Ex CMD-student Pieter Hofstra maakte in 2005 dit typografie verslag...

1. g /g
TYPOGRAFIE
LEESBAARHEID EN HERKENBAARHEID

3. 2005 Pieter Hofstra, Leeuwarden

5. g /g
De g is de mooiste letter van het alfabet. Zonder meer. Niet
de rechter g, maar de linker. Twee verschillende g’s. De ene met
één oog en een haak en de andere met twee ogen of een oog
en een lus. Maar wat bedoel ik met letter? Zeker niet de k lank
die de g over het algemeen in het Nederlands representeert–
de klank die door de buitenlanders vaak als zeer moeilijk en
lelijk wordt gevonden. En wat zegt ‘mooi’? Dit woord kunnen
we met totale verblinding en volle overtuiging toepassen. Een
vergelijking: één van de wonderlijkste wezens uit het dierenrijk
is de giraffe. Zeker een dravende giraffe: lange knokige poten
die in ruime zwaaien gekruist en ontkruist worden–zonder
in de war te raken. En daarboven een lange nek die traag en
koninklijk genegen en weer opgericht wordt. Erg mooi. Pure
schoonheid. Een aanleiding voor lyriek zonder restricties.
Bovendien heeft een giraffe mooie ogen en een mooi vel. De
g is de giraffe van het alfabet: een wonderlijk teken tussen
alledaagse viervoeters. De meeste kleine letters zijn simpele
combinaties van deze elementen: bogen en rechte lijnen
(horizontaal, verticaal of schuin). Alleen de a, g en s onttrekken
zich aan dit patroon en dan de g het meest.Vreemd is mooi.
Gerard Unger

6. 6

7. “Wie de regels van typografie wil overtreden, moet ze eerst kennen” is de
subtitel van een boek over typografie. Met deze instelling ben ik begonnen
met dit onderzoek dat was begonnen als algemeen onderzoek naar de
typografie. Naarmate ik verder in de typografie terrecht kwam bleek mijn
onderzoek steeds meer richting de herkenbaarheid en leesbaarheid van
teksten te gaan. Dit is dan ook de titel geworden van dit onderzoek.
Inhoud
Herkenbaarheid en Classificatie 8
Geschiedenis 8
Classificatie van Vox 10
Letter determinatie 11
Leesbaarheid 20
Schreven 20
Zetbreedte 21
Korpsgrootte 21
Interliie 22
Letter- en woordspatie 22
Scherm leesbaarheid 24
Voordelen beeldscherm 24
Nadelen beeldscherm 24
Regels 25
Webtypografie 26
Pixelfonts 27
Bronnenlijst 29
7

