2008 онд "агаарын бохирдолт" сэдвээр хийж байсан бие даалт

1. Ãàð÷èã
1. Îðøèë
2. Äýëõèéí õýìæýýíä àãààðûí áîõèðäîëòûí õýìæýý
3. Àãààðûí áîõèðäîëòûí ýõ ¿¿ñâýð
4. Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîëòûí ýõ ¿¿ñâýð, øàëòãààí
5. Áàéãàëü îð÷íû øèíæèëãýýíèé òºâ ëàáîðàòîðèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿í
6. Àãààðûí ÷àíàð õÿíàëòûí øèíæèëãýý
7. Àãààðûí áîõèðäîëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõàä õýðýãëýõ áîëîìæòîé àðãóóä
8. Àãààðûí áîõèðäîëûã áàãàñàõàä ÷èãëýñýí áîäëîãî, àðãà õýìæýý
9. Àãààðûí òºëáºðèéí õóóëü, òîãòîîìæ
10. Ä¿ãíýëò
11. Àøèãëàñàí íîì çîõèîë
1

2. Îðøèë
Õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààãààð áàéãàëèéí ººðèé㺺 çîõèöóóëàõ ÷àäâàð àëäàãäàæ æèë á¿ð äýëõèéí àãààð,
óñ, õºðñºíä 100 ñàÿ òí õèìèéí áîäèñ øèíãýæ, 4000 ì 3 õºðñ õóóëàãäàí óñòàæ, 100 ñàÿ òí àøèãò ìàëòìàë
îëáîðëîãäîí, 600 ñàÿ òí õèìèéí áîäèñóóä ¿éëäâýðëýãäýæ áàéäàã áàéíà.
Îðîñûí ýðäýìòýí È.Â.Âåðíàäñêèéí óðüä÷èëàí õýëñíýýð “Õ¿íèé àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãàà íü ýõ äýëõèéã
ýêîëîãèéí ñ¿éðëèéí èðìýãò õ¿ðãýõ ãåîëîãèéí õ¿÷èí ç¿éë áîëíî” ãýæ õýëñýí ¿ã ¿íýí áîëîõ íü õ¿í
òºðºëõòíèé õºãæëèéí ãóðàâ äàõ ìÿíãàí æèëèéí áîñãîí äýýð íîòëîãäîîä áàéíà.
Õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëèéí íºëººëë¿¿äèéí ýêîëîãèéí ¿ð äàãàâàðûã ¿íäýñëýí ýåðýã (áàéãàëèéí íººöèéã ñýðãýýõ,
îéæóóëàõ ãýõ ìýò), ñºðºã (îéã óñòãàõ, öýâýð óñíû íººöèéã áàãàñãàõ, öºëæèëò, óðãàìàë àìüòäûí òºðºë
ç¿éë áàãàñàõ) ãýæ 2 àíãèëäàã.
Õ¿ðýýëýí áóé áàéãàëü îð÷èíä ÿíç á¿ðèéí (õàòóó, øèíãýí, õèé, äóó ÷èìýý, òóÿà ãýõ ìýò) áîäèñ, õºäºº àæ
àõóéí á¿òýýãäýõ¿¿í, óñ çýðãýýð äàìæèí õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä, àìüòàí, óðãàìàë áîëîí ýêîñèñòåìä ñºð㺺ð
íºëººëºõèéã áîõèðäîëò ãýíý.
2

3. Äýëõèéí õýìæýýíä àãààðûí áîõèðäîëòûí õýìæýý
Àãààðûí áîõèðäîëòîé ãàçàð íóòãààñ àæèãëàëò õèéæ ¿çýõýä 10 ñàÿ õ¿í àìòàé ýñâýë 2007 îíîîñ
õîéø õ¿í àì íü 10 ñàÿä õ¿ðýõ òîì õîòóóäàä áîõèîðäîëûí õýìæýý äýýä çýðýãò õ¿ðýõèéã Äýëõèéí Ýð¿¿ë
Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà òîäîðõîéëîí ãàðãàñàí áàéíà. ÄÝÌÁ-ààñ ýäãýýð àñàð òîì õîòóóäûí 20-èàä íü
õèéñýí ñ¿¿ëèéí ¿åèéí àãààðûí ÷àíàðûí ñóäàëãààãààð õîòûí àãààðûí áîõèðäîëûã ýí òýðã¿¿íä àâ÷ ¿çýõ
àñóóäàë ãýæ ¿çæýý. ÄÝÌÁ ñóäàëãààíä îðîëöñîí 20 àñàð òîì õîòîîñ çºâõºí 6 õîò íü øààðäëàãà
õàíãàõóéö õÿíàëòûí òºõººðºìæòýé áàéíà ãýäýã ñóäàëãààã ãàðãàæýý.
Äýëõèéí õýìæýýíä àòîìûí öàõèëãààí ñòàíöèéí îñëîîñ áîëæ õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èí öàöðàãèéí áîõèðäîë
áóþó àãààðûí áîõèðäîëä õ¿ðäýã áàéíà. Îäîîãîîñ 22 æèëèéí ºìíº 1986 îíû 4 ñàðûí 26-íû ºäºð Óêðàéíû
×åðíîáûëèéí àòîìûí öàõèëãààí ñòàíöàä îñîë ãàð÷ýý. Øàëòãààí íü àòîìûí ðåàêòîðûí ãýìòëýýñ áîëñîí ãýæ
¿çäýã. Ýíý ¿åýð àòìîñôåðò 50 ñàÿ Êè ÿíç á¿ðèéí ðàäèîíóêëåîòèäóóä ìºí 50 ñàÿ Êè õèìèéí ðàäèî
èäýâõèò õèéí¿¿ä àãààðò äýãäñýí áàéíà. Ýíý îñëûí òàëáàé íü 2000 êì ðàäèóñòàé ç¿¿í Åâðîïûí 20 îðíû
íóòãèéí àãààðûã õàìàð÷ áàéæýý. Äýëõèéí íèéòèéí àãààðûí áîõèðäîëûí íýã øàëòãààíààñ áîëæ ¿¿ñýæ áóé
¿çýãäýë íü äóëààðàëò áîëîîä áàéíà. XX çóóíû óóð àìüñãàëûí äóëààðàëòûí íýã ¿íäñýí øàëòãààí íü õ¿íèé
¿éë àæèëëàãààíû óëìààñ àãààð ìàíäàë äàõü õ¿ëýìæèéí õèéí àãóóëàìæ èõñýæ áàéãàà ÿâäàë þì.
Õ¿ëýìæèéí õèé íü íàðíû áîãèíî äîëãèîíò öàöðàãèéã ººðòºº áàðàã øèíãýýõã¿é äýëõèéí ãàäàðãà ðóó øóóä
íýâòð¿¿ëäýã áîëîâ÷, äýëõèéãýýñ òóÿàðàõ äóëààí öàöðàëûã øèíãýýí àâ÷ äýëõèéí ãàäàðãàðóó áóöààæ
îéëãîí ¿¿ãýýðýý ãàçàð îð÷ìûí àãààðûí ¿å äàâõàðãàä íýìýëò äóëààðàëò ¿¿ñãýäýã áà ýíý íü îçîíû
äàâõàðãà öîîðñîíû ãýð÷ áîëæ áàéíà. Îäîîãèéí áàéäëààð Àíòðàêòèäûí ºìíºä òóéë äýýð ¿¿ññýí îçîíû öîîðõîé
2000 îíîîñ õîéø æèëýýñ æèë òóòàì èõñýæ ÁÍÕÀÓ-ûí ãàçàð íóòãààñ 3 äàõèí òîì áóþó 28,3 ñàÿ àì
äºðâºëæèí êì õýìæýýòýé áàéñíûã õèéìýë äàãóóë àæèãëàæ õÿíàæ áàéíà.
Îçîíû äàâõàðãûã öîîëîæ áóé ãîë áîäèñ áîëîõ õëîðòôòîðò í¿¿ðñóñòºðºã÷ áóþó ôðåîíû ¿éëäâýðëýõ,
õóäàëäàà, èìïîðò, ýêñïîðòûã çîãñîîæ, ãèäðîõëîðò í¿¿ðñóñòºðºã÷ººð îðëóóëæ áàéíà. Ôðåîíû îçîí çàäëàõ
÷àäâàð 1,0 íýãæ áóþó õàìãèéí ºíäºð áàéäàã ó÷ðààñ îçîí çàäëàõ ÷àäâàðààð ò¿¿íýýñ õàìààã¿é áàãà áóþó
0,055 íýãæ ÷àäâàðòàé áîäèñ ãèäðîõëîðò í¿¿ðñóñòºðºã÷ººð îðëóóëàí õýðãýëýõ çàìààð îçîíû äàâõàðãà
õàìãààëàõ òàë äýýð àðãà õýìæýý àâ÷ áàéíà.
Áîõèðäîëòûí ýõ ¿¿ñâýð
Àãààðûí áîõèðäîëûí ýõ ¿¿ñâýð áîëæ áóé õ¿÷èí ç¿éë íü
¯éëäâýðëýëèéí áîëîí àõóéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ¿¿ññýí õ¿õýðëýã õèé áà óòàà
Òýýâðèéí õýðýãñýëèéí õºäºëã¿¿ðýýñ ¿¿ññýí óòàà
Öàõèëãààí ñòàíöààñ ¿¿ñýõ í¿¿ðñõ¿÷ëèéí õèé, áà òàðèàëàíãèéí òàëáàéíààñ ¿¿ñýõ ìåòàí
Àýðîçîëü õºðãºã÷, õëîðòôòîðò í¿¿ðñóñòºðºã÷èä çýðãýýñ ¿¿ñýõ áîäèñóóä
Öàõèëãààí ñòàíö, òýýâðèéí õýðýãñýëèéí õºäºëã¿¿ðýýñ ¿¿ñýõ õ¿õýðëýã õèé áà àçîòûí õýò èñýë
Îéí ò¿éìðýýñ ¿¿ñýõ áîõèðäóóëàã÷ áîäèñóóä
3

