2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
M O N G O L I A
"ÕºÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝËÒÝÉ Õ¿ÍÈÉ ÝÐÕÈÉÍ
ØÀËÃÓÓÐ ¿Ç¿¿ËÝËÒ ÁÎËÎÂÑÐÓÓËÀÕ ÍÜ"
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÒÀÉËÀÍ
2011 îí
1

3. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
DDC
305.90816`023
X - 546
ISBN 978-99962-857-8-3
©2011, ÌÕÇ-9 òºñºë, ͯÁÕÕ, Moíãîë Óëñ.
Çîõèîã÷èéí á¿õ ýðõ õàìãààëàãäñàí.
Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû òàéëàíã Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ óõààíû
àêàäåìèéí Ôèëîñîôè, ñîöèîëîãè, ýðõèéí õ¿ðýýëýíã ò¿øèãëýí ͯÁÕÕ,
ͯÁ-ûí Îñëî äàõü çàñàãëàëûí òºâèéí äýìæëýãòýéãýýð õýðýãæèæ
áóé “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ
Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ
øàò II” òºñëèéí ñàíõ¿¿æèëòýýð áîëîâñðóóëæ áýëòãýâ.
Íîìûí ýõ ñóðâàëæèéã äóðäàæ àøãèéí áóñ çîðèëãîîð îëøðóóëàí
õóâèëæ òàðààõûã çºâøººðíº.
Áîëîâñðóóëñàí: Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé õîëáîî
Òåõíèê ðåäàêòîð: Î.Õàòàíáîëä
Ìàêåò, õýâëýë, äèçàéí “Ñàíñóäàé” ÕÕÊ
2

4. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
ÃÀÐ×ÈÃ
Òîâ÷èëñîí íýðñèéí òàéëáàð 4
Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð 5
Ãðàôèêèéí æàãñààëò 6
Õ¿ñíýãòèéí æàãñààëò 6
Óäèðòãàë 7
I. Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òóõàé îéëãîëò 10-22
Õºãæëèéí áýðõøýýë ãýæ þó âý ? 10
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ õýí áý? 17
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã õýí òîäîðõîéëäîã âý ? 19
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã ÿàæ òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé âý? 21
II. Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò 23-26
Õ¿íèé ýðõèéí òóõàé îéëãîëò 23
Õ¿íèé ýðõèéí àíãèëàë 23
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé
êîíâåíöèéí çîðèëãî,çàð÷èì 24
III. Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä (ÕÁÈ)-èéí
ýðõèéí õýðýãæèëòèéí áàéäàë 27-53
1. Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº 28
2. Ýäèéí çàñãèéí ýðõ 38
3. Íèéãýì, ñî¸ëûí ýðõ 39
4. Õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõ 51
5. Òýãø ýðõ 52
IV. Øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä 54
V. Øèíæýý÷äèéí ¿íýëãýý 69
VI. Ä¿ãíýëò, çºâëºìæ 75
VII. Õàâñðàëò 86
VIII. Ñóäàëãààíä àøèãëàñàí ýõ ñóðâàëæèéí æàãñààëò 93
3

5. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Òîâ÷èëñîí íýðñèéí òàéëáàð
ÕÁÕ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ
ͯÁ Íýãäñýí ¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà
ÝÕÌÊ Ýìíýëýã-õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ
ÄÝÌÁ Äýëõèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà
ÁÑØÓß Áîëîâñðîë, ñî¸ë, øèíæëýõ óõààíû ÿàì
ÍÕÕß Íèéãìèéí õàìãààëàë õºäºëìºðèéí ÿàì
ÝÌß Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì
ÌÕÁÈÁ¯Õ Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé õîëáîî
̯ÎÍÒ Ìîíãîëûí ¿íäýñíèé îëîí íèéòèéí òåëåâèç
ÈÁÌÓÒ Èðãýíèé á¿ðòãýë, ìýäýýëëèéí óëñûí òºâ
ÑÅÕ Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîî
ÓÈÕ Óëñûí èõ õóðàë
¯ÑÕ ¯íäýñíèé ñòàòèñòèêèéí õîðîî
ÕÇÄÕß Õóóëü ç¿é äîòîîä õýðãèéí ÿàì
ÕÝ¯Ê Õ¿íèé ýðõèéí ¿íäýñíèé êîìèññ
ÒÁÁ Òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà
ÓÍÄÅà Óëñûí íèéãìèéí äààòãàëûí åðºíõèé ãàçàð
Õկà պäºëìºð, õàëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé ãàçàð
ÕÁÕ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í
ÁÒÑÓÕ Áèåèéí òàìèð ñïîðòûí óëñûí õîðîî
ÎÓÕÁ Îëîí óëñûí õºäºëìºðèéí áàéãóóëëàãà
Õ¯Õ Õàðààã¿é÷¿¿äèéí ¿íäýñíèé õîëáîî
ÕÁÈ×¯Ý Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ÷ºëººò
¿éëäâýð÷íèé ýâëýë
ÕÁÝÝ¯Ò Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýðõèéí
¿íäýñíèé òºâ
ÕÁÕÝÝÕ Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õýäòýé ýöýã ýõ÷¿¿äèéí
õîëáîî
ÑÇ¯Ò Ñýðãýýí çàñàëòûí ¿íäýñíèé òºâ
4

6. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Íýð òîìú¸îíû òàéëáàð
Ýìíýëýã õºäºëìºð Èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýéã áîëîí
ìàãàäëàõ êîìèññ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã òîãòîîäîã
êîìèññ
ÌÕÁÈÁ¯Õ Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¿íäýñíèé
õîëáîî, 21 àéìàã 9 ä¿¿ðýãò çºâëºë, ãèø¿¿í
áàéãóóëëàãàòàé, ÕÁÈ-äèéí íèéòëýã ýðõ
àøãèéã õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã
áàéãóóëëàãà þì.
Ïàðàîëèìï Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
îëèìïèéí íààäàì
Ñóðäîîëèìï Ñîíñãîëûí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
îëèìïèéí íààäàì
5

7. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Ãðàôèêèéí æàãñààëò
Ãðàôèê 1 Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä
èäýâõèòýé îðîëöîõîä ãàðäàã õ¿íäðýë¿¿ä
Ãðàôèê 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä
èäýâõèòýé îðîëöîõîä äýìæèõ ñóáúåêò
Ãðàôèê 3. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõ àøèãòàé õîëáîîòîé
ìýäýýëýë îëæ ÷àääàãã¿é øàëòãààí
Õ¿ñíýãòèéí æàãñààëò
Õ¿ñíýãò 1. Åðäèéí ºâ÷èí ãýìòëèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ºâ÷íèé
æàãñààëòààñ
Õ¿ñíýãò 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òîäîðõîéëîëòûí
õàðüöóóëàëò
Õ¿ñíýãò 3. Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîõ çàãâàð
Õ¿ñíýãò 4. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ñîíãîã÷èéí áàéðøèë
Õ¿ñíýãò 5. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ñîíãóóëüä îðîëöîîã¿é
øàëòãààí
Õ¿ñíýãò 6. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ÒÁÁ-ûí ¿çëýãèéí ä¿í
Õ¿ñíýãò 7. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ñóð÷ áîëîâñðîõ, õºãæèõ
áîëîìæèéã ¿íýëãýý
Õ¿ñíýãò 8. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ìýðãýæëèéí ñóðãàëòàíä
õàìðàãäàõ áîëîìæ
Õ¿ñíýãò 9. Íèéãìèéí äààòãàëûí ñàíãààñ çàðöóóëæ áóé õºðºíãº
Õ¿ñíýãò 10. Íèéãìèéí õàëàìæèéí ñàíãààñ çàðöóóëæ áóé õºðºíãº
6

8. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
ÓÄÈÐÒÃÀË
Ìîíãîëûí òºð ò¿¿õèéíõýý àëü ¿åä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
òàëààð òîäîðõîé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëñýýð èðñýí óëàìæëàëòàé áèëýý.
Àðä÷èëàë, çàõ çýýëèéí õàðèëöààíä øèëæñýí 1990-ýýä îíû II õàãàñààñ
ýíý áîäëîãîä ¿íäñýí ººð÷ëºëò ãàð÷ýý. Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 1997
îíû íàìðûí ÷óóëãàíààð Õºäºëìºðèéí õóóëüä íýìýëò ººð÷ëºëò îðóóëæ
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã áóñàäòàé àäèë õºäºëìºðëºõ ýðõòýéã
õóóëèàð õ¿ëýýí çºâøººð÷ýý. Ýíý áîë áîäëîãî, õàíäëàãûí øèíæòýé
àíõíû òîìîîõîí ººð÷ëºëòèéí íýã áàéâ.
Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí ãàçðààñ 2001 îíûã “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
èðãýäèéã äýìæèõ æèë” áîëãîí çàðëàñàí áºãººä “Òàõèð äóòóó” ãýñýí
õóó÷èí íýð òîìú¸îã Ìîíãîë Óëñûí õýëíèé ¯íäýñíèé çºâëºëèéí
2004 îíû 12 äóãààð ñàðûí 24-íû 0407 òîîò òîãòîîëîî𠺺ð÷èëæ,
“õºãæëèéí áýðõøýýëòýé” ãýñýí íýð òîìü¸îã õýðýãëýõ áîëîâ. Ýäãýýð
àðãà õýìæýýí¿¿äèéí ¿ð ä¿íãýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íä õàíäàõ
íèéãìèéí õàíäëàãàä çàð÷ìûí ººð÷ëºëò õèéãäýæ ýõëýâ.
Õ¿íèé Ýðõèéí îëîí óëñûí ºäðèéã òîõèîëäóóëàí Åðºíõèéëºã÷èéí
Òàìãûí Ãàçàð, Õ¿íèé Ýðõèéí ¯íäýñíèé Êîìèññ, Ìîíãîëûí Õºãæëèéí
Áýðõøýýëòýé Èðãýäèéí Áàéãóóëëàãóóäûí ¯íäýñíèé Õîëáîîíîîñ
õàìòðàí 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 1-íèé ºäºð “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿íèé ýðõ” ñýäýâò ¿íäýñíèé ÷óóëãàíûã Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí
èâýýë äîð çîõèîí áàéãóóëñàí íü ýíý àñóóäëûã îëîí òàëààñ íü õýëýëöýæ
õàðèëöàí îéëãîëöîõ áîëîìæ îëãîñîí þì.
Óã ÷óóëãàíä òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, îëîí óëñûí
áàéãóóëëàãóóä, õîò, õºäººãèéí 450 ãàðóé òºëººëºã÷èä îðîëöñîí áºãººä
“Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº ýäëýõ òýãø áîëîìæèéã
áèé áîëãîõûí òóëä òýäíèé òóñãàé õýðýãöýýíä íèéöñýí õóóëü ýðõ ç¿é,
íèéãýì, óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí áîëîí ñýòãýë ç¿éí îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ
íü” ÷óõàë áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ 10 ÷èãëýëýýð òîäîðõîé çºâëºìæ
ãàðãàæýý.
×óóëãàíû çºâëºìæèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí õ¿ðýýíä Ìîíãîë Óëñûí
Åðºíõèéëºã÷ ñàíàà÷ëàí ñàëáàðûí 11 õóóëèíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
7

9. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
èðãýäèéí òàëàà𠺺ð÷ëºëò îðóóëàõ àñóóäëûã Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàëä
ºðãºí áàðüñíààð 2007 îíû 8 äóãààð ñàðä 7 õóóëèíä íýìýëò ººð÷ëºëò
îðóóëæýý. ̺í Ìîíãîë Óëñûí Èõ Õóðàë 2008 îíû 12 äóãààð ñàðûí 19-
íû ºäºð “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéã,
íýìýëò ïðîòîêîëûí õàìò” ñî¸ðõîí áàòàëñàí íü ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíä ãàðñàí
òîìîîõîí øèíý÷ëýë áîëëîî.
Ýðõ ç¿éí õ¿ðýýíèé øèíý÷ëýëèéã àìüäðàë äýýð õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûã
Çàñãèéí ãàçàð áîëîí áóñàä òîäîðõîé ÷èã ¿¿ðýã á¿õèé áàéãóóëëàãóóä
çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ àæëûí ÿâö,
¿ð ä¿í íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº õóóëü
¸ñîîð ýäëýõýä ãàð÷ áóé áîäèò àõèö áàéõ ó÷èðòàé. ßàæ õýðýãæèæ, ÿìàð
àõèö ººð÷ëºëò ãàð÷ áóéã òîäîðõîé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæäýã îëîí
óëñûí æèøèã íýãýíò áèé áîëæýý.
Ìîíãîë Óëñàä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéã
¿íýëæ ä¿ãíýõýä õýðýãëýäýã øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã áîëîâñðóóëàí àøèãëàõ
áîäèò øààðäëàãà àëü õýäèéíýý áèé áîëñîí áàéíà. Ýíý øààðäëàãàä
íèéöñýí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð ÌÕÁÈÁ¯-íèé
õîëáîî “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí õýðýãæèëòèéí
áàéäàë” ñýäýâò ñóäàëãààíû òºñëèéã 2010 îíû 9 ä¿ãýýð ñàðûí 1-íýýñ 12
äóãààð ñàðûí 31-íèé õîîðîíä õýðýãæ¿¿ëñýí þì.
Òºñëèéí õ¿ðýýíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí áàéäëûí
òàëààð òóñãàéëàí ñóäàëãàà õèéæ, ä¿íã íýãòãýñíèé çýðýãöýý ºìíº íü ýíý
÷èãëýëýýð õèéãäñýí ñóäàëãàà, ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû ìýäýýëèéí ñàíä
áàéãàà áóñàä ìýäýýëëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã ºðãºí àøèãëàñàí áîëíî.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòèéã
áîëîâñðóóëàõäàà ýíý òàëààð îëîí óëñûí õýìæýýíä áàðèìòàëäàã àðãà
ç¿éã õàðãàëçàí ¿çñýíèé çýðýãöýý õºãæëèéí áýðõøýýëèéí ñîãîã òóñ
á¿ðèéí îíöëîã, ºâºðìºö õýðýãöýýã õàðãàëçàí ¿çýæ îð÷íû õÿçãààðëàëò,
íèéãìèéí õàíäëàãà, ñýòãýë ç¿éí áýðõøýýë çýðãèéã íàðèéâ÷ëàí
òîîöîõûã õè÷ýýâ.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ, õàìãààëàõ ¿éë àæèëëàãàà
íü ñîãîãèéã áîëîí ñîãîãîîñ ¿¿ññýí áýðõøýýëèéã çºâ òîäîðõîéëîõ,
òýäíèé õýðýãöýýã îíîâ÷òîé òîãòîîõ àñóóäàëòàé øóóä õîëáîîòîé
ó÷èð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ õýí áý, õºãæëèéí áýðõøýýëèéã
ÿàæ òîäîðõîéëîõ âý çýðýã àðãà ç¿éí øèíæòýé àñóóäëûã òîäðóóëàõàä
8

10. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
áàãàã¿é àíõààðëàà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí òàëààð äîðâèòîé ñóäàëãàà õèéãäýýã¿é,
ñòàòèñòèê ìýäýýëýë çºð¿¿òýé, àíõäàã÷ ìàòåðèàë öóãëóóëàõàä õ¿íäðýë
ãàðñàí çýðýã çàðèì íýã áýðõøýýë ó÷èð÷ áàéñàí õýäèé ÷ òºñëèéí
õ¿ðýýíä òºëºâëºñºí àæëóóä õèéãäýæ, äýâø¿¿ëñýí çîðèëòîî àìæèëòòàé
õýðýãæ¿¿ëñýí ãýæ ¿çýæ áàéíà.
Ýíýõ¿¿ òºñëèéã ¿ð ä¿íòýé õýðýãæ¿¿ëýõýä ãàð áèå îðîëöñîí ñóäàëãààíû
áàãèéíõàíä áîëîí ñóäàëãààíû àæëûã ñàíõ¿¿æ¿¿ëæ, ìýðãýæèë
àðãà ç¿éí çºâºë㺺 ºã÷ àæèëëàñàí “Õ¿íèé ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ,
àðä÷èëñàí çàñàãëàëûã áýõæ¿¿ëýõ, Ìÿíãàíû õºãæëèéí 9 äýõ çîðèëãûã
õýðýãæ¿¿ëýõýä äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ øàò II” òºñëèéí áàãèéí ãèø¿¿ä,
ò¿¿íèé äîòîð ¿íäýñíèé çºâëºõ Õ.Õóëàí, òºñëèéí ¿íäýñíèé ìåíåæåð
Ö.Öýöýíáèëýã, òºñëèéí çàõèðãàà, ñàíõ¿¿ãèéí àæèëòàí Î.Õàòàíáîëä
íàðò õóâèàñàà áîëîí õîëáîîíûõîî íýðèéí ºìíººñ ã¿í òàëàðõàë
èëýðõèéëæ áàéíà.
Ö. Îþóíáààòàð
ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíû åðºíõèéëºã÷
9

11. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Íýã. ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐÕØÝÝË
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ òàëààð òºðèéí áîäëîãî
áîëîâñðóóëàõ, õýðýãæ¿¿ëýõ, õýðýãæèëòýä íü õÿíàëò òàâèõ, ýíý
÷èãëýëýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë ýðõëýõ çýðýãò õºãæëèéí
áýðõøýýë õýìýýõ îéëãîëòûã çºâ òîäîðõîéëæ, õýðýãëýæ ÷àääàã áàéõ
¸ñòîé. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé íèéãýìä
ñóðòàë÷èëãààíû àæèë çîõèîí áàéãóóëàõ, íèéãìèéí áóñàä ãèø¿¿äýä ýíý
òàëààð çºâ îéëãîëò òºëºâø¿¿ëýõýä íýð òîìü¸îã ç¿é çîõèñòîé õýðýãëýõ
íü ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí
ººðñäèéíõ íü ººðòºº õàíäàõ áîëîí áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí òýäýíä õàíäàõ çºâ
õàíäëàãà òºëºâøèõºä îéëãîëò, íýð òîìü¸îíû îíîñîí óòãà, íèéòëýã
áóþó æèøèã õýðýãëýý ÷óõàë ¿¿ðýãòýé þì.
Õºãæëèéí áýðõøýýë ãýæ þó âý?
“Õºãæëèéí áýðõøýýë” ãýäýã îéëãîëò íü íýð òîìü¸îíû õóâüä íèéãýì,
õ¿ì¿¿íëèãèéí øèíæëýõ óõààíä íýëýýä ò¿ãýýìýë õýðýãëýäýã áîëîâ÷
àãóóëãûí õóâüä íýã ìºð õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí íýãäñýí òîäîðõîéëîëò
ºíºº õýð ãàðààã¿é áàéíà. Ãýõäýý àæèë õýðãèéí ÿâöàä “õºãæëèéí
áýðõøýýë”-èéã îéëãîõ, ò¿¿íä õàíäàõ àæèë õýðãèéí øèíæòýé õýä õýäýí
òîäîðõîé õàíäëàãà áèé áîëæýý. ¯¿íä:
 Õºãæëèéí áýðõøýýëä õàíäàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí çàãâàð.
Õºãæëèéí áýðõøýýë áîë ýì÷ëýõ øààðäëàãàòàé ºâ÷èí, àíàãààõ
óõààíû øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé àñóóäàë ãýæ ¿çäýã õàíäëàãà
þì. Ýíý õàíäëàãà íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ íü ÿìàð
íýãýí ºâ÷òýé, ýìãýãòýé ó÷ðààñ øèéäýõ àðãà çàì íü ýìíýëç¿éí
¿éë àæèëëàãàà ãýæ òîäîðõîéëæ, àñóóäëûã ýìíýëýã, ýì÷ íàðò
òîõîí ¿ëäýýäýã.
Ýíý õàíäëàãà íü õºãæëèéí áýðõøýýëèéã áèå ýðõòýíèé áîëîí îþóí
ñàíàà ñýòãýë ç¿éí ñîãîã òàëààñ íü àíàãààõ óõààíû ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çäýã
áºãººä ýíý òàëààñàà áîë ç¿é ¸ñîîð áàéõ ¸ñòîé õàíäëàãà. Õàðèí òºðèéí
áîäëîãî, õóóëü ç¿éí áîëîí õ¿ì¿¿íëèãèéí øèíæëýõ óõààíû ¿¿äíýýñ áîë
äàí ãàíö ýíý õàíäëàãûã áàðèìòëàõ íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áîëíî. Ãýõäýý
ýíý õàíäëàãûí õ¿ðýýíä ìýðãýæëèéí ¿¿äíýýñ àâ÷ ¿çñýí îëîí îéëãîëò
õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òàëààð åðºíõèé òîäîðõîéëîëò ãàðãàõàä
ºðãºí àøèãëàãääàã. Òóõàéëáàë, Äýëõèéí Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà
10

12. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîë á¿õèé
èìïåéðìåíò, ÷àäâàð àëäàëò, õàíäèêàïûí îëîí óëñûí àíãèëàëûã
áîëîâñðóóëæýý.1
Èìïåéðìåíò-òºðºëõèéí áîëîí îëäìîë øàëòãààíû óëìààñ õ¿íèé áèå
ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éä ¿¿ññýí ñîãîã áºãººä
õ¿íèé àíàòîìèéí á¿òýö, ôèçèîëîãè, ñýòãýë ç¿éí ¿éë àæèëëàãàà
àëäàãäàõ, õýâèéí áóñ áàéõûã õýëíý.Ýíý íü ò¿ð çóóðûí áîëîí áàéíãûí
øèíæòýé áàéíà.
Ñîãîãèéí áàéíãûí áîëîí ò¿ð çóóðûí øèíæ ÷àíàð, ¿¿ññýí øàëòãààí
(òºðºëõèéí, îëäìîë/, ¿¿ññýí íºõöºë) óäàìøëûí áîëîí óäàìøèëûí
áóñ, åðäèéí ºâ÷èí, àõóéí áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí îñîë, ìýðãýæëýýñ
øàëòãààëñàí ºâ÷èí, õóðö õîðäëîãî ã.ì, õàìðàõ õ¿ðýý (áèå ìàõáîäü,
îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäýðõ¿éí àëü ýðõòýíèé ¿éë àæèëëàãààíû
õýäýí õóâèéã õàìàðñàí) çýðãèéã çºâ òîäîðõîéëîõ íü òóõàéí õ¿íä
¿ç¿¿ëýõ ýìíýëãèéí áîëîí íºõºí ñýðãýýõ ¿éë÷èëãýýã îíîâ÷òîé ñîíãîõ,
÷àäâàð àëäàëòàíä íºëººëºõ áàéäëûã àðèëãàõ áîëîìæèéã îëãîõ ¸ñòîé.
Ìîíãîëä ñîãîãèéã ìàø ñàéí òóñãàñàí æàãñààëò áèé.2 Õàðèí ñîãîã õýíä,
ÿìàð õýìæýýíä áàéãàà, ò¿¿íä íü íèéöñýí ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ, ýðõèéã
õàíãàõ òàëààð õèéæ áóé àæèë õàíãàëòã¿é áàéäãèéã ýíý ÷èãëýëýýð
õèéãäñýí ñóäàëãààíû ä¿íã¿¿ä íîòîëäîã áèëýý.
×àäâàð àëäàëò - õ¿íèé áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë,
ìýäðýõ¿éä ¿¿ññýí ñîãîãèéí óëìààñ õ¿íèé îëîí ÿíçûí ¿éëäýë
õÿçãààðëàãäàõûã õýëíý. Ýíý íü ò¿ð çóóðûí áîëîí áàéíãûí øèíæòýé
áàéíà.
×àäâàð àëäàëòûã íàðèéâ÷ëàí òîãòîîõ íü íºõºí ñýðãýýõ àðãà, îðëóóëàõ
áîëîí íýìýëò õýðýãñëèéã çºâ ñîíãîõ, òºëºâëºëò, ¿éë÷èëãýýã îíîâ÷òîé
áîëãîõ, òóõàéí õ¿íä ¿¿ñýõ áýðõøýýëèéã áàãàñãàõ áîëîìæèéã îëãîíî.
Ìàíàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ÷àäâàð àëäàëòûã íàðèéâ÷ëàí
òîäîðõîéëîõ àæèë óäààøðàëòàé, ýíý òàëààð õèéæ áóé àæèë òóéëûí
õàíãàëòã¿é áàéäàã.
Õàíäèêàï-íèéãýì, õàìò îëíû àìüäðàëä áóñàäòàé àäèë òýãø îðîëöîõ
áîëîìæèéí õÿçãààðëàãäìàë áàéäàë þì. Õàíäèêàï áàéäëûí ¿åä ñîãîã,
1
ÄÝÌÁ-èìïåéðìåíò,÷àäâàð àëäàëò õàíäèêàïûí îëîí óëñûí àíãèëàë,ªâ÷ëºëòýé õîëáîîòîé
àíãèëàëûí ãàðûí àâëàãà. Æåíåâ., 1980
2
Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí õàìòàðñàí òóøààë 250/À-ûí õàâñðàëò
11

13. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
÷àäâàð àëäàëò, íèéãìèéí õàíäëàãà, õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû ç¿ãýýñ ¿¿ñýæ
áàéãàà áýðõøýýë, ò¿¿íèé øàëòãààíûã çºâ òîäîðõîéëîõ íü áîäëîãî
áîëîâñðóóëàõ, òºëºâëºëò õèéõ, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã
õàíãàõ óãòâàð íºõöºë áîëíî. Ãýòýë ìàíàéä ñóäàëãàà õèéãääýãã¿é
ó÷ðààñ òýð á¿õíèéã íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëäîã ïðàêòèê àëãà áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëä õàíäàõ ºãëºã õàíäèâûí çàãâàð
Ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ áîë çºâõºí õàëàìæ, õàìãààëàë
øààðäñàí õàëàìæëàõ ¸ñòîé õ¿ì¿¿ñ ãýñýí ¿çëýýñ ¿¿äýëòýé õàíäëàãà
þì. ¯¿íèéã ñóäàëãààíû íîì á¿òýýëä õàíäèâûí õàíäëàãà ãýæ íýðëýäýã.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäýä òºð áîëîí áóñàä õàëàìæ, áóÿíû
áàéãóóëëàãóóäààñ çàéëøã¿é ¿ç¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé õàëàìæèéí
¿éëë÷èëãýýã èëýðõèéëæ áàéäãààðàà çàð÷ìûí õóâüä áàéõ ë ¸ñòîé
õàíäëàãà. Õàðèí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéíõºº òºëºº
áîëîëöîîòîé á¿õíèéã õèéõ áîëîìæ íºõö뺺ð õàíãàõ ãýñýí á¿òýýë÷
õàíäëàãûã õÿçãààðëàäàãààðàà ñóë òàëòàé áàéäàã. Åð íü õ¿íä ººðºº
á¿òýýæ õºãæèõ áîëîìèéã á¿ðä¿¿ëýõýýñ õàëàìæëàõ íü õàìààã¿é õÿëáàð
áàéäàã. Õàðèí õ¿íèé ýðõ, õ¿íèé õºãæèë, ýíýðýíã¿é ¿çëèéí ¿¿äíýýñ áîë
ýíý õàíäëàãûã çºâõºí òîäîðõîé õ¿ðýýíä ë áàðèìòëàõ øààðäëàãàòàé þì.
Õºãæëèéí áýðõøýýëä õàíäàõ ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí õàíäèâûí ãýõ
ýíýõ¿¿ õî¸ð çàãâàð áóþó õàíäëàãûí àëü àëü íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéã ººðèéíõºº àìüäðàëä ýçýí áàéõ, áóñàäòàé àäèë òýãøýýð
ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã íü õààæ áàéäàã.3
Ìîíãîë Óëñ ºíãºðñºí òîãòîëöîîíû ¿åä ÷, àðä÷èëñàí õºãæëèéí
æèë¿¿äýä ÷ òºðèéí áîäëîãî ¿éë àæèëëàãààíä õºãæëèéí áýðõøýýëä
õàíäàõ äýýðõ õî¸ð çàãâàðûã õîëüæ õýðýãëýæ èðñýí ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Õóóëü, áîäëîãûí øèíæòýé øèéäâýð, áàðèìò áè÷ã¿¿äýä ýíý áàéäàë
òóñãàëàà îëñîîð èðæýý. Òýð ÷ á¿¿ õýë ýðõ á¿õèé çàðèì áàéãóóëëàãûí
àëáàí ¸ñíû øèéäâýðò àëäààòàé òîìü¸îëîë îðñîí áàéäàã. Òóõàéëáàë,
Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí 1997 îíû À/250 òîîò
òóøààëûí 2, 3-ð õàâñðàëòàíä òóñãàñàí ñîãîãèéí æàãñààëòûí äàãóó
õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõäîî òóõàéí ýðõòýíèé ÷àäâàð
àëäàëòûí õóâèéã õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü ãýæ áóðóó
òîìú¸îëæ èðñýí áàéíà. Ýíý íü àðãà ç¿éí õóâüä àëäààòàé ó÷ðààñ àæèë
õýðãèéí òîäîðõîé ç¿éë¿¿ä äýýð áóðóó õàíäëàãà ãàð÷ ãàçàð àâàõàä
õ¿ðãýæ áàéãàà áèëýý.
3
Ìàéêë Ñòåéí, Àíí Õàéåñ íàðûí “Õ¿íèé ýðõèéí òºëºº ãàðûí àâëàãà 2007 îí”
12

14. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Õ¿ñíýãò 1. Åðäèéí ºâ÷èí ãýìòëèéí áîëîí ìýðãýæëèéí ºâ÷íèé æàãñààëòààñ4
ªâ÷èí, ãýìòëèéí íýð, ¿å øàò Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
àëäàëòûí õóâü
2 ãàð àëü ÷ ò¿âøèíä ìóõàð, 2 ãóÿ ìóõàð, 1ãàð, 1ãóÿ 100 %
àëü ÷ ò¿âøèíä ìóõàð
Îþóí óõààíû õàìãèéí ã¿íçãèé õîìñäîë-óñàí òýíýã 90-100 %
Õî¸ð í¿ä òààðñàí øèëòýéãýý 0.03/1.5 ì çàéä 70-100%
ãàðûí õóðóó òîîëîõ òºäèé/õàðààíû òàëáàé íü òàë
á¿ðýýñýý 10 õ¿ðòýë íàðèéññàí áîë
Òºðºëõèéí áóþó ºâ÷èí ãýìòëèéí óëìààñ õýëã¿é 70-100%
ä¿ëèé (ïàéòàí) áîëîõ, ýíý íü áóñàä ºâ÷èíòýé
õàâñàðâàë
Âèðóñèéí øàëòãààíò, ýëýãíèé àðõàã ¿ðýâñëèéí 80-100%
ãàðàëòàé ýëýãíèé õàòóóðàë (ýýíýãøèë àëäàëòûí ¿å)
Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí òóøààëààð òîäîðõîéëñîí
ýíýõ¿¿ ñîãîãóóä íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòàíä íºëººëæ áóé
ýñýõèéã òîäðóóëàõ çîðèëãîîð òºñëèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä òîäîðõîé
ÿðèëöëàãóóäûã çîõèîí áàéãóóëñàí áîëíî. ¯¿íèéã ñóäàëãààíû ìýäýýëýëä
àâàãäñàí çàðèì íýã æèøýýí äýýð àâ÷ ¿çüå.
Êåéñ 1.
Æ.Á íü 2 õºë ìóõàð áîëñíû óëìààñ ºìíºõ àæèëäàà áóþó òóõàéí
ìýðãýæèëäýý òýíöýõã¿é, õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëò 100% ãýæ
òîãòîîãäæýý. Ãýâ÷ õýñýã õóãàöààíû äàðàà ºìíºõ àæèëäàà òýíöýõã¿é
áîëñîí Æ.Á íü ººð ÷àäâàðàà õºãæ¿¿ëýí ìýðãýæëèéí ò¿âøèíä õºãæèì
òîãëîæ, àÿ çîõèîæ, äóóëæ áóñäààñ äóòàõã¿é õºäºëìºð õèéõ áîëñîí
áàéíà.
Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàë. 2010.
Ñóäàëãààíû äèàëîãèéí òýìäýãëýëýýñ
Èéì íºõöºëä õºãæìèéí òîäîðõîé ìýðãýæëýýð òîäîðõîé õóâèéí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðòàé áàéãàà ÷ ºìíº íü “õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
100% àëäñàí” ãýæ àëáàí ¸ñîîð òîãòîîãäñîí íü Æ.Á-ûí õºäºëìºðëºõ
ýðõèéã çºð÷èõºä õ¿ðãýæ áàéíà. Ýíý èðãýíèé õóâüä ñîãîã íü áàéíãûí
áºãººä ÿâàõ ÷àäâàðûã àëäàãäóóëñàí áîëîâ÷ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
ãýäýã åðºíõèé îéëãîëòîä øóóä õîëáîãäóóëæ 100 õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
àëäñàí ãýæ òîäîðõîéëîõ íü áóðóó áîëæ òààðàõ íýý. Õàðèí Æ.Á-ûí
4. Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí õàìãààëëûí ñàéäûí 1997 îíû À/250 òîîò òóøààëûí õàâñðàëò
13

15. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
ÿâàõ áýðõøýýëèéã íü àðèëãàõûí òóëä òóñãàé õýðýãñýë áóþó òýðãýíöýð,
òýðãýíöýðýýð çîð÷èõ çîðèóëàëò á¿õèé äýä á¿òýö (íàëóó çàì), áàðèëãà,
áàéãóóëàìæ(îðö, ãàðö, ëèôò), òóñãàé òîíîãëîë á¿õèé àâòîìàøèí ãýýä
õýðýãöýý ¿¿ñíý. ̺í àëäàãäñàí ÷àäâàðàà íºõºí ñýðãýýõ, øèíý ìýðãýæèë
ýçýìøèõýä òîäîðõîé çàðäàë ãàðíà. Ýíý òóõàéä áîë òóõàéí èðãýíèé
ãýõýýñýý èë¿¿ òºð, àæèë õàðèóöñàí áàéãóóëëàãà, õ¿ì¿¿ñèéí ¿¿ðýã
õàðèóöëàãûí òóõàé ë ÿðèãäàõ áîëíî. Èéì ó÷ðààñ Æ.Á íü õºäºëìºðèéí
÷àäâàð 100 õóâü àëäàëòòàé õ¿í áèø, õàðèí ÿâàõ áýðõøýýë áóþó ÿâàõ
¿éëäëèéí áàéíãûí õÿçãààðëàëò á¿õèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í þì.
Èéìä òóõàéí èðãýíèé õºäºëìºðëºõ ýðõèéã õÿçãààðëàñàí ÿìàð íýã
àëáàí ¸ñíû øèéäâýð áàéæ áîëîõã¿é.
Êåéñ 2.
Î.Ò îþóíû õîìñäîëòîé. Á¿õ þìàíä ýâ ä¿é ìóóòàé. ̺í㺠òîîëæ
ìýäýõã¿é. Õ¿íèé õýëñíèéã îéëãîõ ÷àäâàð ìóóòàé.
Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàë. 2010.
Ñóäàëãààíû äèàëîãèéí òýìäýãëýëýýñ
Ýíý òîõèîäëäîëä èðãýí Î.Ò-ûí ñîãîã íü õºäºëìºðèéí ÷àäâàð áîëîí
îðîëöîõ ÷àäâàðò èõ õýìæýýãýýð íºëººëæ áàéíà. ßàõûí àðãàã¿é
õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòòàé, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í. Î.Ò-ä
òýòãýâýð, òýòãýìæ, òóñãàé ñóðãàëò, òóñãàé àæëûí áàéð ýñâýë õàëàìæ,
àñðàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ õýðýãöýý ¿¿ñíý.
Êåéñ 3.
Æ.Á-ûí õî¸ð í¿ä òºðºëõèéí þó ÷ õàðàõã¿é. Áàãàäàà òóñãàé ñóðãóóëüä
ñóðàëöàæ áðàéëë ¿ñýã çààëãàæ, åðºíõèé ýðäìèéí õè÷ýýë ¿çñýí áºãººä
óëìààð äýýä ñóðãóóëüä ýëñýí ñóðàëöñàí. Ñóðàëöàõ ÿâöàä çîðèóëàëòûí
íîì, ñóðàõ áè÷èã þó ÷ áàéõã¿é áàéñàí õýäèé ÷ ñàéí õ¿ì¿¿ñèéí äýìæëýã
áîëîí óéãàã¿é õºäºëìºðëºñíèé ýöýñò ëåêòîð áîëæýý.
Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàë. 2010.
Ñóäàëãààíû äèàëîãèéí òýìäýãëýëýýñ
Æ.Á-ûí õàðàõ ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëò íü ìýäýýëýë îëæ àâàõ, ÿâàõ,
áàðèìæààëàõ ã.ì ¿éëäë¿¿ä õèéõýä îëîí ÿíçûí áýðõøýýë ¿¿ñãýíý.
Õàðèí òóñãàé õýðýãöýýã íü õàíãàñíààð ìýäðýìæèéí (ìàññàæ) áîëîí
îþóíû õºäºëìºð õèéõ á¿ðýí áîëîìæòîé áàéíà.
14

16. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Êåéñ 4.
Á.Ö òºðºëõèéí ä¿ëèé, õýë ÿðèàíû ººð÷ëºëòòýé. Òóñãàé ñóðãóóëüä
ñóðàëöàæ áîëîâñðîë ýçýìøñýí. Äîõèîíû õýëèéã àøèãëàí ººðèé㺺
áóñäàä îéëãóóëàõ, áóñäûí ÿðüæ áàéãààã îéëãîõ ÷àäâàðòàé ó÷ðààñ ÿìàð
÷ õºäºëìºð õèéõ áîëîìæòîé .
Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàë. 2010.
Ñóäàëãààíû äèàëîãèéí òýìäýãëýëýýñ
Èðãýí Á. Ö íü õàðèëöààíû ºâºðìºö õýðýãë¿¿ð øààðäëàãàòàé õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿í ìºí áºãººä òóñãàé ñóðãàëò, òóñãàé ¿éë÷èëãýýíèé
òóñëàìæòàé íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ
áîëîìæòîé.
Êåéñ 5.
Ýëýãíèé õàòóóðàëòàé Ñ.Í íü õ¿íèé õèéäýã á¿õ ¿éëäëèéã õèéíý.
Ãàíöõàí ýëýã íü ºâäºíº. Õàìðààñ öóñ ãàðíà. Õºäºëìºðèéí ÷àäâàðò
íºëººëñºí áàéæ áîëîõ áîëîâ÷, îðîëöîõ ÷àäâàðò íºëººëººã¿é áàéíà
Ýõ ñóðâàëæ: Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí áàéäàë. 2010.
Ñóäàëãààíû äèàëîãèéí òýìäýãëýëýýñ
Èðãýí Ñ.Í-èéí òóõàéä áîë õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà àëäñàí ºâ÷òýé õ¿í
áàéãàà ó÷ðààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ãýõýýñýý èë¿¿ õ¿í ºâ÷òýé õ¿í
ãýæ õàíäàõ íõü ÷óõàë áîëíî. Ýì÷ë¿¿ëýõ õýðýãöýý ¿¿ñíý. Îðëîãîã¿é
áàéãàà ¿åäýý íèéãìèéí õàìãààëëûí àðãà õýìæýýíä õàìðàãäàõ ¸ñòîé.
Äýýð äóðüäñàí òîäîðõîé òîõèîëäîëóóäûí æèøýýíýýñ ¿çýõýä àëèâàà
õ¿í òºðºëõèéí áà îëäìîë ñîãîãèéí óëìààñ ÿíç á¿ðèéí ¿éëäëèéí
õÿçãààðëàëòàíä îðäîã áîëîâ÷ ýíý íü õºäºëìºðèéí áîëîí îðîëöîõ
÷àäâàðò ººð ººðººð íºëººëäºã áàéíà. Òèéìýýñ õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
àëäàëòààð òóõàéí õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ íü
áóðóó õàíäëàãà ãýäýã íü òîäîðõîé áàéíà. Èéì õàíäëàãà, áàéð ñóóðèéã
¿íäýñ áîëãîæ íèéòýýð äàãàæ ìºðäºõ, ýñâýë òîäîðõîé õ¿ðýýíä ìºðäºæ
õýðýãæ¿¿ëýõ àëáàí ¸ñíû øèéäâýð ãàðãàõ íü õ¿íèé ýðõèéã çºð÷èõ
øàëòãààí áîëíî ãýäãèéã ÷ áàñ äýýðõ áàðèìòóóäààñ õàðæ áîëîõ áàéíà.
Ìîíãîë óëñûí Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññûí ä¿ðýìä
“...Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàæ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëñíûã
õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí áóþó 70-ààñ äýýø õóâü, õàãàñ áóþó 50-
69 õóâèàð àëäñàí ãýæ àíãèëàí òîãòîîíî” ãýæ çààñàí íü áèäíèé äýýð
äóðüäñàí çàð÷èì, áàéð ñóóðèéí ¿¿äíýýñ áîäëîãûí àëäàà ãàðãàõàä
õ¿ðãýæ áàéíà.
15

17. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Õàëàìæèéí õóóëèíä çààñíààð õºäºëìºðèéí ÷àäâàðàà á¿ðýí àëäñàí
õ¿ì¿¿ñ íü òýòãýâðýýñ ãàäíà õºíãºëºëò ýäëýõ ýðõòýé. Òýãýõëýýð ºìíºõ
õ¿ñíýãòýíä äóðüäàãäñàí ñîãîãòîé á¿õ õ¿í èæèë òºðëèéí ¿éë÷èëãýý
àâàõ áîëæ áàéíà. ¯¿íýýñ øàëòãààëæ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áóñàä
õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòàà íýì¿¿ëæ 70 õóâüä
õ¿ðãýõ, óëìààð õºíãºëºëò ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ñîíèðõîë òºð¿¿ëäýã
áàéíà.
Ýíý á¿õýí íü õºãæëèéí áýðõøýýë, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñä
õàíäàõ áóðóó õàíäëàãûã ººð÷ëºõ, õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëæ
áàéãàà àðãà÷ëàëûã á¿õýëä íü ýðãýí õàðæ, áîëîâñðîíãóé áîëãîõ
øààðäëàãà áèé áîëñíûã íîòîëæ áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òàëààðõ íèéãìèéí çàãâàð. Ýíý íü
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõýý ýäëýõ áîëîìæèéã õÿçãààðëàæ
áàéãàà íèéãìèéí áîëîí äýä á¿òöèéí ñààä òîòãîðûã àðèëãàõàä ãîë
àíõààðëàà òºâëºð¿¿ëäýã çàãâàð þì.
Ýíýõ¿¿ õàíäëàãà íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí òºðºëõèéí
æàì ¸ñíû õ¿íèé ýðõèéí ¿çýë ñàíààíä òóëãóóðëàäàã ó÷ðààñ õºãæëèéí
áýðõøýýëèéí òóõàé àñóóäàëä õ¿íèé ýðõèéí áàéð ñóóðèíààñ õàíäàõ
õàíäëàãûí ñóóðü áîëäîãîîðîî îíöëîã. Íèéãìèéí çàãâàðûí ìºí ÷àíàð
íü äàðààõü ¿çýë áîäîë, áàéð ñóóðèàð èëýðõèéëýãääýã áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã ýðõ ç¿éí áèå äààñàí ñóáúåêòûíõ
íü õóâüä îíöëîí àíõààðàõ,
Õºãæëèéí áýðõøýýë íü õ¿íèé ÿëãààòàé (àðüñíû ºíãº, õ¿éñ, ÿñ
¿íäýñ, ãàðàë ¿¿ñýë, õýëáýð ãàëáèð ãýõ ìýò) áàéäëûí íýã õýñýã ìºí
ó÷ðààñ òýð òàëààñ íü îéëãîæ õàíäàõ,
Òóõàéí óëñûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéã õàíãàõ
óëñ òºð, ýðõ ç¿é íèéãýì áîëîí äýä á¿òöèéí îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ íü
çàñãèéí ãàçàð áîëîîä íèéãìèéí ¿¿ðýã ãýæ ¿çýõ,5
Íèéãìèéí çàãâàðûí ìºí ÷àíàðûã èëýðõèéëæ áóé ýë ¿çýë ñàíàà, áàéð
ñóóðü áîë õ¿íèé æàì ¸ñíû ýðõèéã ¿íäýñ áîëãîõûí çýðýãöýý õ¿íèé
ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí ãîë ¿çýë ñàíàà, îëîí óëñûí íèéòýýð
õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí õ¿íèé ýðõèéí õýì õýìæýýã ¿íäýñ áîëãîäîã
ó÷ðààñ õºãæëèéí áýðõøýýëä õ¿íèé ýðõèéí ¿¿äíýýñ õàíäàõûã
ýðõýìëýäýã áîäëîãûí ãîë ñóóðü áîëäîã áèëýý.
5
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè. 2006 îí.
16

18. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã õºãæëèéí áýðõøýýëèéí òàëààðõ ººð ººð ¿çýë
áîäîë, áàéð ñóóðèéã òîäîðõîé õýìæýýíä õàðüöóóëàí ñóäàëñíû ¿íäñýí
äýýð “Õºãæëèéí áýðøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè”-èéí ãîë
¿çýë ñàíàà, çàð÷èìûã óäèðäëãà áîëãîñîí äàðààõü òîäîðõîéëîëòûã
òºñëèéíõýý ñóäàëãààíä áàðèìòàëñàí áîëíî.
Õºãæëèéí áýðõøýýë ãýæ òºðºëõèéí áîëîí îëäìîë øàëòãààíû
óëìààñ õ¿íèé áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éä
¿¿ññýí áàéíãûí ñîãîã íü áóñàä òºðëèéí áýðõøýýëòýé íýãäýí íèéëæ,
òóõàéí õ¿íèé íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõîä ñààä ó÷ðóóëàõûã õýëíý.6
Õºãæëèéí áýðõøýýë íü áàéíãûí áîëîí ò¿ð çóóðûí øèíæòýé áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ õýí áý?
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèéã ÄÝÌÁ, ÎÓÕÁ, ÕÁÈÁ–óóä áîëîí óëñ
îðíóóä ººð ººðèéí ¿çýë õàíäëàãààñ øàëòãààëàí ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëæ
èðñýí áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé
êîíâåíöè áàòëóóëàõ ÿâöàä íýãäñýí îéëãîëòîíä õ¿ð÷ ÷àäñàí áàéíà.
Òýðõ¿¿ îéëãîëöîë íü “Õºãæëèéí áýðøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé
êîíâåíöè”-ä òóñãàëàà îëæýý. Óã êîíâåíöèä “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿í” ãýäýã áîë áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí
áàéíãûí ñîãîãòîé áºãººä óã ñîãîã íü áóñàä òºðëèéí áýðõøýýëòýé
íýãäýí íèéëñíèé óëìààñ áóñäûí íýãýí àäèë íèéãìèéí àìüäðàëä á¿ðýí
ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõîä íü ñààä ó÷ðóóëàõóéö áîëñîí ýòãýýä þì.”7
ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé Ìîíãîë
óëñûí õóóëüä “Áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí
ñîãîãèéí óëìààñ áóñäûí àäèë íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàð
íü á¿ðýí áîëîí 12 ñàðààñ äýýø õóãàöààãààð õÿçãààðëàãäñàí õ¿íèéã
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ãýæ îéëãîíî” ãýæ òîäîðõîéëæýý.8
Ýíýõ¿¿ õî¸ð òîäîðõîéëîëòîä íèéòëýã ç¿éë¿¿ä áàéãààãèéí çýðýãöýý
áàñ ÿëãààòàé îéëãîëò õàíäëàãà áàéãàà ó÷ðààñ ñóäàëãààíû áàã ¿íäñýí
îéëãîëòóóäààð íü õàðüöóóëàëò õèéæ ¿çñýí áîëíî.
6
ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîîíîîñ õýðýãæ¿¿ëñýí “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéí
õýðýãæèëòèéí áàéäàë” ñóäàëãààíû àæëûí òàéëàí. 2010 îí.
7
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè. 2006 îí .
8
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëü. 2008 îí.
17

19. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Õ¿ñíýãò 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òîäîðõîéëîëòûí õàðüöóóëàëò
ÕÁÕ-èé ýðõèéí ÕÁÕ-èé
òóõàé Êîíâåíöèéí íèéãìèéí
òîäîðõîéëîëò õàìãààëëûí Òàéëáàð
òóõàé õóóëèéí
òîäîðõîéëîëò
1 Áèå ìàõáîäü Áèå ìàõáîäü Ñîãîãèéí òóõàé
Îþóí ñàíàà Îþóí ñàíàà îéëãîëò èæèë áàéíà.
Ñýòãýë ìýäðýë Ñýòãýë ìýäðýë
Ìýäðýõ¿éí Ìýäðýõ¿éí
2 Áàéíãûí ñîãîãòîé áºãººä Ñîãîãèéí óëìààñ Ñîãîã íü ò¿ð çóóðûí
áîëîí áàéíãûí
øèíæòýé áàéäãèéã
ìàíàé õóóëèíä
ÿëãààã¿é áàéíà.
3 Óã ñîãîã íü áóñàä Áóñàä òºðëèéí
òºðëèéí áýðõøýýëòýé áýðõøýýëèéí òóõàé
íýãäýí íèéëñíèé óëìààñ ---- îéëãîëò ìàíàé
õóóëèíä áàéõã¿é áàéíà.
Õ¿íä ¿¿ññýí ñîãîã
íü áýðõøýýë ¿¿ñãýæ
áóé ýñýõèéã òîãòîîõ
ñàíààã êîíâåíöèä
òóñãàæýý.
4 Áóñäûí íýãýí àäèë Áóñäûí àäèë
5 Íèéãìèéí àìüäðàëä Íèéãìèéí Ýíä íèéãìèéí àìüäðàë,
õàðèëöààíä íèéãìèéí õàðèëöàà
ãýæ 2 ººð òîìü¸îëîë
õýðýãëýñýí áàéíà.
Ìºí “¿ð ä¿íòýé” ãýäýã
òîäîòãîë ìàíàé õóóëüä
áàéõã¿é. Íèéãìèéí
õàðèëöààíä îðîëöîõîîñ
ãàäíà ººðòºº ¿éë÷ëýõ
ñàíààã êîíâåíöèä
òóñãàñàí ãýæ
ìýðãýæèëòí¿¿ä ¿çäýã.
18

20. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
6 Á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé Îðîëöîõ Ñîãîã áîëîí áóñàä
îðîëöîõîä íü ñààä ÷àäâàð íü á¿ðýí áýðõøýýëýýñýý áîëîîä
ó÷ðóóëàõóéö áîëñîí áîëîí 12 ñàðààñ õ¿íèé îðîëöîî á¿ðýí
ýòãýýäèéã äýýø õóãàöààãààð ä¿¿ðýí ¿ð ä¿íòýé
õÿçãààðëàãäñàí áîëîõã¿é áàéãààã
õ¿íèéã êîíâåíöýä ãàðãàæýý.
Ìàíàé õóóëèíä õ¿íèé
íèéãìèéí õàðèëöààíä
îðîëöîõ ÷àäâàð íü
á¿ðýí õÿçãààðëàãäàõ
ãýæ áàéõã¿é. Õàðèí
òîäîðõîé íýã áóþó
íýã õýñýã ¿éëäýë
õÿçãààðëàãäàæ áîëõîîð
çààæýý.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèéí
òîäîðõîéëîëò íü êîíâåíöèéí òîäîðõîéëîëòîîñ òîäîðõîé çàðèì
òîìü¸îëëîîð çºðæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ çºðºº íü Ìîíãîë Óëñûí õîëáîãäîõ
õóóëü òîãòîîìæèéí òîäîðõîé çààëò ͯÁ-ûí íýãäýí îðñîí êîíâåíöèä
íèéöýõã¿é áàéíà ãýæ ¿çýõ õýìæýýíä õ¿ðñýí òîõèîëäîëä Ìîíãîë
óëñ óã êîíâåíöèéã ñî¸ðõîí áàòàëñàí ó÷ðààñ Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí
õóóëèéí äàãóó êîíâåíöèéí òîäîðõîéëîëòûã àøèãëàõ íü ç¿éòýé áîëíî.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã õýí òîäîðõîéëäîã âý?
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òóõàé ÿíç á¿ðèéí òîäîðõîéëîëòûã
àøèãëàí îëîí óëñûí áàéãóóëëàãóóä áîëîí óëñ îðíóóä òîäîðõîé
çîðèëãîîð ìýäýýëýë öóãëóóëæ, ò¿¿íäýý òóëãóóðëàí áîäëîãî, ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëñààð èðñýí áèëýý. Æèøýý íü ÎÓÕ-èéí Áàéãóóëëàãûí
159-ð êîíâåíöèä : “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ãýäýã íýð òîìú¸î íü
ç¿é ¸ñîîð òîãòîîãäñîí áèåèéí áîëîí îþóíû ãàæãèéí ä¿íä ººðñäèéí
õ¿÷ áîëîëöîîíä òîõèðñîí àæëààð õàíãàãäàõ, àæëûí áàéðàà õàäãàëàõ
áà àõèí äýâøèõ õýòèéí òºëºâ íü èõýýõýí áóóðñàí õóâü õ¿íèéã õýëíý”
ãýæ òîäîðõîéëæýý.9 Ýíý áîë õºäºëìºðèéí õàðèëöààòàé õîëáîîñîí
òîäîðõîéëîëò þì.
Ýíý êîíâåíöèéí äàãóó Íèéãìèéí äààòãàëûí òóõàé Ìîíãîë Óëñûí
õóóëüä Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü äààòãóóëàã÷èéí (ººðººð
õýëáýë 16 íàñàíä õ¿ðñýí õ¿ì¿¿ñèéí) çºâõºí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
àëäàëòûã òîãòîîõîîð òóñãàñàí áàéíà. Óã õóóëüä “... Äààòãóóëàã÷èéí
õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý, ò¿¿íèé õóãàöààã
9
ÎÓÕÁ-ûí 159-ð êîíâåíöè. Æåíåâ., 1983 îí
19

21. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ òîãòîîíî. ...Òàõèð äóòóó áîëñíûã
òîãòîîõîä áàðèìòëàõ ºâ÷íèé æàãñààëòûã ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë
õàðèóöñàí òºðèéí çàõèðãààíû òºâ áàéãóóëëàãà áàòàëíà” ãýæ çààæýý.10
Ýíý çààëòûã ¿íäýñ áîëãîí Ìîíãîë Óëñûí Ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí
õàìãààëëûí ñàéäûí 1997 îíû 7 äóãààð ñàðûí 15- íû ºäðèéí À250
òóøààëûí 1,2,3-ð õàâñðàëòààð Õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü
òîãòîîõ, õºäºëìºð çîõèöóóëàëò õèéõ çààâàð, åðäèéí ºâ÷èí ãýìòëèéí
áîëîí ìýðãýæëèéí ºâ÷íèé æàãñààëòûã áàòëàí ìºðäºæ áàéñàí áºãººä
2008 îíä øèíý÷èëñýí æóðàì áàòàëæýý. Æóðàìòàé õîëáîãäîõ çàðèì
àñóóäëûã ºìíº òîäîðõîé àâ÷ ¿çñýí áèëýý.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé Ìîíãîë
Óëñûí õóóëüä: “10.1.Èðãýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõûã íü ò¿¿íèé
îðøèí ñóóãàà àéìàã, ä¿¿ðãèéí ýìíýëýã-õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ
òîãòîîíî. 10.2. Ýìíýëýã- õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññûí øèéäâýðèéã
¿íäýñëýí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèéã ñóì, ä¿¿ðãèéí Çàñàã äàðãûí
Òàìãûí ãàçàð á¿ðòãýæ ¿íýìëýõ îëãîíî. 10.3. Ýíý õóóëèéí 10.2-ò çààñàí
¿íýìëýõ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí õóóëü òîãòîîìæèä çààñàí
ýðõýý ýäëýõ, íèéãìèéí õàëàìæèéí ¿éë÷èëãýýíä õàìðàãäàõ ¿íäñýí
áàðèìò áîëíî.” ãýæ ãýñýí ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò õèéæýý.
Ýìíýëýã-õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü Íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëèéí
äàãóó äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûí õóâü õýìæýý,
õóãàöààã òîãòîîõ ¿¿ðýã õ¿ëýýäãèéí çýðýãöýý Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
èðãýíèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé õóóëèàð èðãýíèé õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé áîëîõûã òîãòîîõ ¿¿ðýã íýìæ îëãîãäñîí áàéíà.
Èéíõ¿¿ õîëáîãäîõ õóóëü òîãòîîìæîîð “Ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ
êîìèññ”-ä øèíý ÷èã ¿¿ðýã íîãäîæ áàéãààòàé óÿëäóóëàí Ìîíãîë Óëñûí
Çàñãèéí Ãàçðûí 2008 îíû 7 äóãààð ñàðûí 29-íû ºäðèéí 304-ð òîãòîîëîîð
áàòàëñàí óã êîìèññûí ä¿ðýìä ò¿¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íèéã íýëýýä
ºðãºòãºæ, øèíý÷ëýí òîãòîîñîí áàéíà. Ä¿ðìèéí 2-ûí õî¸ðò çààñíààð
“Àéìàã, ä¿¿ðãèéí ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü íàðèéí
ìýðãýæëèéí äîòðûí, ìýäðýëèéí, ìýñ çàñëûí ýì÷, íýãäñýí ýìíýëãèéí
åðºíõèé ýì÷, íèéãìèéí äààòãàëûí õýëòñèéí ìàãàäëàã÷ ýì÷, íàðèéí
áè÷ãèéí äàðãà áîëîí íèéãìèéí õàëàìæèéí áàéãóóëëàãà, àæèë îëãîã÷,
äààòãóóëàã÷, õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýíèé ýðõ àøãèéã õàìãààëàõ
áàéãóóëëàãóóäûí òºëººëºë á¿õèé 9-11 õ¿íèé á¿ðýëäýõ¿¿íòýé áàéíà”.
Á¿ðýëäýõ¿¿íèéã ìýðãýæëèéí áîëîí îðîëöîîíû òºëººëëèéí õóâüä
10
Ìîíãîë Óëñûí íèéãìèéí äààòãàëûí õóóëü. 1994 îí
20

22. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
ºðãºòãºñºí íü ñàéí ç¿éë áîëîâ÷ èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
áîëñíûã òîãòîîõîä áàðèìòëàõ àðãà ç¿é, àðãà÷ëàë, øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò
çýðýã àæëûí òîäîðõîé óäèðäàìæèéí òàëààð ýíý æóðàìä çîõèöóóëàëò
õèéãäýýã¿é áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ýìíýëýã õºäºëìºð ìàãàäëàõ êîìèññ íü
äààòãóóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí ÷àäâàð àëäàëòûã ÷, èðãýíèé õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé áàéäëûã ÷ íýã ë æàãñààëòûã áàðèìòëàí òîãòîîæ áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé íèéãìèéí õàìãààëëûí òóõàé Ìîíãîë
óëñûí õóóëèíä íèéãìèéí õàðèëöààíä îðîëöîõ ÷àäâàðààð íü õºãæëèéí
áýðõøýýëèéã òîãòîîõîîð çîõèöóóëàëò õèéñýí áàéãàà. Ãýòýë Ýìíýëýã
õºäºëìºðèéí ìàãàäëàõ êîìèññ õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîõäîî
ñàéäûí òóøààëààð áàòëàãäñàí æàãñààëòûã ¿íäýñëýí õºäºëìºðèéí
÷àäâàð àëäàëòûã ¿íäýñ áîëãîæ áàéãàà áºãººä õºäºëìºðèéí ÷àäâàð
àëäàëòûí õóâèéã òóõàéí ýðõòíèé ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëòûí õóâèàð
òîîöäîã áàéíà. Èéì ó÷ðààñ ñàéäûí òóøààëààð áàòëàñàí ãàíö
æàãñààëòûí äàãóó èðãýíèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëîõûã çºâ
òîãòîîõ ìàãàäëàë òóí áàãà áºãººä õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîæ
áàéãàà îäîîãèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ¿íäñýíäýý áóðóó ÿâàãäàæ áàéíà ãýæ
¿çýõ ¿íäýñòýé þì.
Ýíý á¿õíýýñ ä¿ãíýæ ¿çâýë õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîäîðõîéëîõ àðãà
ç¿é, ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëæ, á¿òöèéã ñàéæðóóëàí ò¿¿íèéã õîëáîãäîõ
áàéãóóëëàãà àëáàí òóøààëòíóóä áàðèìòàëæ àæèëëàõ àëáàí ¸ñíû
øèéäâýð, ýðõ ç¿éí çîõèöóóëàëò øààðäëàãàòàé áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéã ÿàæ òîäîðõîéëîõ ¸ñòîé âý?
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéí
òîäîðõîéëîëòûí äàãóó õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áàéäëûã
òîãòîîäîã íýãäñýí àðãà÷ëàë îëîí óëñûí õýìæýýíä ºíººäºð õ¿ðòýë áèé
áîëîîã¿é áàéíà.
Õýäèé òèéì áîëîâ÷ õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëèéã òîãòîîõäîî áàéíãûí
ñîãîã, áýðõøýýë¿¿ä íü íèéëýýä òóõàéí õ¿íèé íèéãìèéí àìüäðàëûí á¿õ
ñàëáàðò îðîëöîõ îðîëöîîíä õèð íºëººëæ áàéãààã õàðãàëçàí ¿çäýã îëîí
óëñûí íèéòëýã æèøèã áèé. Ìàíàé îðíû òóõàéä ÷ îäîîãèéí áàéäëààð
ýíý æèøãèéã åðºíõèéä íü áàðèìòëàõ øààðäëàãàòàé ãýæ òºñëèéí
ñóäàëãààíû áàã ¿çñýí áîëíî.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ, òýäíèé àñðàí õàìãààëàã÷èä, òýäýíòýé
àæèëëàäàã àëáàí õààã÷äûí äóíä 2006 îíä “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
21

23. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
õ¿íèé ýðõ ç¿éí îð÷èíã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ íü” òºñëèéí õ¿ðýýíä
ÿâóóëñàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãààíä îðîëöîã÷èä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñ íèéãìèéí àìüäðàëä îðîëöîõîä ãàðäàã õ¿íäðýë¿¿ä þóíààñ
õàìààðàëòàé áàéãàà òàëààð äîð äóðüäñàí áàéð ñóóðèéí èëýðõèéëæýý.11
Ãðàôèê 1. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä
èäýâõòýé îðîëöîõîä ãàðäàã õ¿íäðýë¿¿ä
90
78,2
80 74,9
70
60,5
60
47,8
50
,
40 34,2
32,8 30,7
30 26,7
20
10
0
Ãðàôèêò äóðüäñàí ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä íýãä, àñðàí õàìãààëàã÷èä áîëîí
àëáàí õààã÷èä ººð ººð áàéð ñóóðüòàé áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. Õî¸ðò,
ººðººñ íü áîëîí íèéãìýýñ íü øàëòãààëñàí õ¿íäðýë õàìãèéí èõ áºãººä
îéðîëöîî òºâøèíä áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà.
¯¿ññýí ñîãîã íü òóõàéí õ¿íä ÿìàð íýã ¿éëäëèéí õÿçãààðëàëò áèé
áîëãîíî. ¯éëäëèéí õÿçãààðëàëò íü áýðõøýýëèéã ¿¿ñãýíý. Áýðõøýýëèéã
(ñîíñãîëûí áóóðàëòòàé õ¿í ñîíñãîëûí àïïàðàò ç¿¿õ ã.ì) àðèëãàõûí
òóëä ººð ººð õýðýãöýýã õàíãàõ øààðäëàãà ãàðíà.
Õýðýãöýýã çºâ õàíãàõ íü òóõàéí õ¿íèé ñîãîã, áýðõøýýëèéã àðèëãàõ,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàíãàõ óãòâàð íºõöºë þì.
Õ¿íèé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áàéäëûã çºâ òîäîðõîéëîõ, õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé ãýãäýõ õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ðýýã çºâ òîãòîîõ íü ýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí
ýðõèéã õàíãàõ çîõèñòîé àðãà õýìæýý àâàõ, ýðõèéí õýðýãæèëòýíä çºâ
¿íýëãýý ºãºõ ÷óõàë àëõàì ìºí.
“Ëîááè òºâººñ ÿâóóëñàí ñóäàëãàà “2006 îí
11
22

24. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Õî¸ð. Õ¯ÍÈÉ ÝÐÕ
Õ¿íèé ýðõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ íü õ¿íèé ýðõèéíã
õàíãàõ íèéòëýã çîðèëòîîñ àíãèä àâ÷ ¿çýõ òóñãàé àñóóäàë áèø þì. Ýíý
àñóóäàë õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí çàð÷èì ¿çýë ñàíààíä
á¿ðýí òóñãàëàà îëñîí áàéäàã.
Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí Íýãä¿ãýýð ç¿éëä: “Õ¿í á¿ð
òºðºëõººñºº ýðõ ÷ºëººòýé, íýð òºð, ýðõèéíõýý õóâüä àäèë òýãø áàéíà.
Òýäýíä îþóí óõààí, ºðëºã ñýòãýë çàÿàñàí áºãººä ººð õîîðîíäîî àõàí
ä¿¿ãèéí ¸ñîîð õàðèëöàõ ¸ñòîé ” ãýæýý. Ýíý áîë õ¿íèé ýðõ çàÿàãäìàë
ìºí ÷àíàðûíõàà õóâüä àäèë òýãø ãýäãèéã èëýðõèéëñýí ñóóðü ¿çýë
ñàíàà þì. ¯¿íèéã ñóäëàà÷èä ÷ áàñ îíîæ òîäîðõîéëñîí áèé. Òóõàéëáàë,
Ìîíãîë Óëñûí õºäºëìºðèéí áààòàð, àðäûí áàãø Á.×èìèä “Õ¿íèé ýðõ
ãýäýã íü òºðºëõººñ çàÿàñàí áºãººä õàìãèéí ýãýë óòãààðàà õ¿íä ººðò íü
áàéäàã, íèéãìèéí äîòîð çààâàë ýäëýõ áîëîìæ ìºí. Ýðõ ÷ºëºº ãýæ
õ¿íèé ýäëýõ ¸ñòîé áºãººä õ¿íýýñ ñàëãàæ ¿ë áîëîõ áîëîìæèéã õýëíý.
¯¿ãýýðýý ýðõ ÷ºëºº íü õ¿íèé ñàëøã¿é ýðõ áîëæ èëýðäýã áàéíà.” ãýõ
ìýòýýð òîäîðõîé ä¿ãíýëò¿¿ä õèéñýí áàéíà.
Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàëûí Õî¸ðäóãààð ç¿éëä: “Õ¿í á¿ð ýíý
òóíõàãëàëä çààñàí á¿õèé ë ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ÿìàð ÷ àëàã÷ëàëã¿éãýýð,
ÿñ ¿íäýñ, àðüñ ºíãº, õ¿éñ, õýë, øàøèí ø¿òëýã, óëñ òºðèéí áîëîí áóñàä
¿çýë áîäîë, ¿íäýñíèé áóþó íèéãìèéí ãàðàë, ýä õºðºíãèéí áàéäàë,
ÿçãóóð óãñàà, áóñàä ÿëãààã ýñ õàðãàëçàí àäèëõàí ýäëýõ ¸ñòîé...” ãýæýý.
Õºãæëèéí áýðõøýýë íü õ¿íèé ÿëãààòàé áàéäëûí íýã õýñýã ó÷ðààñ “...
áóñàä ÿëãààã ýñ õàðãàëçàí” ãýñýí çààëòûí äàãóó õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëºº
íü òóõàéí õ¿íèéã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé ýñýõýýñ ¿ë õàìààðàí çààâàë
ýäëýõ ¸ñòîé ç¿éë ìºí ãýñýí ä¿ãíýëòýä ç¿é ¸ñîîð õ¿ðãýæ áàéãàà áîëíî.
Õ¿íèé ýðõèéí àíãèëàë12.
Õ¿íèé ýðõèéí òãýýìýë òóíõàãëàëä çààñíû äàãóó õ¿íèé ¿íäñýí ýðõ, ýðõ
÷ºëººã äàðààõü áàéäëààð àíãèëàí ¿çäýã áàéíà. Ýíý àíãèëëûí äàãóó
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ, õàìãààëàõàä
÷èãëýñýí áîäëîãî, ¿éë àæèëëàãàà ÿâàãäàæ áàéõ ó÷èðòàé áèëýý.
12
Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë 1948 îí
23

25. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº
Ýäèéí çàñãèéí ýðõ
Íèéãýì ñî¸ëûí ýðõ
Õóâèéí õàëäàøã¿é ýðõ, ýðõ ÷ºëºº
Èðãýäèéí òýãø ýðõ

Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèéã íýìýëò
ïðîòîêîëûí õàìò 2006 îíû 12 äóãààð ñàðûí 13-íû ºäºð Íýãäñýí
¯íäýñòíèé Áàéãóóëëàãà (ͯÁ)-ûí Åðºíõèé Àññàìáëåéí (ÅÀ) 61 ä¿ãýýð
÷óóëãàíààð õýëýëöýí áàòàëñàí áèëýý. Ýíýõ¿¿ áàðèìò áè÷ãèéã Ìîíãîë
Óëñûí Èõ Õóðàë 2008 îíû 12 äóãààð ñàðûí 19-íä ñî¸ðõîí áàòàëñàí þì.
Êîíâåíöèéí çîðèëãûã “Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿í õ¿íèé
á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã á¿ðýí ä¿¿ðýí ýäëýõ ÿâäëûã õàíãàõ, õàìãààëàõ,
õºõè¿ëýí äýìæèõ, ò¿¿í÷ëýí òýäíèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàðûã õ¿íäýòãýí
äýìæèõýä îðøèíî” ãýæ òîäîðõîéëñîí áàéäàã.13
Êîíâåíöèéí çîðèëãîä òóñãàëàà îëñîí ¿íäñýí îéëãîëòóóäûã
õýðýãëýýíèé çîðèëãîîð äàðààõü çàäëàí òàéëáàðëàæ áîëîõ þì ãýæ
òºñëèéí ñóäàëãààíû áàã ¿çýæ áàéãàà áîëíî.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿í - áèå ìàõáîäü, îþóí ñàíàà, ñýòãýë
ìýäðýë, ìýäðýõ¿éí áàéíãûí ñîãîã, áýðõøýýëèéí òºð뺺ñ ¿ë õàìààðàí
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í áîëãîíûã ÿìàð íýãýí àëàã÷ëàëã¿é
õàìðóóëíà ãýæ îéëãîæ õýðýãëýõ íü ç¿éòýé.
Õ¿íèé á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã - Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë,
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèíä òóñãàñàí á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò íýãýí àäèë ýäë¿¿ýõ òóõàé àñóóäàë ãýæ ¿çíý.
Á¿ðýí ä¿¿ðýí ýäëýõ ÿâäëûã- áàéíãûí ñîãîã, áýðõøýýëýýñ øàëòãààëàí
ýðõ, ýðõ ÷ºëººãºº äóòóó ýäëýõ ¸ñã¿é ãýñýí ¿íäñýí ñàíààã òîäîòãîí
èëýðõèéëæ áàéíà ãýæ ¿çýæ áîëíî.
Õàíãàõ - õóóëü ç¿éí, ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí áîëîí áóñàä áàòàëãààã
á¿ðä¿¿ëíý ãýæ îéëãîíî.
Õàìãààëàõ- õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõººñ ñýðãèéëýí õàìãààëàõ òóõàé
13 ÕÁÕ¿ì¿¿ñèéí ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè 2006 îí
24

26. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
àñóóäëûã õºãæëèéí áýðõøýýëòýé á¿õ õ¿íä õàìààðóóëàõ òóõàé ñàíààã
îíöîëæ áàéãàà áîëíî.
Õºõè¿ëýí äýìæèõ- ýðõ, ýðõ ÷ºëººã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéí çýðýã ýðõ
÷ºëººãºº ýäëýí õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîëöîî á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýýð õºõè¿ëýí
äýìæèíý ãýñýí ñàíàà ãýæ îéëãîæ áîëíî.
Ò¿¿í÷ëýí òýäíèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàðûã õ¿íäýòãýí äýìæèõýä
îðøèíî - ñîãîãîîñ áîëæ àëàã÷ëàõã¿é áóñàäòàé àäèë õàíäàíà,
õóâèéí îíöëîã áàéäëûã íü õ¿ëýýí çºâøººðíº, ýðõýý ýäëýõýä íü ñààä
ó÷ðóóëàõã¿é áàéíà ãýñýí çàð÷èìûí ñàíààã íýãòãýí èëýðõèéëñýí ãýæ
îéëãîæ áîëíî.
Êîíâåíöèéí çàð÷ìóóä: Êîíâåíöèä òîäîðõîéëñîí ¿íäñýí çàð÷ìóóä
íü ¿íäýñíèé õóóëü òîãòîîìæóóäàä íýã ìºð òóñãàëàà îëæ õýðýãæèõ
¸ñòîé. Èéìýýñ òóõàéí çàð÷èìóóäûí óòãà ó÷èð, ìºí ÷àíàðûã çºâ îéëãîæ
õýðýãëýõ íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéã õàìãààëàõ ÷èãëýëýýð
àæèëëàæ áóé áàéãóóëëàãà õ¿ì¿¿ñèéí ÷óõàë ¿¿ðýã áîëäîã.
Ñîíãîëò õèéõ ýðõ ÷ºëºº áîëîí õ¿íèé áèå äààñàí áàéäëûã
îðîëöóóëàí õ¿íèé íýð òºð, íàíäèí ÷àíàð, õóâèéí õàðààò áóñ
áàéäëûã õ¿íäýòãýõ
Àëàã÷ëàõã¿é áàéõ
Íèéãýìä á¿ðýí ä¿¿ðýí, ¿ð ä¿íòýé îðîëöîõ áîëîí õàìðàãäàõ.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí îíöëîã áàéäëûã õ¿íäýòãýõ,
òýäíèéã õ¿íèé ÿëãààòàé áàéäàë, õ¿í òºðºëõòíèé íýã õýñýã ãýæ
õ¿ëýýí àâàõ.
Òýãø áîëîìæ îëãîõ
Õ¿ðòýýìæòýé áàéõ
Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí òýãø ýðõòýé áàéõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí õóâüñàæ ººð÷ëºãäºõ ÷àäàìæèéã
õ¿íäýòãýõ áîëîí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿¿õäèéí ººðèéí îíöëîã
áàéäëàà õàäãàëàõ ýðõèéã õ¿íäýòãýí õàíäàõ
Ìàíàé óëñ íýãýíò ýíý êîíâåíöèä íýãäñýí ó÷ðààñ ýäãýýð çàð÷èìóóäûã
äîòîîäûíõîî õóóëü òîãòîîìæèä òóñãàæ õýðýãæ¿¿ëýõ õóóëü ¸ñíû
¿¿ðýã õ¿ëýýõ áîëíî. Òèéìýýñ ýíý çàð÷ìóóä äîòîîäûí ÿìàð õóóëü
òîãòîîìæòîé õýðõýí óÿëäàæ áàéãàà, þóã íü ººð÷ëºõ, þóã íü øèíýýð
íýìýõ øààðäëàãàòàé áàéíà âý? çýðýã àñóóäëûã òîäðóóëñàí èæ á¿ðýí
ñóäàëãàà õèéõ íü ÷óõàë áàéíà.
25

27. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Õºãæëèéí áýðõøýýëèéí óëìààñ àëàã÷ëàõ
Ýíý îéëãîëò íü õ¿íèé ýðõèéí õ¿ðýýíä ÿðèãääàã àëàã÷ëàõ ãýäýã åðºíõèé
îéëãîëòîîñ íýëýýä ÿëãààòàé. Óëñ òºð, ýäèéí çàñàã, íèéãýì ñî¸ë,
èðãýíèé áîëîí áóñàä ñàëáàðò õ¿íèé ýðõ, ¿íäñýí ýðõ ÷ºëººã áóñàäòàé
àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð ýäëýõ ÿâäëûã õºãæëèéí áýðõøýýëýýñ íü
øàëòãààëàí ñóëðóóëàõ áóþó èéì ýðõèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõèéã ¿ã¿éñãýõ
çîðèëãî àãóóëñàí, ýñõ¿ë òèéì ¿ð ä¿íä õ¿ðãýñýí á¿õ òºðëèéí àëàã÷ëàë,
ãàäóóðõàëò, õÿçãààðëàëòûã õýëíý. Ýíý íü àëàã÷ëàëûí á¿õ õýëáýð, ò¿¿íèé
äîòîð òîõèðîõ õýðýãëýãäýõ¿¿íýýñ14 òàòãàëçàõ ÿâäàë ìºí õàìààðíà.
14
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé îíöëîãò òîõèðñîí íýìýëò õýðýãëýë
26

28. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
Ãóðàâ. ÌÎÍÃÎËÛÍ ÕªÃÆËÈÉÍ ÁÝÐØÝÝËÒÝÉ ÈÐÃÝÄÈÉÍ
ÝÐÕÈÉÍ ÕÝÐÝÃÆÈËÒÈÉÍ ÁÀÉÄÀË
Ìîíãîë äàõü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëòèéí
áàéïäëûí òàëààð íü ýä¿ãýý õ¿ðòýë òóñãàéëàí õèéñýí ñóäàëãààã ¿ã¿é
áàéíà. Òºðèéí áàéãóóëëàãûí øóãàìààð ãàðäàã çàðèì íýã ìýäýý òàéëàíä
òîî áàðèìò òóñãàãääàã áîëîâ÷ òýð íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé
ýðõèéí õýðýãæèëòèéã á¿ðýí èëýðõèéëæ ÷àääàãã¿é áîëíî.
Ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà íü Ìîíãîëä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í á¿ð
Õ¿íèé ýðõèéí ò¿ãýýìýë òóíõàãëàë, Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèíä
çààñàí á¿õ ýðõ, ýðõ ÷ºëººã ÿìàð íýãýí àëàã÷ëàëã¿é á¿ðýí ä¿¿ðýí
ýäëýõ ÿâäëûã õàíãàõ õóóëü ç¿éí, ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí áîëîí áóñàä
áàòàëãààã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäñàí ýñýõ, õ¿íèé ýðõ çºð÷èãäºõººñ ñýðãèéëýí
õàìãààëàõ, íýãýíò çºð÷èãäñºí ýðõèéã ñýðãýýõ ìåõàíèçì áàéãàà ýñýõ,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í ýðõýý ýäëýõ íºõöëèéã õàíãàõ ¿¿ðýã
õ¿ëýýñýí áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëòàí, èðãýä ººðñ人 ýíý ¿¿ðýãýý õýð
áèåë¿¿ëäýã çýðýã îëîí àñóóäëûã õàìàðäàã.
ÌÕÁÈÁ¯-íèé õîëáîî 2008 îíä õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõ
õýðõýí õàíãàãäàæ áàéãàà áàéäëûã òîäðóóëàõ ñóäàëãàà õèéõäýý
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí äóíä ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà ÿâóóëæ,
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõòýé
îðîëöóóëàõàä ãîë äýìæëýãèéã ÿìàð ñóáüåêò ¿ç¿¿ëýõ ¸ñòîé ãýæ ººðñ人
¿çäãèéã òîäðóóëñàí áîëíî.
Ñóäàëãààíä îðîëöîã÷äûí 70 õóâü íü òºð áîëîí òºðèéí ¿éë÷èëãýýíèé
áàéãóóëëàãûí äýìæëýãòýé ë íèéãìèéí àìüäðàëä èäýâõèòýé îðîëöîæ
÷àäíà ãýæ õàðèóëæýý. Ýíý íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí ýðõèéã
õàíãàõàä òºð ÷óõàë ¿¿ðýãòýéã õàðóóëæ áàéãààãèéí çýðýãöýý ñóäàëãààíä
îðîëöîãñäûí äºðºâíèé íýã îð÷èì íü ººðºº ãîë ¿¿ðýãòýéã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí íü ìàíàé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí äóíä á¿õíèéã
òºðººð, áóñäààð õèéëã¿¿ëýõ ãýñýí õàëàìæëóóëàõ ñýòãýëãýý õ¿÷òýé
áàéäãèéí èëýðõèéëýë ãýæ ¿çýæ áàñ áîëíî.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí àñóóäàë íü òóõàéí õ¿í ÷óõàì
ÿìàð òºðëèéí ñîãîã ãýìòëèéí óëìààñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé áîëñíîîñ
27

29. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
íü õàìààð÷ áàñ ó÷èð ÿëãàâàðòàé òàâèãääàã ºâºðìºö àñóóäàë áèëýý.
Ãðàôèê. 2. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéã íèéãìèéí àìüäðàëä
èäýâõèòýé îðîëöîõîä äýìæèõ ñóáúåêòóóä
6% 4%
12%
%
47%
8%
23%
2
,
, ,
Ýõ ñóðâàëæ: ÌÕÁÈÁ¯Õ 2008. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí
äóíä ÿâóóëñàí ñîöèîëîãèéí ñóäàëãàà
Èéì ó÷ðààñ Ìîíãîëûí õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí õýðýãæèëò
ÿìàð áàéãààã õ¿íèé ýðõèéí ñàëáàð á¿ðýýð àâ÷ ¿çýæ òîäðóóëàõ
øààðäëàãàòàé áîëäîã áàéíà. ×èíãýõäýý òóõàéí ýðõèéã õýðýãæ¿ëýõ
õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãàà, ò¿¿íèé õýðýãæèëòèéí áàéäàë ãýñýí ¿íäñýí
äàðààëëààð àâ÷ ¿çëýý.
1. Óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº
Óëñ òºðèéí ýðõ ýðõ ÷ºëºº íü ñîíãîõ ñîíîãäîõ, ýâëýëäýí íýãäýõ,
øààðäëàõ, ¿çýë áîäëîî èëýðõèéëýõ çýðýã îëîí òàëûí ¿çýëãäýë ¿éë
ÿâöûã õàìðàíà.
1.1 Òºðèéã óäèðäàõàä îðîëöîõ áîëîí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä áóñàä èðãýäèéí íýãýí àäèë òºð, íèéãìèéã
óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõòýé. Îðîëöîî íü äàðààõü õýëáýðòýé áàéíà.
¯¿íä:
Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷, Èõ õóðëûí ãèø¿¿í, àéìàã ñóì,
íèéñëýë, ä¿¿ðãèéí èðãýäèéí òºëººëºã÷èéí õóðàë, áàã õîðîîíû
õóðëûí òºëººëºã÷èéã ñîíãîõ,
ººðºº ñîíãîãäîõ,
28

30. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
á¿õ íèéòèéí ñàíàë àñóóëãàä îðîëöîõ,
àëü ÷ òºâøèíä òºðèéí àëáà õàøèõ,
èðãýä äàíãààðàà ºðãºäºë ãàðãàõ,
 èðãýíèé íèéãýìä íýãäýõ çàìààð òºðä õÿíàëò òàâèõ,
øóäàðãà ø¿¿õýýð õàìãààëóóëàõ çýðýã áîëíî15
Õóóëü ýðõ ç¿éí áàòàëãàà
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõ ÷ºëººã õàíãàõýðõ ç¿éí
ñóóðü îð÷èí ºíººäºð òîäîðõîé õýìæýýíä á¿ðäñýí ãýæ ¿çýõ áîëîìæòîé.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöè, Ìîíãîë Óëñûí
¯íäñýí õóóëü áîëîí õîëáîãäîõ áóñàä õóóëü òîãòîîìæóóäàä çîõèõ
çààëòóóä òóñãàãäàí ìºðäºãäºæ áàéíà.
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí òóõàé êîíâåíöèä õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿íèé óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëººíèé òàëààð òîäîðõîé
çîõèöóóëàëò õèéæ ºãñºí áàéíà. Óã êîíâåíöèéí 29-ð ç¿éëä çààñíû
äàãóó “Îðîëöîã÷ óëñóóä íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí óëñ
òºðèéí ýðõèéã áàòàëãààæóóëæ, ýäãýýð ýðõýý áóñäûí íýãýí àäèë ýäëýõ
áîëîìæèéã áèé áîëãîõ ¿¿äíýýñ äàðààõü ¿¿ðýã õ¿ëýýíý:
à) áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí äýýð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
õ¿ì¿¿ñèéí ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõ, áîëîìæèéã îðîëöóóëàí øóóä áóþó
÷ºëººòýé ñîíãîñîí òºëººëëèéí áàéãóóëëàãààðàà äàìæóóëàí óëñ òºð,
íèéãìèéí àìüäðàëä ¿ð ä¿íòýé, á¿ðýí ä¿¿ðýí îðîëöîõ áàéäëûã äàðààõü
õýëáýðýýð õàíãàíà:
ñîíãóóëü ºãºõ æóðàì, áàéð, ñîíãóóëèéí õóóäàñ íü àøèãëàõàä
çîõèñòîé, õ¿ðòýýìæòýé áîëîí îéëãîõ, àøèãëàõàä õÿëáàð áàéõ
ÿâäëûã õàíãàõ,
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ñîíãóóëü áîëîí àðä íèéòèéí
ñàíàë àñóóëãàä ÿìàð íýã ñ¿ðä¿¿ëýãã¿éãýýð ñàíàëàà íóóöààð ºãºõ,
ñîíãóóëüä íýðýý äýâø¿¿ëýõ, áîëîí øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä
òóñëàõ áîëîí øèíý òåõíîëîãè àøèãëàõ çàìààð àëáàí òóøààë
õàøèõ, òºð, çàñãèéí áàéãóóëëàãûí àëü ÷ ò¿âøèíä òºðèéí àëáà
õààõ ýðõèéã äýìæèæ õàìãààëàõ
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñ ñîíãîã÷èéí õóâüä ººðèéí ñàíàë,
áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ, ¿¿íèé òóë øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä
òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí õ¿ñýëòýýð ñîíãîñîí õ¿íèé òóñëàëöààòàé
ñàíàëàà ºãºõ
15
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí Õóóëü. ÓÁ., 1992. ... äýõ òàë
29

31. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
á) õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñò áóñàäòàé àäèë òýãø áàéõ ¿íäñýí
äýýð ÿìàð íýã àëàã÷ëàëã¿éãýýð òºðèéí óäèðäàõ õýðýãò á¿ðýí ä¿¿ðýí,
¿ð íºëººòýé îðîëöîõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäëûã èäýâõèòýéãýýð õºõè¿ëýí
äýìæèæ, òýäíèé íèéãìèéí ¿éë õýðýãò îðîëöîõ îðîëöîîã äàðààõü
õýëáýðýýð äýìæèíý:
óëñ îðíû óëñ òºðèéí áîëîí òºðèéí õýðýã, ÿëàíãóÿà óëñ òºðèéí
íàìóóäûí ¿éë àæèëëàãàà áîëîí óäèðäëàãàòàé íü õîëáîîòîéãîîð
¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëäàã çàñãèéí ãàçðûí áóñ áàéãóóëëàãóóäûí ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîõ
õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéã îëîí óëñûí, ¿íäýñíèé, á¿ñ
íóòãèéí áîëîí îðîí íóòãèéí ò¿âøèíä òºëººëºõ õºãæëèéí
áýðõøýýëòýé õ¿ì¿¿ñèéí áàéãóóëëàãà áàéãóóëàõ, òèéì
áàéãóóëëàãàä ýëñýõ “ ãýæ çààæýý.
Ýíý á¿õýí áîë Ìîíãîë Óëñ õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí
êîíâåíöèä íýãäýí îðñîí îðíû õóâü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé
óëñ òºðèéí ýðõ ýðõ ÷ºëººã õàíãàõ îëîí óëñûí íèéòëýã õýì õýìæýýã
äàãàæ ìºðäºõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñíèé áàòàëãàà, õºãæëèéí áýðõøýýòýé õ¿íèé
óëñ òºðèéí ýðõ, ýðõ ÷ºëºº ìîíãîëä õýðýãæèõèéí ýðõ ç¿éí òîìîîõîí
áàòàëãàà ìºí.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäñýí õóóëèéí 16 äóãààð ç¿éëä çààñíààð Ìîíãîë Óëñûí
èðãýí ...“ 9) Øóóä áóþó òºëººëºã÷äèéí áàéãóóëëàãààðàà óëàìæëàí
òºðèéã óäèðäàõ õýðýãò îðîëöîõ ýðõòýé. Òºðèéí áàéãóóëëàãàä ñîíãîõ,
ñîíãîãäîõ ýðõòýé. Ñîíãîõ íàñûã 18 íàñíààñ ýäýëíý. Ñîíãîãäîõ íàñûã
òºðèéí çîõèõ áàéãóóëëàãà, àëáàí òóøààëä òàâèõ øààðäëàãûã õàðãàëçàí
õóóëèàð òîãòîîíî.” Ýíý çààëò õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé òóõàéä
øóóä ìºðäºãäºõ ó÷èðòàé.
Óëñûí Èõ Õóðëûí ñîíãóóëèéí òóõàé õóóëèíä çààñíààð “Ìîíãîë
óëñûí ñîíãóóëèéí ýðõ á¿õèé èðãýí ¿íäýñ, óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº,
õ¿éñ,íèéãìèéí ãàðàë, áàéäàë, õºðºí㺠÷èíýý, ýðõýëñýí àæèë, àëáàí
òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð ÿëãàâàðëàãäàõã¿é
ñîíãóóëüä îðîëöîæ, ñàíàëàà ºãºõ ýðõòýé”.(6.1) Ýíä õºãæëèéí
áýðõøýýëèéí òóõàéä õîëáîãäóóëàí òîäîòãîõ øààðäëàãà áàéíà.
Òóõàéëáàë, “ÿëãàâàðëàãäàõã¿é” ãýäãèéí ºìíº “...òºðñºí áîëîí áóñàä
áàéäëààð ...” ãýæ îðóóëáàë ÿëãàâàðëàë, àëàã÷ëàë ¿¿ñýõã¿é áîëíî ãýæ
¿çýæ áàéíà.
Áèå ýðõòíèé ñîãîã, ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë, áîëîâñðîëûí ò¿âøèíãýýñ
30

32. Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿íèé ýðõèéí øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò áîëîâñðóóëàõ íü
øàëòãààëàí ñàíàëàà áèå÷ëýí ºãºõ ÷àäâàðã¿é ñîíãîã÷ ººðèéí
èòãýìæëýãäñýí õ¿íèé òóñëàëöààòàéãààð ñàíàë ºã÷ áîëîõ áºãººä òýð íü
ñîíãóóëèéí ýðõ á¿õèé èðãýí áàéíà. (47.7) Ýíý çààëòûí òóõàéä ÿìàð íýã
àñóóäàë ¿ã¿é.
Áèåèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûí óëìààñ ñàíàë àâàõ áàéðàíä õ¿ðýëöýí
èðæ ÷àäàõã¿é ñîíãîã÷ 纺âðèéí áèò¿¿ìæèëñýí õàéðöãààð ñàíàë ºãºõ
õ¿ñýëòýý ñàíàë àâàõ ºäðººñ òàâààñ äîîøã¿é õîíîãèéí ºìíº õýñãèéí
õîðîîíä áè÷ãýýð ãàðãàíà.(47.10) Ñîíãóóëèéí õóóëèéí ýíý çààëòûí
äàãóó õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýí ñàíàë àâàõ áàéðàíä èðýõã¿éãýýð
çºâõºí 纺âðèéí õàéðöãààð ñàíàë ºãºõ òóõàé çààñàí íü íýã òàëààð
ºìíºõ çààëòòàé çºð÷èëäºæ áàéãàà, íºãºº òàëààð áóñàä îðîëöîîã íü
õÿçãààðëàæ áàéíà.
Ýíý á¿õíýýñ ¿çýõýä ñýòãýöèéí ºâ÷íèé óëìààñ ººðèéí ¿éëäëèéí
ó÷èð õîëáîãäëûã îéëãîõã¿é, ººðèé㺺 çºâ óäèðäàæ ÷àäàõã¿é áîëñîí
ýòãýýäèéã ø¿¿õ èðãýíèé ýðõ ç¿éí ÷àäàìæã¿é ãýæ òîîöñîíîîñ áóñàä
èðãýä ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ àñóóäëûã õóóëèàð
áàòàëãààæóóëñàí áàéíà.
Õýðýãæèëòèéí áàéäàë
Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýä òóõàéí òîéðîãòîî ÿìàãò öººíõ áàéäàã
ó÷èð õºãæëèéí áýðõøýýëòýé õ¿í áóñäûãàà òºëººëæ á¿õ øàòíû õóðàëä
ñîíãîãäîõ ìàãàäëàë òóéëûí õîìñ áàéäàã. 2008 îíû Óëñûí Èõ Õóðëûí
áîëîí îðîí íóòãèéí ñîíãóóëèéã òîìñãîñîí îëîí ìàíäàòòàé òîéðãîîð
çîõèîí áàéãóóëæýý. Èéì íºõöºë áàéäàë íü õºãæëèéí áýðõøýýëòýé
èðãýäèéí òàðõàëòààñ õàìààðàëòàé ñîíãîõ, ñîíãîãäîõ ýðõýý õýðýãæ¿¿ëýõ
àñóóäàë ºâºðìºö áàéäëààð òàâèãäàíà.
ÓÈÕ-ûí 2008 îíû ñîíãóóëèàð ñîíãîã÷äûí íýðñèéí æàãñààëòàíä
1,542,617 ñîíãîã÷ á¿ðòãýãäñýíýýñ 1,179,448 ñîíãîã÷ ñàíàëàà ºãñºí áàéíà.
Íèéò ñîíãîã÷äûí 76,46 õóâü íü ñàíàëàà ºã÷ýý.16 Òýãâýë ñîíãóóëèéí
íàñíû ñàíàë ºãºõ ýðõòýé õºãæëèéí áýðõøýýëòýé íèéò èðãýä 39265
áàéãàà íü íèéò ñîíãîã÷äûí 2,54 õóâü áîëæ áàéíà.
2008 îíä Õºãæëèéí áýðõøýýëòýé èðãýäèéí áàéãóóëëàãóóäûí ¯íäýñíèé
õîëáîîíîîñ õèéñýí ñóäàëãààãààð 2008 îíû ñîíãóóëüä ñîíãóóëèéí
íàñíû õºãæëèéí áýðõøýýëòýé íèéò èðãýäèéí 34.7 õóâü áóþó 13625 õ¿í
íü ñîíãóóëüä îðîëöñîí áàéíà. Ýíý íü ñàíàëàà ºãñºí íèéò ñîíãîã÷äûí
16
Ñîíãóóëèéí åðºíõèé õîðîîíû äàðãà Ä. Áàòòóëãûí èëòãýë 2008 îí
31