8. Door letters te classificeren, kunnen we de vaak subtiele verschillen in vorm
principes bij lettertypen verduidelijken. Bovendien kunnen we door
een goede classificatie-methode lettertypes eenvoudiger herkennen.
Ook kan ze de ontwerper van dienst zijn bij het maken van een keuze; als
een lettertype een opvallende historische en/of culturele lading heeft, kan
dit een extra dimensie geven aan een bepaalde tekst.
Het classificeren van letters is niet eenvoudig. In het begin van de Renaissance was er een grote
Veel lettertypes bevatten kenmerken van verschillende opkomst en groei van universiteiten. Dit zorgde voor
stijlperiodes. Zo bevat de Syntax-Antiqua van een groei in de handel van boeken. Deze boeken werden
de Zwitserse typograaf Hans Eduart Meier subtiele dan ook aan de ‘lopende band’ geproduceerd. Er werd
humanistische eigenschappen uit de periode hardop voorgelezen, zodat verschillende kalligra-
van de Renaissance, maar deze letter heeft geen fen dit gelijktijdig konden opschrijven. Deze manu-
schreven. Daardoor is het een karakteristieke scripten (met de hand geschreven boeken) worden
en leesbare schreefloze letter geworden. De Syntax terecht vaak genoemd als objecten van schoonheid,
komt dus voort uit invloeden van verschillende stijl- maar bevatten ook veel fouten. Er kwamen echter nog
periodes; De schreefloze letter, die wordt geasso- meer fouten in de boeken, doordat de manuscripten
cieerd met statische rechtopstaande en rationele opnieuw overgeschreven werden en de oude on-
vormen, en renaissancistische letters, die juistheden werden gekopieerd.
worden geassocieerd met dynamische, hoekige en De eerste gedrukte boeken leken erg op
vloeiende vormen. handgeschreven boeken van die tijd. Er werd gepro-
Bij dit voorbeeld hebben we al twee lettergroepen beerd het lettertype na te maken. Ze zagen er zo uit
genoemd, de Renaissance Antiqua en de schreefloze zoals men vond dat boeken eruitzagen. Deze letters
letters. Andere lettergroepen zijn de gebroken letter, worden ook wel gebroken letters genoemd.
de overgangsletter en de moderne letter. Deze vijf Boeken werden door de drukker of zetter letter voor
lettergroepen komen voort uit verschillendestijl- letter opgemaakt. Alle letters werden uit speciale letter-
periodes in de geschiedenis. De lettergroepen zijn bakken gehaald. De veel gebruikte letters (kleine- of
niet secuur en daarom heeft Maximilien Vox in 1954 schrijfletters) zaten in de onderste kasten.
zijn Vox-classificatie geïntroduceerd. Aan de Hierdoor worden deze letters nog steeds onder-
hand van deze classificatie kunnen letters herkend en kast letters genoemd.
gekarakteriseerd worden. Een letter-classificatie is een
leer- en hulpmiddel en zeker geen doel op zich. Gutenburgs uitvinding van de boekdrukkunst beteken-
de een nieuwe ambacht, de drukker en luidde de tijd-
G E S C H I E D E N I S Gutenberg (met zijn 42- perk van het intellect in.Vaak waren drukkers zelf
regelige bijbel in ca. 1445) was de uitvinder van de ook intellectuelen. Af en toe werden specialisten in-
boekdrukkunst. Voor die tijd werden boeken gehuurd om fouten in boeken uit te sluiten. De eerste
door kalligrafen, met een dikke pen geschreven. boeken werden met veel aandacht geproduceerd. Dit
8

9. zorgde voor de opkomst van tekst en lay-out. de schrijfletter. Drukletters werden rationeel
Boeken waren het product van een kleine groep behandeld en vertoonden een voortgang in de techni-
mensen: intellectuelen, letterstempelsnijders, zetters sche mogelijkheden en inmiddels verbeterde productie-
en drukkers. methoden. In Engeland was het in de 18e eeuw John
Baskerville die bewust werd van de ontwikke-
De gebroken letters gingen vrij snel over in de ling van de letter in Frankrijk. Hij was verantwoordelijk
Renaissance Antiqua, maar in Duitsland voor de meer rationele benadering van drukletters en
werden tot 1945 gebroken letters algemeen gebruikt stond daarmee in het begin van de overgangs-
(zie figuur 2). periode (zie figuur 2).
De letters ontwikkelden in de volgende 3 eeuwen Deze overgangsperiode eindigde toen Didot in
gestaag. De letters vanCaslon en zijn opvolgers Frankrijk en Bodoni in Italië de vergelijking van druk-
waren nog steeds gebaseerd op de Venetiaanse letters met het handschrift verbraken. Zij luiden de
stijl. De letters hadden een contrast tussen dun en moderne letter in. De moderne letter wordt
dik die de streek van de pen volgde. Ze hadden een gekarakteriseerd door het verticale contrast
schuine as van ongeveer 30 procent (zie voor een en een extreem contrast tussen de dikke en
voorbeeld figuur 2). dunne delen. De Bodoni-achtige braken alle conventies.
In de 18e eeuw, de eeuw van de ratio (het ver- Didot en Bodoni’s boeken werden niet alleen gelezen,
stand), kwam de drukletter definitief los te staan van maar ook bewonderd.
Fig 1
9