4. Ýäãýýðèéí ãîë õýëáýð¿¿ä íü
õ¿õýðëýã áîäèñ àãóóëñàí óòàà
ôîòîõèìèéí óòàà
äýëõèéí äóëààðàëò
îçîíû äàâõðààíû öîîðõîé
õ¿÷èëëýã òóíàäàñ
óòàà óíèàð
- Àçîòûí õýò èñýë íü ºíãºã¿é õèé, óñàíä ìóó óóñäàã, çºâõºí 1000 ãðàäóñààñ äýýø õàëóóíä àçîò áà
õ¿÷èëòºðºã÷ áîëîí ìýäýãäýõ¿éöýýð çàäàð÷ ýõýëäýã.
- Õ¿õýðëýã õèé íü ºíãºã¿é, øàòäàãã¿é, äîòîð õîðñãîñîí õóðö ¿íýðòýé õèé, óñàíä ñàéí óóñäàã. Óñàíä
óóñàõäàà õ¿õýðëýã õ¿÷èë ¿¿ñãýäýã. SO2 + H2O = H2SO3
Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîëûí ýõ ¿¿ñâýð, øàëòãààí
Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîë 10 ñàðààñ ýõëýí 3 ñàðûí äóíä õ¿ðòýë èõ õýìæýýãýýð áîõèðääîã
áàéäàë àæèãëàãäàæ áàéíà. Àãààðûí áàõèðäîëûí ãîë ýõ ¿¿ñâýðèéí íýã áîëîõ õ¿õýðëýã õèéí àãóóëàìæ
õàðüöàíãóé íàì äîîð áàéðëàõ õîòûí òºâ áîëîí ãýð õîðîîëëûí îð÷èíä èõ áàéíà. 2007 îíîîñ 2008 îíû àãààðûí
áîõèðäîëòûí àæèãëàëòûí 50 îð÷èì õóâüä MNS-4585-98 “Àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðò”-ààñ äàâæ
áîõèðäîí ºìíºõ îíóóäààñ õ¿õýðëýã õèéí àãóóëàìæ àãààðûí ÷àíàðûí ñòàíäàðò õýìæýýíýýñ äàâæ áîõèðäñîí
òîî ãàðñàí áàéíà.
Àçîòûí äàâõàð èñýëèéí àãóóëàìæ õîòûí òºâ çàìûí îéðîëöîî áóþó áàðóóí äºðâºí çàìûí óóëçâàðûí îð÷èìä
õîòûí áóñàä õýñãýýñ áàðàã 2 äàõèí èõ áàéäàã áàéíà. Ñòàòèñòèêèéí 2005 ýöñèéí ä¿íãýýð Ìîíãîë óëñûí
íèéò õ¿í àìûí 2/5 õóâü íü àìüäðàí ñóóäàã Óëààíáààòàð õîòûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäýä õîðòîéãîîð íºëººëæ
áóé àãààðûí áîõèðäëûã áóóðóóëàõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõã¿é öàã àëäàæ áàéãààãààñ õîòûí õ¿í àìûí
ÿëàíãóÿà õ¿¿õýä, õºãøäèéí äóíä àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷ëºë, àãààðûí áîõèðäëîîñ øàëòãààëñàí ýðñäýë óëàì
èõñýæ áàéãàà íü Áàéãàëü îð÷íû øèíæèëãýýíèé òºâ ëàáîðèòîðèéí 4 ñóóðèí õàðóóë äýýð 1998-2005
îíóóäàä õèéñýí àãààðûã áîõèðäóóëàã÷ áîäèñûí õýìæèëò¿¿ä, Ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì áîëîí Íèéãìèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí õ¿ðýýëýíãèéí ýì÷, ñóäëàà÷äûí õèéñýí àìüñãàëûí çàìûí ¿¿äýëòýé ºâ÷ëºëèéí ñóäàëãààíóóä
õàðóóëæ áàéíà.
Õ¿í àìûí øèëæèõ õºäºë㺺íòýé óÿëäàí ãýð õîðîîëîë òýëæ áàéãàà íºãºº òàëààñ ìàøèí òåõíèêèéí îãöîì
ºñºëòòýé óÿëäàí Óëààíáààòàð õîòûí àãààðûí áîõèðäîë ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä íèëýýä íýìýãäýõ
õàíäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íòýé óÿëäàí õ¿í àìûí äóíä àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷ëºë èë¿¿ èõýýð èõñýæ áàéíà. ¯¿íä :
àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷ëºëä äàðààõü òîõèîëäëóóä èë¿¿ èëýð÷ ãàð÷ áàéíà.
a. Àìüñãàëûí äýýä çàìûí öî÷ìîã õàëäâàð
b. Óóøèãíû õàòãàëãàà
c. Àðõàã àìüñãóóðòàñ áðîíõèò
4

