààíû ¿éë áîëãîõ, òàéãààñ áóóëãàõ çîðèëò òàâèí àæèëëàæàæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã ¿ë õºíäºíº” (8.2) öààòàí èðãýäýä çîðèóëàí áàéøèí áàðüæ öààõýìýýí ¿íäýñíèé öººíõ ÿëãàâàðëàëä ºðòºõã¿é áóãàíû èäýø áîëîõ õºâä óðãàìëûã îé òàéãààñáàéõ áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëñýí áàéíà. ìàøèíààð 纺õ áîëæýý. Ãýñýí ÷ öààòàí, öàà Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðëûí 2003.10.24-íèé áóãà õî¸ð øèíý îð÷èíä äàñàæ ÷àäàõã¿é òàéãàºäðèéí 41-ð òîãòîîëîîð áàòàëñàí “Ìîíãîë Óëñàä ðóóãàà áóöàõûã îðîëäîõ áîëîâ. Òýäíèéã óëñààñõ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ õºòºëáºð”-ò “¯íäýñíèé õàðóóë ìàíàà òàâüæ õ¿÷ýýð áàðüæ òîãòîîõûãöººíõèéí ýõ õýëýýðýý ñóð÷ áîëîâñðîõ ýðõèéã õè÷ýýñýí áîëîâ÷ æèë îð÷ìûí äàðàà öàà áóãà íüõàíãàæ, òýäíèé ¿ð õ¿¿õäèéí ýõ õýë, áè÷èã ¿ñýã, òºäèéã¿é öààòàí èðãýä ºâ÷èí çîâëîíä îðîîãäîí¸ñ çàíøèë, ò¿¿õ ñî¸ëûí óëàìæëàëûã ºâëºí ãóíäàæ ýõýëñýí ó÷ðààñ òýäíèéã òàéãà ðóó íüõýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæèéã ñàéæðóóëíà”, “òóñãàé áóöààæýý.õýðýãöýý, îíöëîã ñîíèðõîë á¿õèé õ¿ì¿¿ñèéã 1990-ýýä îíîîñ öààòíóóäàä öààã íü õóâü÷ëàíÿëãàâàðëàõ, ãàäóóðõàõ íèéãìèéí ãàæ ñýòãýë ºã÷ýý. ÕݯÊ-îîñ 2003 îíä òîì õýìæýýíèéç¿éí õàíäëàãûã ººð÷ëºõºä ÷èãëýñýí ìåõàíèçì ñóäàëãàà õèéæýý. Ýíý ñóäàëãààãààð öààòàí íüá¿ðä¿¿ëíý” ãýæ çààñàí. Õóóëü òîãòîîìæèéí Õºâñãºë àéìãèéí Öàãààííóóð ñóìûí 2 áàãòò¿âøèíä îíöãîéëîí öººíõèéã òîäîðõîéëæ àìüäàð÷ áóé íèéò 114 ºðõèéí 493 õ¿í áàéâ.õàìãààëñàí çîõèöóóëàëò àëãà áàéãàà áºãººä Öààòàí èðãýäèéí 33% íü íýí ÿäóó, 38% íü ÿäóóöººíõèéí àñóóäàë èõýíõäýý îðîí íóòàãò ººðºº àìüäðàëòàé áºãººä ñóìûíõàà òºâººñ àëñëàãäñàíóäèðäàõ ¸ñíû áàéãóóëëàãûíõàà øèéäâýð¿¿äýýð ºíäºð öàðìàíä àìüäàð÷ áàéíà.çîõèöóóëàãäàæ áàéíà. Öààòàí èðãýäèéí òºëºº “Öàà áóãà” ñàí, “Öààòàí íèéãýìëýã”, “Òàéãûí áàéãàëü Õýðýãæèëò íèéãýìëýã” çýðýã òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà Ìîíãîë Óëñ ¿íäýñíèé õýë, ñî¸ëûí õóâüä áîëîí “Êàíàä ñàí” îëîí óëñûí áàéãóóëëàãàíýãäìýë áºãººä ìîíãîë óãñààíû ¿íäýñòýí ÿñòàí òîäîðõîé òºñë¿¿ä õýðýãæ¿¿ëæ áàéíà. “Êàíàäõ¿í àìûí 92.2 õóâèéã ýçýëäýã. ¯ëäñýí õýñýã ñàí”, “Òîòåì” òºñºëòýé õàìòðàí öàà áóãûãíü ãîëäóó êàçàõ ¿íäýñòýí (4.3%), òýä áàðóóí ýð¿¿ëæ¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð íýëýýä ç¿éëèéã õèéñýíá¿ñèéí Áàÿí-ªëãèé àéìãèéí îðøèí ñóóã÷äûí áàéíà. “Òàéãûí áàéãàëü íèéãýìëýã” íü öààòàí85 õóâèéã á¿ðä¿¿ëæ áàéíà. Ìîíãîë õýë òºðèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷äèéã íèéñëýëä àâ÷èð÷àëáàí ¸ñíû õýë ìºí. Ýíý íü õ¿í àìûí ººð õýë òºð, çàñãèéí óäèðäëàãóóäòàé óóëçóóëæ òºðèéíá¿õèé ¿íäýñòíèé öººíõ òýð äóíäàà Áàÿí-ªëãèé ò¿øýýääýý ¿ãýý õ¿ðãýõ áîëîìæèéã îëãîæýý8.àéìãèéí êàçàõ ¿íäýñòí¿¿äèéí õóâüä ýõ õýëýýðýýñóðàëöàõ, õàðèëöàõ, ñî¸ë, óðëàã, øèíæëýõ óõààíû Ѻðºã ¿ç¿¿ëýëò¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ ýðõèéã õÿçãààðëàäàãã¿é. Öààòàí èðãýä ýðõýëæ áàéãàà àæ àõóé,Ìîíãîë Óëñûí õóâüä ¿íäýñòíèé öººíõ õýë, áàéãàëèéí îíöëîãîîñ øàëòãààëàí õ¿íä íºõöºëäñî¸ëîî ÿìàð íýã õÿçãààðëàëòã¿é õàäãàëàí àìüäàðäàã áºãººä 563 öàà òîîëîãäñîíîîð òîîöâîëõýðýãæ¿¿ëýõ íºõöºë õàíãàãäñàí. Ñóäàëãààíû íýã õ¿íä äóíäæààð 1.1 öàà íîãäîõîä õ¿ð÷ áàéíà.ÿâöàä ¿íäýñòíèé öººíõ áîëîõ êàçàõ èðãýäòýé Öààòàí èðãýäýýñ ººð öàà áóãûã òîîõ õ¿í ¿ã¿éõîëáîîòîé ÿëãàâàðëàæ, õàâ÷èí ãàäóóðõàãäñàí ó÷èð àðèëæàà íàéìàà õîìñ, èõýíõ öààòàí èðãýäáàðèìò ìýäýý òààðààã¿é áîëíî. Õàðèí 2005 îíû õàãàñ ºëñãºëºíãèéí áàéäàëòàé àìüäàðäàã, ¿¿íèéöýðýã òàòëàãààð Áàÿí-ªëãèé àéìãààñ èðñýí 198 óëìààñ ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ºâ÷ëºëòèéí õýìæýýêàçàõ öýðãèéí äóíä ìîíãîë õýë ìýääýã èðãýí èõýññýí àæ. Òàéãàä àìüäàðäàã èðãýäèéí õóâüäáàðàã ¿ã¿é áàéñàí, ìºí èõ, äýýä ñóðãóóëüä ýìíýëýãèéí àñóóäàë á¿ð õ¿íäðýëòýé áºãººäýëñýí îðñîí êàçàõ îþóòíóóä ìîíãîëîîð õè÷ýýë ò¿ðãýí òóñëàìæ äóóäàõàä õàìãèéí ò¿ðãýíäýýîéëãîæ ÷àäàõã¿é áàéãàà íü ¿íäýñòíèé öººíõ äºðºâ õîíîãèéí äàðàà ë ýì÷ èðäýã òóõàé íóòãèéíêàçàõ èðãýäèéí õóâüä òºðèéí õýëýý ýçýìøèí èðãýä ÿðüäàã.õýðýãëýõ ÿâäàë çàðèì òàëààð îðõèãäîõ áîëñíûã Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä öààíû ýâðèéã æèë á¿ðõàðóóëæ áàéíà. õºðººäºí àâ÷, àðèëæèí öààòàí èðãýä àìüäðàëàà Ìîíãîë Óëñûí õàìãèéí àëñ áºãë¿¿ òàéãà, çàëãóóëäàã áîëñíîîñ öààíû ¿ðæèë áàãàñàí,óóëûí òàãòàä àìüäàðäàã öààòàí èðãýäèéã 8 ÕݯÊ, Ìîíãîë Óëñ äàõü õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òóõàé¿íäýñíèé öººíõ ãýæ ¿çýõã¿é, òýäíèé àìüäðàëûí èëòãýë 2004. ÓÁ.,2004. 68-90 äýõ òàë. 17