10. Fig 2 De CloisterBlack is een gebroken letter.
De Caslon is een Renaissance-Antiqua letter.
De Baskerville is een overgangs letter.
De Didot is een moderne letter.
De Syntax is een schreefloze letter.
Een nieuwe markt voor de drukkers had niks teksten gebruikt. In de laatste helft van de twintig-
te maken met het drukken van boeken, waar drukkers ste eeuw werd geprobeerd de schreefloze letters een
zich tot deze tijd voornamelijk mee bezig hielden. De meer humanere uitstraling te geven. Dit
nieuwe markt had te maken met commerciële zorgde er voor dat de schreefloze letters ook voor
uitingen van bedrijven. Deze nieuwe doelgroep langere teksten geschikt werd.
had vooral behoeft aan kopletters (of display-
letter). Dit waren flamboyante letters gebaseerd op Door de komst van het digitale tijdperk werd
handgeschilderde en getekende letters van uithang- het ontwerpen van letters minder tijdrovend. Hierdoor
borden en belettering op gebouwen. Het ontstonden er midden jaren 80 veel nieuwe kop-
doel van deze letters was de aandacht te trekken van letters. Het aantal nieuwe tekstletters lag echter
voorbijgangers. De bedrijven wilden opvallen. beduidend lager. Dit omdat een tekstletter font on-
De komst van de kopletters zorgde voor erg geveer 250 karakters bevat. Het ontwerpen van een
complexe en versierde kopletters, maar ook extreem nieuwe tekstletter is het begin van een intensieve
vereenvoudigde letters (de eerste schreef- klus. Elk gewicht van de letter bevat romeinen
loze letters). Deze vereenvoudigde letters waren echter (schrijfletters), cursieve letters en klein kapitalen. En
niet geschikt voor leesteksten, maar als als je al deze karakters getekend hebt ben je er nog
kopletter voldeden ze goed. In het begin van de twintig- steeds niet. De afstand tussen de individuele karak-
ste eeuw werden de vereenvoudigde kopletters ver- ters moet nog ingesteld worden. Hoeveel wit
beterd. Er kwam een uitbreiding in gewichten. Het heeft elke karakter nodig om te passen bij de andere
begin van de ontwikkeling van schreefloze (dit noemen we ook wel het stellen van letters).
letters was begonnen. Te veel wit tussen de karakters is niet mooi, maar te
Het gebruik van de schreefloze letters groeide in de weinig ook niet.
twintigste eeuw. Toch waren schreefloze letters nog
niet geschikt voor langere teksten. Wel werden de C L A S S I F I C AT I E VA N V O X De classifi-
schreefloze letters veel in informele korte catie van Maximilien Vox is de meest gangbare classi-
10

11. ficatie methode voor letters. Vox heeft deze 6. linearen of schreefloze letters.
classificatie in 1954 bedacht en deze houdt niet rekening 7. Incisen of gestoken/gehouwen letters.
met alle verschillende schreefloze letters die er 8. Scripten of geschreven letters
inmiddels ontstaan zijn. De classificatie is uitsluitend 9. Manuaren of met de hand getekende letters.
berust op vormeigenschappen van de 10. Frakturen of gebroken (gotische) letters
letters.Voor elk lettertype is een plaats weggelegd 11. Exoten of niet-westerse letters
in zijn classificatie. Ook dit systeem is echter niet
waterdicht. LETTER D E T E R M I N AT I E Met behulp
De eerste vijf rubrieken (de schreefletters) van de van de volgende 6 pagina’s, is het mogelijk een on-
classificatie van Vox zijn onlosmakelijk verbonden met bekend lettertype tot zijn lettergroep te herleiden
een cultuurperiode. De classificatie kent de en mogelijk zelfs tot het type zelf. De meest voorko-
volgende elf rubrieken: mende vertegenwoordigers van de verschil-
lende groepen worden hier genoemd. Naast bekende
1. Humanen of Italiaanse renaissance-schreefletters. historische voorbeelden van de groepen
2. Geralden of Franse renaissance-schreefletters. zijn ook moderne vertegenwoordigers
3. Realen of vroeg-classicistische schreefletters. toegevoegd, letters dus die zijn afgeleid van de vorm-
4. Didonen of classicistische schreefletters. principes van historische lettergroepen, maar in deze
5. Mechanen of egyptienne-letters eeuw ontworpen zijn.
Fig 3 De Centaur is een Humane of Italiaanse renaissance letter
De Garamond is een Geralde of Franse renaissance letter
De Baskerville is een Reale of vroeg-classistische letter
De Bodoni is een Didone classistische letter
De memphis is een Mechane of egyptienne letter
De Futura is een Lineare of schreefloze letter
De optima is een Incieze of gestoken / gehouwen letter
De Vladmir Chancery is een Script of geschreven letter
De Mistral is een Manuare of hand getekende letter
De CloisterBlack is een Fraktuur of gotische letter
De Arafat ibn Blady is een Exoot of niet westerse letter
11