5. d. Óóøèã òýëýõ ýìôèçåìè
e. Óóøèãíû àðõàã áºãëºðºëòýé áóñàä ºâ÷èí
f. Áàãòðàà, àñòìà
g. Í¿¿ðñ÷äèéí óóøèã òîîñæèõ
h. Àìüñãàëûí òîãòîëöîîíû áóñàä ºâ÷èí ¿¿ñýæ áàéíà.
Ìîíãîë óëñàä æèëäýý 90,7 ìÿíãàí õ¿í àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷íººð ºâ÷èëñºí áà ò¿¿íèéã ýì÷ëýõýä îéðîëöîîãîîð
4.8 òýðáóì òºãðºã çàðöóóëäàã ãýñýí óëñûí òîîöîî ãàðñàí áàéíà. ¯¿íýýñ Óëààíáààòàð õîòîä 40.2 õóâü
áóþó 36.4 ìÿíãàí õ¿íèéã ýì÷ëýõýä 2.4 òýðáóì òºãðºã çàðöóóëæýý.
Óëààíáààòàðò 2007 îíû áàéäëààð àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷íººð 40
îð÷èì ìÿíãàí õ¿í ºâ÷èëæ 3 îð÷èì òýðáóì òºãðºã çàðöóóëæ áàéñàí áîë 2015 îíä 48 îð÷èì ìÿíãàí õ¿í
ºâ÷èëæ, 6 îð÷èì òýðáóì òºãðºã çàðöóóëàõ áàðèìæààëñàí òîîöîî ãàðãàæýý.
Бохирдуулагч бодис
a. Х¿хэрлэг хий (SO2)
b. Азотын давхар исэл (NO2)
c. Н¿¿рстºрºгчийн дутуу исэл (СO)
d. Тооñ
Байгаль орчны шинжилгээний төв лабораторийн судалгааны дүн
Улаанбаатар хотын агаарын чанарт хяналт-шинжилгээ хийх үүрэг бүхий Байгаль орчны
шинжилгээний төв лаборатори 1976 онд байгуулагдсан бөгөөд суурин 4 харуул, зарим үед
явуулын нэмэлт судалгааг Баянхошуу, I дүгээр хороолол, Зурагт, 7 буудал, Сансар,
Улаанхуаран, Яармаг, Нисэх, Толгойт, Амгалан орчимд хүхэрлэг хий, азотын давхар ислийн
хэмжээг хянаж байна.
Суурин харуулын шинжилгээний дүнгээс харахад хүхэрлэг хийн бохирдол нь 10 дугаар
сараас дараа оны 3 дугаар сар хүртэлх хугацаанд байнга ихэсдэг байна Зураг 1. Хүхэрлэг
хийн хоногийн дундаж агууламжийг агаарын чанарын стандартаар тогтоосон хүлцэх
агууламжтай харьцуулахад 2006 онд нийт тохиолдлын 13.6%-д нь хүлцэх хэмжээнээс давж
бохирдсон тохиолдол ажиглагдсан бол энэ үзүүлэлтийг 2001 онтой харьцуулахад
бохирдолтой өдрийн тоо 8.6 дахин ихэсчээ.
5

6. 2006 онд хүхэрлэг хийн хоногийн дунджийн хамгийн их агууламж нь 13 дугаар хороо орчимд
1 ба 12 дугаар сард ажиглагдсан ба энэхүү бохирдол нь хүлцэх агууламжаасаа 2.5 дахин их
байсан байна. Азотын давхар ислийн агууламж хотын төв орчим буюу баруун 4 замын
уулзварын /УБ-2/ орчимд хотын бусад хэсэгтэй харьцуулахад бараг 2-3 дахин их байна.
Азотын давхар ислийн хоногийн дунджийн хамгийн их агууламж нь стандартаар тогтоосон
хүлцэх агууламжаас ихэссэн байдал нийт тохиолдлын 30.6%-д ажиглагдлаа. Харин хамгийн
их агууламж нь стандартад заагдснаас 2.7 дахин их байсан ба зуны улиралд ч бохирдол их
болж байгаа нь ажиглагдаж байлаа.
Олон улсын байгууллагаас гаргасан жишиг, стандартаар агаарын чанарт азотын давхар исэл,
хүхэрлэг хий, тоос, диоксон, бенз/о/пирин зэрэг озон задалдаг бодис, нүүрсхүчлийн дутуу
исэл, нүүрсхүчлийн хий зэрэг үндсэн үзүүлэлтээр хяналт шинжилгээ хийдэг бол манай орны
хувьд лабораторийн багаж, тоног төхөөрөмжийн дутагдалтай байдал, зарим багаж
төхөөрөмжийн ашиглалтын хугацаа дууссан, хэмжил зүйн хувьд стандартын шаардлага
6

7. хангахгүй болсоноос хүхэрлэг хий, азотын давхар ислээс бусад үзүүлэлтийг хэмжиж
тодорхойлж чадахгүй өнөөг хүрлээ.
Түүнчлэн агаарын чанарын алба бэхжээгүй, хяналт-шинжилгээний харуулын тоо цөөн,
сүлжээний нягтрал бага, хяналт-шинжилгээний хөтөлбөрийн агуулга хангалтгүйгээс
шаардлагатай мэдээллийг бүрэн төгс гаргаж авах боломжгүй байна.
Агаарыг бохирдлоос хамгаалах талаар хууль, хөтөлбөр баталсан боловч түүнийг хэрэгжүүлэх
санхүүгийн эх үүсвэрийг гаргаж өгөөгүйгээс хэрэгжилт, үр дүн хангалтгүй байна. Хяналт-
шинжилгээний сүлжээ зохих шаардлагын дагуу бүрдээгүйгээс гадна мэргэжлийн боловсон
хүчний чадавхи сул байна.
Агаар бохирдуулагч эх үүсвэрүүд
2.1. Дулааны цахилгаан станц
Улаанбаатар хотын эрчим хүчний хэрэглээний 80 хувийг хангаж байгаа Дулааны цахилгàан
станц нь дулаан, цахилгаан эрчим хүч үйлдвэрлэхдээ жилд дунджаар 3.3 сая тонн нүүрс
шатааж, хүхэр ба азотын исэл, дэгдэмхий үнс, нүүрсхүчлийн хий агаарт хаяж байна. Дулааны
3 цахилгаан станц жилд ойролцоогоор 417.0 мянган тонн үнс гаргадаг бөгөөд утаанаас зөвхөн
үнсийг нь нойтноор нь ялгаж, 93% хүртэл шүүх хүчин чадалтай төхөөрөмжүүдтэй боловч
химийн бодисуудыг шүүх төхөөрөмж байхгүй, үйл ажиллагаанд байнга хяналт тавих
дотоодын хяналтын системийн зохистой ажиллагаа хангалтгүй, ашиглалтын горим зарим үед
алдагддаг зэргээс зохих шаардлагын хэмжээнд хүртэл шүүж цэвэрлэхгүй байна. Дулааны 2
дугаар цахилгаан станц, 3 дугаар цахилгаан станцын дунд даралтын зуухнуудын яндангийн
өндөр 100 м байгаагаас эдгээр станцуудаас гарч буй бохирдуулах бодис нь хот дотор
хаягдаж байна.
2.2. Халаалтын нам даралтын зуух
Улаанбаатар хотын захын хорооллуудын үйлдвэр, аж ахуйн нэгжүүд, сургууль, цэцэрлэг зэрэг
байгууллагуудын халаалт, агааржуулалт, халуун усны хэрэгцээг хангах зориулалттай 20 гаруй
хийцийн 400 гаруй халаалтын нам даралтын зуух ажиллаж байгаагаас 250 гаруй нь
хэсэгчилсэн, 200 орчим нь дагнасан хэлбэрээр хэрэглэгчдийг дулаанаар хангаж байна.
Халаалтын нам даралтын зуух нийслэлийн нийт дулаан хангамжийн 7 хувийг хангадаг ба 1.38
сая тонн нүүрс хэрэглэдэг ажээ. Эдгээр нам даралтын зуухнууд намхан яндантай /20 орчим
метр/, ямар нэгэн шүүх төхөөрөмж ашигладаггүй, түүхий нүүрс хэрэглэдгээс бохирдлын гол
эх үүсвэр болж байна. Иймд нэн тэргүүн халаалтын нам даралтын зуухнуудын түлшийг
өөрчлөх, төвлөрсөн халаалтын шугамд холбох зэргээр шинэчлэх шаардлага урган гарч байна.
7