18. ÀÐÄ×ÈËÑÀÍ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ØÀËÃÓÓÐ ¯Ç¯¯ËÝËÒ: ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÇÀÑÀÃËÀËÛÍ ÒªËªÂ ÁÀÉÄÀË, ¯ÍÝËÃÝÝ 1.4. ¯íäñýí õóóëèéí áîëîí óëñáèåèéí õóâüä æèæãýð÷, äàâæàà áîëñîí òºäèéã¿é òºðèéí çîõèöóóëàëòóóä íü íèéãìèéíöààíû òîî òîëãîé öººð÷, óñòàõàä õ¿ð÷ áîëçîøã¿éãýñýí ñýðýìæëýãèéã óóãóóë èðãýä ÿðüäàã. ÿëãàâàðëàë õóâààãäëûã 纺ëð¿¿ëýõ, Öààòàí èðãýäèéí ñýòãýëèéã ýìçýãë¿¿ëæ áóé çºð÷èë ñºðãºë人íèéã íàìæààõ òàë äýýðíýã ç¿éë áîë õýë, ñî¸ë þì. Öààòíóóäûí ¿íäñýí õýð ¿éë÷èëæ ÷àäàæ áàéíà âý?õýë òóâà áîëîâ÷ ýíý õýë ºíººäºð ìàðòàãäàõàäõ¿ð÷ýý. Ó÷èð íü òóâà õýëèéã äóíä ñóðãóóëèéí Õóóëü, ýðõ ç¿éí îð÷èíñóðãàëòààñ õýäýí æèëèéí ºìíº õàññàíààñ áàãà Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä Ìîíãîë Óëñûííàñíû öààòàí õ¿¿õä¿¿ä ýõ õýëýý áàðàã ìýääýãã¿é. Åðºíõèéëºã÷ áîë òºðèéí òýðã¿¿í, ÌîíãîëûíÑóäàëãàà õèéæ ¿çýõýä 30-ààñ äýýø íàñíû àðä ò¿ìíèé ýâ íýãäëèéí èëýðõèéëýã÷ ìºí.öààòàí èðãýä òóâà õýëýý ñàéí ìýääýã áîë 20-30 ¯íäýñíèé ýâ íýãäëèéã õàíãàõ íü òºðèéí ¿éëíàñíûõàí áàãà çýðýã, 20-îîñ äîîø íàñíûõàí àæèëëàãààíû ¿íäñýí çàð÷èì ìºí. Çàñãèéí á¿õîãò ìýääýãã¿é áàéíà. Òèéìýýñ òóâà õýëèéã ýðõ ìýäýë àðä ò¿ìíèé ìýäýëä áàéíà. Ñîíãóóëèéííóòãèéí äóíä ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðò ýðõ á¿õèé èðãýä íèéòýýðýý ÷ºëººòýé, øóóäîðóóëæ ºãºõèéã õ¿ñäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà öààòàí ñîíãîõ ýðõèéí ¿íäñýí äýýð ñîíãóóëüä îðîëöîíî.õ¿¿õä¿¿ä èõ õýìæýýãýýð ñóðãóóëü çàâñàðääàã ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í áîë àðä ò¿ìíèé ýë÷ ìºí áºãººäáà òýäíèéã öààòàí ãýäãýýð áîëîí õýë ñî¸ëûí íèéò èðãýí, óëñûí àøèã ñîíèðõëûã ýðõýìëýíîíöëîã, ºâºðìºö äóóäëàãààñ íü áîëæ ñóðãóóëèéí áàðèìòëàíà. Õ¿í á¿ð õóóëü, ø¿¿õèéí ºìíºõ¿¿õä¿¿ä ãàäóóðõäàã áàéíà. ̺í òýäíèéã öóñ ýðõ òýãø õýìýýí íèéãìèéí á¿ëýã õîîðîíäûíîéðòñîí, ìýäðýë ìóóòàé õ¿ì¿¿ñ ãýæ èë äàëä õàìòûí àæèëëàãàà, ¿íäýñíèé íýãäìýë áàéäëûíãîî÷ëîõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã àæ9. àñóóäëûã õóóëü÷ëàí áàòàëãààæóóëñàí áàéíà. Òàéãûí ã¿íä õàÿãäñàí öààòàí èðãýäýäºíººäºð ýäèéí çàñãèéí áîëîí íèéãìèéí Õýðýãæèëòáýðõøýýë íýëýýäã¿é òóëãàð÷, òýä îëîíõîîñîî Íèéãìèéí á¿ëýã õîîðîíäûí õàðèëöàà,òóñëàìæ õ¿ñýæ áàéíà. ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëàëòûí ¯íäñýí õóóëèéí çîõèöóóëàëò íü Ìîíãîë Óëñûí õóâüä Åðºíõèéëºã÷èéí èíñòèòóòýä èë¿¿ õàìààðäàã. 