12. Ik dacht dat het alfab
letters had. Zo’n oude zekerheid: 2
En bij de chinezen, dacht ik, was
RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS Renaissance-schreefletters zijn letters met
12 relatief weinig contrast (dik-dun verschil). De letters hebben wigvormige
schreven, bovenste schreven afgeschuind en letters met rondingen hebben
een diagonaal accent (as van ongeveer 30 gaden). De herkomst van
deze letters is het handschrift (brede pen) en dit is bij de letters nog
duidelijk zichtbaar.
leren. Tot Gerard Unger over
letters ging schrijven. Bembo (48
chinezen zijn. Er is ee
Janson Text 55 (48pt)
A. Dat zi

13. beth zesentwintig
26 letters. Al vele eeuwen lang
centaur MT (48pt)
het veel ingewikkelder. Die moeten
duizenden karakters Adobe Jenson MM (48pt)
13
HUMANEN OF ITALIAANSE RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS Bij italiaanse
renaissance letters is de dwarsstreep van de onderkast e diagonaal. Enkele
voorbeelden staan hierboven.
GERALDEN OF FRANSE RENAISSANCE-SCHREEFLETTERS De dwarsstreep
van de onderkast e is horizontaal en de letter heeft meer contrast dan
de Italiaanse renaissance schreefletter. Voorbeelden hieronder.
Toen begreep ik dat wij ook
8pt)
en a en er is een
ijn er al 2. Maar er Times Europa (48pt)

14. is een vulpen-a en ee
schrijfmachine-a en een computer-
een schreefloze (en een
OVERGANGS-SCHREEFLETTER De overgangs-schreefletter heeft meer contrast
14 dan renaissance-schreefletters. En heeft net als de renaisance wigvormige
schreven, die minder schuin lopen dan bij renaissance schreefletters.
Overgangs-schreefletters met rondingen hebben een bijna verticaal
accent (as). De letters stammen uit de stijlperiode 1700 – 1775.
Tientallen a’s, honderden,
misschien wel duizende
het te beseffen kende ik ze b
nooit had

15. en
-A, er is een schreef-a en Fournier MT (48pt)
Drentse A maar die telt,
geloof ik niet mee). Palatino (48pt)
15
VROEGE OVERGANGS-SCHREEFLETTER De vroege overgangs-schreefletter heeft
rondingenmet een bijna verticaal accent (as). Zie hierboven voor een voorbeeld.
(Fournier, Palatino)
LATE OVERGANGS-SCHREEFLETTERS Letters met ronding hebben een
verticaal accent, schreven zijn bijna horizontaal.Voorbeelden hiervan
kunnen hieronder gevonden worden. (Baskerville Melior)
en letters. Zonder ITC New Baskerville (48pt)
bijna allemaal, maar nog
d ik ze gezien zoals de Melior (48pt)

16. letterontwerper
nerveuze Franse a kijkt Rockwell (48pt)
met opgetrokken n Glypha 55 (48pt)
CLASSICISTISCHE SCHREEFLETTER Classistische schreefletters hebben overdreven
16 veel contrast. De schreven van deze letters zijn horizontale streepjes, zo dik als
de dunste delen van de letters, De classistische schreefletters met rondingen
hebben een verticaal accent (as). De bouwkunst is van invloed geweest
op de ontwikkeling van deze letter (rond 1800-1850). (Bodoni, Scotch
2 roman, Walbaum, Caledonia, Centennial)
De letter is een karakter. Bodoni (48pt)
I had always thought the
letters. It was one of those com
facts of li

17. naar die
t: ‘een letter met knoflook,
neus, van een groot idee
doortrokken’. Clarendon (48pt) (krantenletter)
17
EGYPTIENNE SCHREEFLETTER De Egyptienne is onder invloed van de
napoleontische overwinningen en de egyptologie ontstaan. De letters hebben
nauwelijks tot geen contrast en de schreven zijn zeer dik en (meestal) recht. Een
specificatie binnen de Egyptienne is de krantenletter. De krantenletters
hebben meer contrast dan de overige Egyptienne letters. De
krantenletters zijn bovendien leesbaarder.
e alphabet had twenty-six
mfortable, familiar New Caledonia (48pt)
ife: 26 letters, been Linotype Centennial (48pt)