8. 2.3. Гэр хороолол
2006 оны эцсээр гаргасан статистик мэдээгээр нийслэл хот 987,4 мянган хүн амтай, албан бус
мэдээгээр ойролцоогоор 1, 2 сая хүн оршин сууж байгаа нь өнгөрсөн оны мөн
үетэй харьцуулахад 34,8 мянгаар өссөний 87 хувь нь хөдөө орон нутгаас шилжин ирэгсэд
байна. Нийслэлийн хүн амын сүүлийн 10 гаруй жилийн өсөлт нь үндсэндээ хөдөөнөөс
нийслэлд шилжин ирэгсэд байгаа бөгөөд энэхүү механик өсөлт нь нийслэл хотын амьдралд
ихээхэн бэрхшээлүүдийг шинээр бий болгож байгаа юм. Тухайлбал, нийслэлийн хэмжээнд
226.9 мянган өрх айл амьдарч байгаагаас 41 хувь буюу 93.0 мянган айл өрх орон сууцанд, 59
хувь буюу 133.9 мянган айл өрх гэр хороололд амьдарч байна. Сүүлийн 6 жилийн хугацаанд
хотын хүн ам 213,6 мянгаар буюу 21,7%-иар нэмэгдсэнээр орон сууцанд амьдарч буй айл
өрхийн эзлэх хувь хэмжээ 52,0-аас 41,4 хувь хүртэл буурч, гэр хороололд амьдрагсадын эзлэх
хувь 48,0%-иас 58.6% болон өсжээ. Энэ бүхнээс харахад Улаанбаатар хотын гэр хороолол
нэлээд хурдацтайгаар өсөн нэмэгдэж байгаа нь харагдаж байна.
Гэр хорооллын өрхүүд жилд дунджаар 669.5 мянган тонн түүхий нүүрсийг хэрэглэж байгаа
бөгөөд гэр хорооллын дунд орших үйлчилгээний газрууд, түргэн үйлчилгээний цэгүүд түүхий
нүүрс ашиглаж байгаагаас түүхий нүүрсний хэрэглээг улам нэмэгдэж байна.
Хотын хүн амын суурьшсан нутаг дэвсгэрийн 60 гаруй хувийг хамарч байгаа гэр хороолол нь
хүчин чадал муутай цахилгааны шугам, ус түгээх байр, холбоожилтоос өөр дэд бүтэцгүй,
шороон зам, хог хөглөрсөн, ногоон байгууламжгүй гудамж, бохирдсон хөрстэй байгаа бөгөөд
энд ядуу, нэн ядуу, амьдралын дундаж түвшнээс доогуур орлоготой иргэдийн ихэнх хувь нь
амьдарч байна. Эдгээр өрхүүд шатах боломжтой автомашины дугуй, хуванцар сав,
ашиглагдсан тос, тосолгооны материал, хог хаягдал, сэг зэмийг хүртэл шатааж, агаарын
найрлага дахь хорт бодисын хэмжээг тодорхой хувиар нэмэгдүүлж байна.
Гэр хорооллын айлуудын ил задгай бие засах газар, муу усны нүх, жижиг хогийн цэгүүдээс
хөрс, агаар ихээхэн хэмжээгээр бохирдож, халдварт өвчин гарах, улмаар дамжин тархах
үндсэн шалтгаан болж байна. Бохир ус зайлуулах системгүй, гэр хорооллын эргэн тойрны
хөрсний бохирдолтыг инженерийн хангамжтай орон сууцны орчныхтой харьцуулахад
химийн бодисын бохирдолт 2-8.5 дахин, нянгийн бохирдолт 10 дахин их байгаа нь
судалгаагаар тогтоогдсон байдаг.
Гэр хороолол ихэвчлэн хотын салхины ноёлох чиглэл дагуу байрласан, ерөнхийдөө хотыг
хүрээлэн байршиж, хүрээгээ улам тэлж буй нөхцөлд эдгээрээс үзүүлж буй сөрөг нөлөөлөл
ихсэж байгаа ба түүнээс сэргийлэх арга хэмжээний төлөвлөлт, зохицуулалтын зохистой
шийдэл бүхий цогц бодлогыг хэрэгжүүлээгүйн улмаас хотжилтын стандартын шаардлага
алдагдан, агаар, орчны бохирдол даац хэмжээнээс хэтэрч байна.
8

9. Нийслэл хотын хүн амын энэхүү өсөлт, үүнтэй холбоотой гарч буй гэр хорооллын хурдацтай
тэлэх үзэгдэл нь хот төлөвлөлтийн бодлого, тус хотын дулааны хангамжинд шууд нөлөөлж,
“Хүн амьдрах газраа сонгох эрхтэй” гэсэн “Монгол Улсын Yндсэн хууль”-д заасан эрхээ
эдлэгсэдийн хот руу чиглэсэн их нүүдлээс үүдэн айл өрхийн тоо нэмэгдэж, төлөвлөлтгүйгээр
хотын нутаг дэвсгэр тэлэн, хямд төсөр сууц болох гэр хороолол өргөжин тэлэх, хүн амын
нягтрал ихсэх нөхцлийг бүрдүүлж байна.
.2.4. Автомашин
Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын нэг томоохон хүчин зүйл нь автомашинаас ялгаруулж
буй утаа юм. Монгол Улс 2006 оны байдлаар 141468 автомашинтай болсон бөгөөд үүний 55.9
хувь нь Улаанбаатар хотод төвлөрчээ.
Хотын автомашины тоо 83980-д хүрч 2000 оныхоос 2.5 дахин өссөн байна. Манай улсын нийт
автомашины 70.0 хувь нь долоогоос дээш жил ашиглагдсан, экологи, хөдөлгөөний аюулгүй
байдлын стандартын шаардлагыг зарим талаараа хангаж чадахгүй болсон автомашинууд
байна.
Автомашины хөдөлгүүрийн ажилласан хийн найрлагад 270 гаруй хорт бодис байдаг гэж
эрдэмтэд тогтоосон байдаг. Эдгээрээс дөрвөн этилт хар тугалга, нүүрстөрөгч (СН), азотын
ислүүд, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл зэрэг нь хүний эрүүл мэндэд илүү хор хөнөөл учруулдаг
байна.
2.5.Газрын тосны бүтээгдэхүүний талаар
Монгол Улсын нийт хүн амын 40 орчим хувь нь төвлөрөн суурьшиж амьдардаг Улаанбаатар
хотод жилд дундажаар 152.8 мянган тонн автобензин, 108.3 мянган тонн дизель түлшийг
шатааж, хотын агаарыг бохирдуулж байна.
Тухайлбал дэлхийн олон улсад татгалзаад байгаа хар тугалгатай этилт бензин, хүхэр ихээр
агуулсан дизелийн түлшийг газрын тосны бүтээгдэхүүний худалдаа эрхлэгч компаниуд
оруулж ирж байгаа нь хотын агаарыг хар тугалга, хүхэрлэг хийгээр бохирдуулах шалтгаан
болж байна.
2.6. Авто зам
Хотын авто зам, замын уулзвар гарцуудад байнга түгжрэл үүсч байгаа, замын засвар
арчлалтын ажлын чанар хангалтгүй зэргээс хөдөлгөөний хурд багасч замын уулзварууд дээр
автомашин удаан хугацаагаар асаалттай зогссоноос шатахуун үргүй зарцуулж, энэ шаталтаас
агаарт их хэмжээний хорт хий ялгаран тархах боломж улам бүр нэмэгдэж байна. Түүнчлэн
албан байгууллага зарим томоохон үйлчилгээний газруудын дэргэд зохих шаардлага хангасан
автомашины зогсоол байхгүйн улмаас хотын зам нь автомашины зогсоол болон хувирч,
замын түгжрэлийг үүсгэж байна. Замд техник-хяналтын систем нэвтрээгүй, замын чанар,
9