1.3. Óëñûí õèë áîëîí ¿íäñýí õóóëèéí ¯íäñýí õóóëüä îðóóëñàí íýìýëò, ººð÷ëºëòòàëààðõè õàðèëöàí îéëãîëöîë ÿìàð íü (2000) Åðºíõèéëºã÷èéí ýíý ÷èãëýëèéíò¿âøèíä áàéãàà âý? á¿ðýí ýðõèéã ÿâöóóðóóëñàí íü çàðèì òàëààð Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëüä “Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí á¿ëýã õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà,íóòàã äýâñãýðèéí á¿ðýí á¿òýí áàéäàë, óëñûí õèë ýðõ ìýäëèéí õóâààðèëòàä íºëºº ¿ç¿¿ëýõõàëäàøã¿é äàðõàí áàéíà. Ìîíãîë Óëñûí õèëèéã àñóóäàëä áýðõøýýë ¿¿ñãýæ áóé þì. Æèøýý íü:õóóëèàð áàòàòãàíà. Õóóëü ãàðãàõã¿éãýýð ãàäààäûí Çàñãèéí ãàçðûã áàéãóóëàõ, îãöðóóëàõ àñóóäàëäöýðãèéí õ¿÷èéã Ìîíãîë Óëñûí íóòàã äýâñãýðò Åðºíõèéëºã÷ çºâøèëöëèéí áàéäëààð îðîëöîæ,áàéðëóóëàõ, äàìæèí ºíãºð¿¿ëýõýýð óëñûí õèë ïàðëàìåíòûí óëñ òºðæèëòººñ çàñãèéí ãàçðûãíýâòð¿¿ëýõèéã õîðèãëîíî” õýìýýí çààæýý. õàìãààëàõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéñíûã õÿçãààðëàñàí. ¯íäñýí õóóëèéí ýíý çààëò çºð÷èë, ̺í òóñ íýìýëò ººð÷ëºëòººð ÷óóëãàíû èðöèéíáýðõøýýëã¿é õýðýãæèæ áàéíà. Õºðø çýðãýëäýý õóâèéã áóóðóóëààä õóóëü áàòëàõ á¿ðýëäýõ¿¿íèéîðíóóäòàé ãàçàð íóòãèéí øèíæòýé çºð÷èë òîîã öººëñºí òºäèéã¿é æèëä 2 óäàà òóñ á¿ð 75-áîëîí õèëèéí ìàðãààí ¿ã¿é. Òîäîðõîé õóãàöààíä ààñ äîîøã¿é àæëûí ºäºð ÷óóëàõ æóðìûã òóñóëñûí õèëèéí øóãàìûã õºðø îðíóóäòàé õàìòðàí á¿ð 50 ºäºð áîëãîæ 1/3-ýýð áîãèíîñãîñîí çýðýãøàëãàæ ÓÈÕ-ä òàíèëöóóëäàã. íü ïàðëàìåíòûí áàéíãûí øèíæ ÷àíàð áóþó Ìîíãîë Óëñûí øèíý ¿íäñýí õóóëü 1992 îíä òàñðàëòã¿é àæèëëàõàä áîëîí õóðàëä àðä ò¿ìíýýáàòëàãäñàí. ¯íäñýí õóóëèéí ¿çýë áàðèìòëàë, òºëººëºí ñóóæ, òýäíèé àìüäðàëûí òóëãàìäñàí¿íäñýí çàð÷ìóóäûã óëñ òºðèéí ãîë õ¿÷í¿¿ä, àñóóäëûã àëãóóðëàëã¿é øèéäâýðëýæ áàéõèðãýä õ¿ëýýí çºâøººðäºã, ãýõäýý çàñàãëàëûí ¿¿ðýãòýé ãèø¿¿äýä òàâèõ øààðäëàãûã ñóëðóóëñàíõýëáýðèéã ººð÷ëºõ òóõàé çàðèìäàà ÿðèãääàã. òàëòàé10. Ѻðºã ¿ç¿¿ëýëò Íóòãàðõàõ, íàì÷èðõàõ ¿çýë, òºðèéí áàéãóóëëàãûí á¿õ ò¿âøèíä ãàçàð àâñàí, 10 ×èìèä Á. ¯íäñýí õóóëèéí èíñòèòóò÷èëñýí øèíýòãýëèéí Òàéãûí ã¿íä îðõèãäñîí öààòàí èðãýä ýðõýý õàìãààëóóëàõûã 9 òóõàéä. (Îëîí óëñûí îíîë, ïðàêòèêèéí õóðàëä òàâüñàíõ¿ñ÷ áàéíà. “Àðäûí ýðõ”, 2005.09.19. ¹183 (204). èëòãýë). “Òºðèéí çàõèðãàà” ñýòã¿¿ë, 2002.¹3-4.18