10. нэвтрүүлэх чадвар муу, тээврийн хэрэгсэл жолоодогчдын ур чадвар, сахилга хариуцлага, соёл
дутмаг зэрэг нь автомашины утаажилт их байх нэг үндэс болж байна.
2.7. Үйлдвэр, үйлчилгээ
Үйлдвэрээс хаягдаж буй бохирдуулагч бодисын нөлөөлөлд тавих хяналт, хариуцлагын
тогтолцоо өнөөгийн шаардлага хангахгүй байгаагаас аливаа зөрчлийг бүрэн арилгах нөхцөл
үндсэндээ алга байна.
Үйлдвэр байгуулах зөвшөөрөл олгох байгууллага хоорондын нэгдсэн зохицуулалт ч
хангалттай бус байна. 2006 оны 11 дүгээр сард Хятадын 100 хувийн хөрөнгө оруулалттай
Мавсэн ХХК-ийн автомашины ашигласан тосыг дахин нэрэх үйлдвэрээс ихээхэн хэмжээний
химийн хорт бодис агаарт хаягдан, үйлдвэрийн нэг ажилтан нас барж, ойр орчмын нийт 100-
аад айл өрхийн хүн ам агаараар дамжин ямар нэг хэмжээгээр хордож, 26 хүн гүн хордолтын
байдалтайгаар эмчлүүлсэн нь үүний нэг тод жишээ болж байна.
Сүүлийн жилүүдэд агаарт сөрөг нөлөө үзүүлэх химийн хорт бодис ялгаруулах үйлдвэрүүд
тодорхой хяналтгүйгээр олноор байгуулагдсан байна. Эдгээрийг журамлах асуудлыг
хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд өнөөгийн байдлаар нийслэл хотод үйл ажиллагаа явуулж байсан
хаягдал төмөрлөгийн 30 гаруй үйлдвэрүүдийн үйл ажиллагааг зогсоогоод байна.
Түүнчлэн барилгын норм стандартаар тогтоосноор хотын нэг хүнд 24 хавтгай дөрвөлжин
метр ногоон байгууламж ногдох ёстой байтал Улаанбаатар хотод нэг хүнд 4-5 хавтгай
дөрвөлжин метр ногоон байгууламж байгаа нь хангалтгүй үзүүлэлт юм. Агаарын бохирдлыг
бууруулдаг, агаарыг өөрөө цэвэрших үйл ажиллагааг дэмждэг энэ гол хүчин зүйл
барилгажилтын явцад багассаар байна.
Агаарын бохирдлоос хүн амын эрүүл мэндэд үзүүлж буй сөрөг нөлөөлөл
Улаанбаатар хотын хэмжээнд 1996 онд стационарт хэвтэн эмчлүүлсэн амьсгалын замын
зарим өвчлөлийн бодит тоог 2005 онтой харьцуулахад багтраа 1.8 дахин, цочмог болон архаг
гүйлсэн булчирхайн өвчлөл 1.8-2.5 дахин нэмэгдсэн байна. Агаарын бохирдол амьсгалын
замын өвчлөлд нөлөөлж байгаа нь эрдэмтдийн судалгаагаар тогтоогдоод байгаа бөгөөд хүн
амын дунд зонхилон тохиолдох өвчлөлийн шалтгаанд амьсгалын замын өвчлөл тэргүүлж
байна. Өвчлөлийн хөдлөл зүйг (динамик) сүүлийн 10 жилийн байдлаар авч үзвэл буурах
хандлага ажиглагдахгүй байна.
П.Н.Шастины нэрэмжит Клиникийн төв эмнэлгийн уушигны эмгэг судлалын тасагт 1998-
2002 онд хэвтэн эмчлүүлэгчдийн дунд хийсэн судалгаагаар өвөл, хаврын улиралд амьсгалын
замын архаг өвчний сэдрэл, хүндрэл, хурц өвчний өвчлөлийн тоо ихэсч, эмчилгээний нийт
зардал нэмэгдсэн үзүүлэлт гарчээ. Агаар дахь хүнд металийн бодисууд, тухайлбал
хартугалганы бохирдол ихсэх үзүүлэлт сүүлийн жилүүдийн судалгаагаар гарсаар байна.
10

11. Хартугалга нь бараг бүх эрхтэн, тогтолцоонд сөрөг нөлөө үзүүлдэг орчныг бохирдуулагч
хортой бодис юм. Хартугалгыг мэдрэлийн хор гэж нэрлэдэг бөгөөд нөхөн үржихүйн
тогтолцоонд сөргөөр нөлөөлж, хүүхдийн өсөлтийг бууруулахаас гадна хүүхдийн тархины
хөгжлийг саатуулах аюултай.
Дэлхийн эрүүл мэндийн байгууллага болон АНУ-ын өвчний хяналт, сэргийлэлтийн төвөөс
бага насны хүүхдийн цусан дахь хар тугалгын босго хэмжээг 10 мкг/дл (1 децилитрт 10
микрограмм) гэж тогтоосон хэдий ч сүүлийн үеийн судалгаагаар энэ хэмжээнээс бага байхад
эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж, оюуны хомсдолд хүргэж болох тухай мэдээ байдаг. Гэтэл
Улаанбаатар хотод 2006 онд хийгдсэн судалгаагаар хүүхдийн цусанд агуулагдах
хартугалганы дундаж хэмжээ 16.5 мкг/дл байгаа бөгөөд хүүхдэд ой тогтоолт буурах, анхаарал
сулрах шинжүүд илэрч буйг тогтоогоод байна. Дээр дурьдсан жишээ баримт нь Улаанбаатар
хотын агаарын бохирдол нь хүн амын удмын санд нөлөөлж болохуйц байдалд хүрснийг
харуулж байна. Агаар мандалд хаягдах хатуу хаягдлын 60 орчим хувийг нүүрсний шаталтаас
үүсч байгаа үнс эзэлдэг. Яндангаар утаатай хамт гарч байгаа үнс агаар мандалд тархан
тодорхой хугацааны дараа газрын хөрсөнд буцаж буудаг. Үнс тоосонд агуулагдаж байгаа
магнийн исэл, мөнгөн ус зэрэг хүнд элементүүд орчны агаар, хөрсийг бохирдуулснаар эргээд
хүний эрүүл мэндэд ноцтой нөлөө үзүүлдэг болохыг тогтоогоод байгаа ажээ.
Агаарын чанарын хяналт шинжилгээ
Улаанбаатарт агаарын чанарт хяналт мониторинг тавих зориулалтын дєрвєн станц байдаг.
Гэвч бохирдлын хэмжилтийг тогтмол хийж чаддаггvй бєгєєд гаргасан тооцоо баримтууд еєр
хоорондоо зєрєх нь бий. Янз бvрийн судалгаанаас vзвэл Монголд євлийн 10 сараас хавар 3
сарын хооронд тvлш, дулаан, цахилгааны хэрэгцээ нэмэгдэж агаарын бохирдол дээд
хэмжээнд хvрдэг. Энэ vед vдээс хойш 16-20 цагийн хооронд хvхрийн хvчлийн давхар исэл
45мг/м3-д хvрсэн тохиолдол байдаг. Улаанбаатар хотын єсєлт єнєєгийн хурдаар єргєжин
тэлсээр байвал агаарын бохирдлын хэмжээ тун удахгvй стандарт хэм хэмжээнээс давна гэсэн
тооцоо бий. 1990 оноос хойш Улаанбаатарт автомашинаас ялгарах хорт утаа нэмэгдсээр
байна. Єнєєдєр хотын тев зам, уулзварууд дээр азотын давхар ислийн хуримтлал ажиглагдах
боллоо. Мониторингийн цэгvvдээс бохирдол нэмэгдэж байгаа талаарх мэдээлэл ирж байна.
Хэдийгээр эдгээр бодисын хэмжээ улсын стандартаас хэтрээгvй мэт боловч жилээс жилд
нэмэгдэж байгааг àíõààðàõ õýðýãòýé òóõàéëáàë1994-2000 онуудын хооронд хvхрийн хvчлийн
давхар ислийн хэмжээ 4... м3-аас 9...м3, азотын давхар ислийн хэмжээ 14...м3 байснаа 25...м3
болж нэмэгдсэн байна. Дэлхийн эрvvл мэндийн байгууллагаас саяхан гаргасан судалгаагавч
11

12. vзвэл євлийн саруудад дээрх хорт бодисын хэмжээ стандартаас хэдийнэ давдаг гэсэн тооцоо
гарсан байна.
Тоосжилт
Улаанбаатарт тоосжилт хамгийн ноцтой асуудал vvсгэж байна. Тоосжилтын хэмжээ єдерт
дунджаар 131- 162 ... м3 хэлбэлзэж байгаа нь олон улсын нийтээр хvлээн зєвшєєрєгдєх хэм
хэмжээнээс даруй 2-3 дахин давсан хэмжээ юм. Судалгаа, хэмжилтээс харахад євлийн
улиралд тоосжилт дээд цэгтээ хvрдэг байна. Хавар 4-р сард салхи ихсэж шороон шуурга
дэгдэх нь энгийн vзэгдэл болсон. Сvvлийн жилvvдэд шороон шуурга дэгдэх давтамж 1960
оныхтой харьцуулбал 4 дахин нэмэгдсэн байна.
Эрvvл мэндийн салбарт хийгдэж буй янз бvрийн судалгаанаа.с сvvлийн жилvvдэд тоосжилт
нь хотын хvн амын эрvvл мэндэд асар их аюул учруулж байна гэсэн дvгнэлт гарч байна.
Агаарын бохирдол нэмэгдэх тусам хvvхдvvдийн дунд тохиолдох амьсгалын хурц vрэвслийн
тоо нэмэгддэг гэсэн тооцоо ч байдаг. 2002 онд Дэлхийн эрvvл мэндийн байгууллагаас
Улаанбаатар, Тvнхэл зэрэг газруудад судалгаа хийж агаарын бохирдлын хэмжээ, амьсгалын
замын євчний улмаас эмнэлэгт хэвтэж эмчлvvлсэн хvvхдийн тоо шууд хамааралтай болохыг
олж тогтоосон байна. 1996 ба 2001 онд хийгдсэн хоёр судалгаагаар агаарын бохирдлын
улмаас хvvхдvvдийн бие махбодын єсєлт хєгжил муудаж байна гэсэн дvгнэлт гарчээ.
Àãààðûí áîõèðäîëûã áóóðóóëàõ àðãà õýìæýý àâàõàä õýðãýëýõ áîëîìæòîé àðãóóä
1. Õàÿãäàë õèéã õ¿õýðã¿éæ¿¿ëýõ – õàÿãäàë õèéã øîõîéí óóñìàë äóíäóóð íýâòð¿¿ëæ ãºëòãºíº
¿¿ñãýíý.
2. àçîòûí îêñèäã¿éæ¿¿ëýõ – õàÿãäàë õèéð¿¿ àììèàê îðóóëæ àçîòûí èñëèéã áóóðóóëæ àçîòàò
øèëæ¿¿ëäýã.
3. êàòàëèçûí àðãà – òýýâðèéí õýðýãñýëýýñ ÿëãàðñàí õèéã êàòàëèçàòîðûí äóíäóóð íýâòð¿¿ëñýí
óãààðèéí õèé, àçîòûí õýò èñýë, í¿¿ðñóñòºðºã÷äèéí õýìæýýã áóóðóóëäàã.
4. òîîñûã çàéëóóëàõ àðãà – äààâóóí øèíãýýã÷ òºâººñ çóãòààõ õ¿÷íèé áîëîí öàõèëãààíû àðãààð
òóíàäàñæóóëàõ
Агаарын бохирдлыг багасгахад чиглэсэн бодлого, арга хэмжээ
Улаанбаатар хотод тээврийн хэрэгслийн тоо нэмэгдэж vйлдвэр vйлчилгээ, бизнес аж ахуйн
нэр тєрєл олшрох тусам агаарын бохирдол нэмэгдэх нь гарцаагvй тул зохих арга хэмжээг
зайлшгvй авах шаардлагатай. Монгол улсын Засгийн газраас энэ талаар тодорхой арга хэмжээ
авч байна. Тухайлбал, Даян дэлхийн байгаль орчны сангийн санхvvжилтээр тvлш бага
12

13. хэрэглэдэг, бvрэн шаталттай зуух vйлдвэрлэх засгийн газрын хєтєлбєрийг хэрэгжvvлж эхлээд
байна. Тvлшинд хэмнэлттэй бvрэн шаталттай зуухыг ахуйн хэрэглээнд зориулж vйлдвэрлэхэд
хувийн хэвшлийнхэн, бизнес эрхлэгчдийг татан оролцуулахыг зорьж байна. Эдгээр арга
хэмжээ нь хотын доторх агаарын бохирдлыг багасгахад шууд нєлєє vзvvлэх юм. Мєн засгийн
газраас тvлш их хэрэглэж байгаль орчныг ихээр бохирдуулж буй хуучин уурын зуухнуудыг
шинэчлэхэд ихээхэн анхаарч байна. Татвар, урамшууллын бодлогоор дамжуулан байгаль
орчинд халгvй, тvлш эрчим хvчинд хэмнэлттэй шинэ техник технологийг гаднаас оруулж
ирэхийг хєхvvлэн дэмжиж байна. Ус цаг уур орчны шинжилгээний vндэсний агентлаг нь
агаарын бохирдолд хяналт мониторинг тавих, бохирдлыг хэмжих систем тогтолцоог бий
болгох, агаарын бохирдлыг багасгах vйл ажиллагааны vндэсний тєлєвлєгєєг хэрэгжvvлэх
vvрэг хvлээдэг. Гэвч эрчим хvч, тээвэр, эрvvл мэнд зэрэг бусад салбаруудтай хамтран
ажилладаггvй тул тєлєвлєгєєг хэрэгжvvлэхэд бэрхшээлтэй учирдаг байна. Агаарын чанарыг
хянах, мониторинг дvн шинжилгээ хийх vйл ажиллагааг сайжруулахын зэрэгцээ хяналтын
сvлжээнээс авсан мэдээ материалыг тєрийн болон тєрийн буñ байгууллагуудын хэрэглээнд
тохируулан энгийнчилж єгдєг, ашигладаг байх нь чухал. Бусад хот суурин газарт агаарын
чанарын vзvvлэлт мэдээ сэлт хомс байдаг. Улаанбаатарт єнєєдєр нvvрлэж буй байгаль орчны
янз бvрийн тулгамдñан асуудлыг бусад хот суурин газарт гаргахгvй байхын тулд агаарын
бохирдлыг хянах сvлжээг байгуулж хяналтын vйл ажиллагааг тогтмолжуулах шаардлагатай
байна.
Тулгарч буй бэрхшээлїїд
Хїрээлэн буй орчинтой холбоотой 5 гол асуудал бий. Їїíä:
Бэлчээрийг хариуцан зохицуулдаг зохих байгууллага тогтолцоо буй болгох.
Социализмаас зах зээлд шилжсэнээр бэлчээрийн удирдлага зохицуулалтыг хайхрахаа
больсон. Малын тоо толгой єсч, малчин єрхийн тоо нэмэгдсэн, тус орны ихэнх нутагт
тохиолдсон ган зуд болон гїний худгийн эзэнгїйдэл, Монгол улсад бэлчээрийг хэн бїхэн
дураар ашиглаж эзэмшдэг болсоны улмаас бэлчээрийн талхлагдалт нэмэгдэж байна.
Машины утааг багасгах. Хотын агаарыг цэвэршїїлэхийн тулд машины тоог бууруулах, одоо
байгаа машинуудын утаа шїїх тєхєєрємжийн чанарыг сайжруулах арга хэмжээ авах.
Тїлшний хор багатай халаалтын систем, барилгын материал хэрэглэж эхлэх, хадгалалт
хамгаалалтыг дэмжих урамшууллын хєшїїргийг єєрчлєх. Эрчим хїчний їр ашгийг
дээшлїїлэх зорилгоор эрчим хїчийг хэмнэх, їргїй зардлыг бууруулах нь чухал юм.
Байгаль орчны эмзэг єртємтгий байдал болон, зэрлэг ан амьтдыг хамгаалах. Бэлчээр
болон мал аж ахуйн менежментийг сайжруулахаас гадна Монгол Улсад хууль бусаар ан хийх
13

14. болон ховордсон болон устах аюултай тєрлийн ан амьтдыг гадагш гаргах явдалд тавих
хяналтыг сайжруулах шаардлагатай байна.
Ойн удирдлага зохицуулалтыг сайжруулах. Ой модны хэрэглээний журам зохицуулалт
байхгїй, одоо байгаа дїрэм журмыг хэрэгжїїлэх чадвар сул байгаа нь энэ асуудлыг зєвхєн ганц
яам буюу олон нийтэд хариуцуулснаас ихээхэн шалтгаалж байна.
Хууль эрх зүйн орчныг шинэчлэх талаар:
Агаарын бохирдлыг бууруулах менежментийг сайжруулах үндсэн арга хэмжээний нэг бол эрх
зүйн орчинг сайжруулах асуудал гэж үзэн дор дурьдсан хуулиудад нэмэлт өөрчлөлт оруулах
шаардлагатай.
Агаарын тухай хуулийг шинэчлэн боловсруулах
Агаарын төлбөрийн тухай хуулийг шинээр боловсруулан гаргаж “бохирдуулагч нь төлөх
зарчим”-ыг хэрэгжүүлэх
Байгаль орчныг хамгаалах тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
Онцгой албан татварын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
Автотээврийн тухай болон Замын хөдөлгөөний аюулгүй байдлын тухай хуульд нэмэлт,
өөрчлөлт оруулах
Захиргааны хариуцлагын тухай хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
Автотээврийн болон өөрөө явагч тээврийн хэрэгслийн албан татварын тухай хуульд нэмэлт,
өөрчлөлт оруулах
Татварын ерөнхий хуульд нэмэлт, өөрчлөлт оруулах
Хотын агаарын бохирдлыг бууруулах стратегийн хөтөлбөрийг шинээр гаргах
Агаарын орчны болон агаар бохирдуулагч эх үүсвэрүүдийн стандартыг боловсронгуй болгох,
шинэчлэн боловсруулах
Шахмал болон брикетэн түлшний үйлдвэрлэл
Гэр хорооллоос гарах бохирдуулагчыг багасгах үндсэн арга бол нүүрсний шаталтыг бүрэн
явуулах, үүний тулд нүүрсийг боловсруулах, утаа багатай шахмал, брикетэн түлшийг
хэрэглэх, бүрэн шаталттай болон түлш, бага хэрэглэдэг зуухаар хангах явдал юм. Энэ ажлын
хүрээнд шахмал түлшний хэрэглээг дэмжин сурталчилан хөнгөлөлттэй зээл олгон хөрөнгө
санхүүгийн дэмжлэг үзүүлж байгаагийн үр дүнд өнөөдөр шахмал түлшний 14 үйлдвэр
ажиллаж байна. Шахмал түлш үйлдвэрлэгчдийн бүтээгдэхүүний чанарт хяналт тавин,
стандартад нийцүүлэх зүй ёсны шаардлага гарч байгаагаас үүдэн “Түүхий нүүрсээр хийсэн
шахмал түлш болон боловсруулсан нүүрсээр хийсэн брикетэн түлшний стандарт”-уудыг
батлуулан хэрэгжүүлэх ажлыг эхлээд байна. Гэхдээ шахмал түлшний хувьд хорт утааг ялган
14

15. авах технологи хэрэглээгүй учраас бохирдлыг бууруулахад төдийлөн доривтой нөлөө үзүүлж
чадахгүй байгаа боловч зарим нь нүүрсний шаталтыг нэмэгдүүлж байгаа учраас тодорхой
хугацаанд ашиглаж болох юм.
Цахилгаан эрчим хүч ашиглах
Цахилгаан хангамжийн эх үүсвэр болж буй станцууд бүрэн ачаалалтай ажиллаж байгаа ба
шөнийн цагаар хотын ачаалал 60 хувь багасдаг тул энэ хэмнэгдэж буй эрчим хүчнийг ашиглан
гэр хорооллын халаалтын асуудлыг шийдэж боломжтой юм. Гэр хорооллын халаалтанд
зарцуулагдах 250 МВт-ын цахилгаан ачааллыг шөнийн ачаалал дээр нэмж тооцоход
урьдчилсан дүнгээр, шөнийн хамгийн бага ачаалал өвлийн улиралд 350 МВт-аас буухгүй байх
төлөвтэй байна. Түүнчлэн хотын цахилгаан, дулаан хангамжийн эх үүсвэрийн хүчин чадал
хүрэлцэхгүй байгаагаас 2008 оноос эхлэх хомсдолд орох тул цахилгаан эрчим хүчний үнийн
зохицуулалт хийх, цахилгаан шугам сүлжээг өргөтгөх, цахилгааны станцын 5 дахь эх
үүсвэрийг бий болгох шаардлага гарч байна. Энэ ажлын хүрээнд эрчим хүчний эх үүсвэр
болох цахилгааны хэрэглээний тооцоонд үндэслэн гэр хорооллын хэрэглэгчийн дамжуулах
шугам, дэд станц, сүлжээ эх үүсвэрийг сайжруулах судалгааны ажил хийж байна.
Түлш, эрчим хүчний яамнаас туршиж буй цахилгаан хөшиг гэрийн дулааныг хангах нааштай
үр дүн өгөх боломжтой байна.Галлан хийцийн тогоо, гэрийн цахилгаан халаагуур МОН-MЕХ,
Тулуй ХХК зэрэг цахилгаан эх үүсгүүрээр халах төхөөрөмжүүдийг зарим сургууль, цэцэрлэг
103 дугаар цэцэрлэг, айл өрхийн халаалтанд туршсан дүнгээс үзэхэд бие даасан халаалтын
нам даралтын уурын зуух, айл өрхийн амины орон сууц зэрэг жижиг хэрэлэгчийг цахилгаан эх
үүсвэрт халаалалтад шилжүүлэх нь агаарын бохирдлыг бууруулах экологийн ач
холбогдолтойгоос гадна эдийн засгийн хувьд үр ашигтай болох нь харагдаж байна.
Хийн түлш
Засгийн газраас “Шингэрүүлсэн шатдаг хий хөтөлбөр”-ийг батлан гаргасан байна. Энэ
хөтөлбөрийн хүрээнд шингэрүүлсэн шатдаг хийг ахуй, автотээвэр, үйлдвэрлэлийн хэрэглээнд
нэвтрүүлэх, хий түгээх, хадгалах байгууламжийг байгуулахаар заасан байна. Үүний дүнд 15
аж ахуйн нэгж, байгууллага хий импортоор оруулан ашиглах үйл ажиллагаа явуулж байна.
Одоогийн байдлаар Улаанбаатар хотын хэмжээнд бензин, хий ашигладаг хосолмол
хөдөлгүүртэй 665 автомашин, хийн хөдөлгүүртэй 400 гаруй автомашин ашиглагдаж байгаа
бөгөөд эдгээр автомашин жилд дунджаар 6-7 мянган тонн газрын тосны шингэрүүлсэн хийг
хэрэглэж байна.
Дотоодын зах зээлийн хийн түлшний үнэ харьцангуй өндөр байгаа нь хийн хэрэглээг
нэмэгдүүлэх, зах зээлийг өргөтгөх замаар агаарын бохирдлыг бууруулах боломжийг багасгаж
байна. Түүнчлэн шингэрүүлсэн шатдаг хий хөтөлбөрийг Газрын тосны бүтээгдэхүүний тухай
15

16. хуулийн хүрээнд хэрэгжүүлээгүйн улмаас энэ асуудлаар нэгдсэн бодлого алдагдахад хүргэж
байгаа юм.
Дотоодын зах зээл дээр шингэрүүлсэн шатдаг хийн үнэ харьцангуй өндөр байгаа нь хэрэглээг
нэмэгдүүлэх, зах зээлийг өргөтгөх замаар агаарын бохирдлыг бууруулах боломжийг
хязгаарлаж байна.
Автомашины техникийн оношлол
Алслагдсан төвийн болон баруун бүс нутгуудад авто замаар хүрэх замын нөхцлийг
сайжруулах, зам тээврийн ослын тоог бууруулж тээврийн хэрэгслийн утаанаас үүдэлтэй
агаарын бохирдлыг багасгах зорилгоор 2001 оноос Дэлхийн банкны Олон улсын хөгжлийн
ассоциаци, Нордикийн хөгжлийн сангийн 41.0 сая ам.долларын хөнгөлттэй зээлийн
санхүүжилтээр “Тээвэр хөгжүүлэх төсөл”-ийг хэрэгжүүлж эхэлсэн. Энэхүү төслийн хүрээнд
тээврийн хэрэгслээс хүрээлэн буй орчин, хүн амын эрүүл мэндэд үзүүлж буй сөрөг
нөлөөллийг бууруулах нөхцлийг бүрдүүлэхийн тулд Улаанбаатар хотод техникийн хяналт
оношлогооны 3, аймгийн төвүүдэд 21 станц байгуулж автомашины техникийн байдал,
хөдөлгүүрээс гарч буй утааны найрлагыг шалгаж оношлох үйл ажиллагааг 2005 оноос явуулж
байна. Үүний үр дүнд 2005 онд Нийслэл хотын бүх автомашины 49.8 хувийн оношлолд
хамруулж байсан бол 2006 онд 88.7 хувийг хамруулав. Сүүлийн 3 жилд хөдөлгүүрээс гарч буй
утааны найрлагаар стандартад тэнцэхгүй байсан автомашины эзлэх хувь /оношлолд
хамрагдсан автомашинд харьцуулснаар/ 11.6 хувиар буурсан байна.
Эрчим хүчний хэмнэлттэй орон сууц
НҮБ-ийн хөгжлийн хөтөлбөрийн техникийн туслалцаатайгаар Барилга, хот байгуулалтын
яамнаас “Эрчим хүчний хэмнэлттэй орон сууцыг зах зээлд нэвтрүүлэх төсөл”-ийг 2002 оноос
хэрэгжүүлж гэр хорооллын сууцны жижиг байшингийн дулаан алдагдлыг багасгах, дулааны
алдагдал багатай байшингийн зураг төслийг боловсруулах, зөвлөгөө өгөх, мэдээлэл,
сурталчилгаа хийх зэрэг ажлыг зохион байгуулсны зэрэгцээ 24 айл өрхөд эрчим хүчний
хэмнэлттэй шинэ сууц барихад нь туслалцаа үзүүлж, нийт 180.8 сая төгрөгийн зээл олгуулжээ.
Түүнчлэн дулаан тусгаарлалт сайтай гэрийн бүрээс зохион бүтээж, үйлдвэрлэх ажлыг дэмжин
390 айл өрхөд буцалтгүй тусламжаар уг бүрээсийг олгосон ба үүнд 120 сая төгрөгийн
хөрөнгийг зарцууллаа. Энэхүү төслийн хүрээнд 585 тонн түлш хэмнэж, түлшний
зарцуулалтыг 2 дахин бууруулах боломж бүрдүүлсэн болно.
Нүүрсний гүн боловсруулалт
Түлш эрчим хүчний яам 2006 оны 10 сараас Японы Шинэ энерги, үйлдвэрийн технологийн
хөгжлийн байгууллагатай хамтран нүүрсний гүн боловсруулалтын үйлдвэр байгуулах
чиглэлээр судалгааны ажлыг эхэлсэн бөгөөд дүн нь энэ оны 3 дугаар сард гарна. Судалгааны
16

17. дүн нааштай гарвал жилд 15.0 мянган тонн брикетэн түлш үйлдвэрлэх хүчин чадал бүхий
туршилтын үйлдвэр байгуулахаар урьдчилан хэлэлцэж байна.
Нийслэлийн Засаг даргын тамгын газраас зарласан тендерээр 500 сая төгрөгийн төсөвт өртөг
бүхий нүүрс боловсруулах үйлдвэрийн төслийг шалгаруулж, уг үйлдвэрийг Төв аймгийн
Баяндэлгэр сумын нутагт байрлах /Багануур хотоос 35 км зайд орших/ Төгрөг нуурын уурхайг
түшиглэн байгуулах ажлыг эхлээд байна. Энэхүү үйлдвэр нүүрсийг боловсруулан жилд 150
мянган тонн брикетэн түлш үйлдвэрлэж гэр хорооллын нүүрсний хэрэглээний дөрөвний
нэгийг хангах боломжтой болох юм.
Ä¿ãíýëò
Уур амьсгал цочмог өөрчлөгдөж, үер, ган, зуд, хуурайшил, салхи, шуурга зэрэг байгалийн онц
үзэгдлийн давтамж ихэсч байгаа нь дэлхийн дулаарлаас үүдэлтэйг эрдэмтэд тогтоогоод даруй
хорь гаруй жил болж байна. дэлхийн дулаарлын гол буруутан нь өндөр хөгжсөн орнуудын
үйлдвэр, уул уурхай, газар тариалан, хог хаягдал, авто машины утаанаас ялгарч буй
хүлэмжийн хий гэж нэрлэгдэх болсон агаар бохирдуулагч бодисууд юм.
Киотогийн протоколын дагуу эдгээр хөгжсөн орнууд хүлэмжийн хийн ялгаралтыг бууруулах
үүрэг хүлээж байгаа бөгөөд 2008-2012 он гэхэд дээрх бохир хийнүүдийн ялгаралтыг 1990 оны
түвшинд хүртэл бууруулж “халсан дэлхийг буцааж хөргөх” зорилго тавьж байна. Үүний тулд
хүлэмжийн хийг өөр хоорондоо зах зээлийн үнээр худалдах, хүлэмжийн хийг бууруулах
хамтарсан төсөл хэрэгжүүлэх болон хөгжиж байгаа орнуудад хөрөнгө оруулалт, технологийн
шинэчлэлт оруулах, шилжүүлэх замаар шийдвэрлэх аж.
Монгол Улс нэг хүнд ногдох хүлэмжийн хийн хэмжээгээр дэлхийн дунджаас дээгүүр
үзүүлэлт гарч байна. Иймд нүүрсний цэвэр технологийн бодлогыг ойрын 5-10 жилийн
хугацаанд хэрэгжүүлэх дорвитой арга хэмжээ авах шаардлагатай байна. Түүхий нүүрсийг
өндөр температурт халааж, нүүрсэнд агуулагдаж байдаг хорт дэгдэмхий бодисоос салган
саармагжуулах, түлшинд хэрэглэх явцад гарах утааг багасгах технологи ашиглах замаар
нүүрсэнд хагас боловсруулалт хийж, утаа багатай түлш үйлдвэрлэх аргыг нэвтрүүлэх, эрчим
хүчний эх үүсвэрийг улс орны эдийн засаг, байгаль экологийн тэнцвэрт сөрөг нөлөө
үзүүлэхгүй, үр ашигтай байдлаар ашиглах бодлого , арга хэмжээ дутмаг байна
Àøèãëàñàí íîì çîõèîë
1. À. ÿðáàäàì Õ¿íèé ýêîëîãè – ÓÁ 2004 îí
2. Ä. Äîðæ Õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû õèìèéí àíàëèç- 2005 îí
3. Õ. ̺íõáàÿð Õÿëáàðøóóëñàí ýêîëîãè- ÓÁ 2006 îí
4. www.mne.mn /Áàéãàëü îð÷íû ÿàì/
5. www.google.mn (õàéëòààñ)
17

18. 6. www.moh.mn /ýð¿¿ë ìýíäèéí ÿàì/
7. www.ssia.gov.mn /óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí ãàçàð/
18