18. that way Linotype
Exchept of course that the ITC Fra
harder time of it: th Helvetica Neue (48pt)
AMERIKAANSE SCHREEFLOZEN Amerikaanse schreeflozen hebben een zeer
18 robuust karakter. De onderkast a heeft een open en de g een gesloten
lettervorm. Zie hierboven de Franklin Gothic.
ZWITSERSE SCHREEFLOZEN Zwitserse schreeflozen hebben een zeer
onopvallend karakter. De onderkast a en g hebben open lettervormen.
Zie hierboven de Helvetica en Univers.
Then Gerard Unger started
writing about letters, an
Chinese. There’s an a and
Futura (48pt)
start with. Bu

19. efor centuries.
Chinese had a much
anklin Gothic (48pt)
hey had to learn thousands
of characters. Univers (48pt)
19
GEOMETRISCHE SCHREEFLOZEN Geometrische schreeflozen hebben geen
contrast en bevatten een simpele constructie van rechte lijnen en cirkeldelen,
onderkast a zonder vlag, g met één gesloten boog. (vb onder: Futura)
HUMANISTISCHE SCHREEFLOZEN Humanistische schreeflozen hebben
kapitalen naar klassiek voorbeeld. De onderkast a heeft een vlag, g heeft
twee gesloten bogen (vb hieronder: Gill Sans)
nd I realised that we too are
d there’s an A. That’s two to
ut there’s a fountain-pen Gill Sans MT (48pt)

20. De leesbaarheid van een tekst is afhankelijk van een drietal factoren. Zo
kunnen fysieke en psychische factoren als hoofdpijn of een
slechte stemming er voor zorgen dat de leesbaarheid van een tekst afneemt.
Daarnaast kan een tekst voor de lezer te ingewikkeld, of gewoon
slecht geschreven zijn zodat hij snel afhaakt. Maar in dit hoofdstuk
zullen we het voornamelijk hebben over typografische factoren.
Goede typografie stimuleert het lezen en heeft 60 en 70 tekens per regel telt bij corpsen van 9 tot en
tot doel dat men zo weinig mogelijk moeite met 12. Regels die langer zijn dan 14 cm, lettertype of
hoeft te doen om een tekst te kunnen lezen. Het corpsgrootte daargelaten, kunnen er oorzaak van zijn
leerproces van het leren lezen heeft veel te maken dat lezers behalve hun ogen ook hun hoofden heen en
met het leren beheersen van onze oogmotoriek. weer moeten bewegen, wat lezen vermoeiend kan maken.
De ogen bewegen zeer beheerst van links naar rechts
en dan weer terug om vervolgens stapsgewijs naar SCHREVEN Discussies over schreefloze
de volgende regel te gaan. We moeten een visuele letters tussen voor- en tegenstanders, die elkaar
vocabulaire aanleggen om woorden te herkennen gedurende de twintigste eeuw nog al eens in de haren
en, tegelijkertijd moeten we de regels leren van de zijn gevlogen, hebben ook geleid tot wetenschappelijk
interpunctie. Doordat we letters op een bepaal- onderzoek. Die onderzoeken hebben echter
de manier herkennen is de vertrouwdheid van conclusie
nauwelijks meer opgeleverd dan de
het lettertype van groot belang op de leesbaarheid. dat wel of geen schreven voor lezen weinig uitaakt.
Hierdoor zijn de vormprincipes van tekstletters Schreven zijn volgens Gerard Unger echter wel goed
in de loop van de tijd slechts langzaam geëvolueerd. voor de regelvorming van van teksten. Schreven
Tekstletters vertegenwoordigen dan ook de meest geven meer verband aan woorden en regels. De schreef-
conservatieve groep binnen de letterwereld. loze tekst is losser van structuur en toont, vergeleken
met de geschreefde tekst, een verticale beweging door
Typografische leesbaarheid is vaak onderzocht. Her- de tekst die het horizontale regelverband
bert Spencer heeft in 1968 een samenvatting tegenwerkt (zie figuur 4). Uit dit simpele voorbeeld
geschreven over honderd jaar onderzoek naar lees- blijkt dat tekst met schreven toch beter leesbaar zijn.
baarheid. De conclusies hiervan zijn nogal alge- Recent heeft een onderzoeker tot uitgangspunt ge-
meen, zoals: ‘Woorden gezet in hoofdletters zijn nomen dat slechts een klein deel van je blikveld
aanzienlijk minder leesbaar dan woorden gezet in scherp is, en dat je de rest onscherp ziet. Het blijkt
onderkast.’ Ook cursief is minder goed lees- dat de onscherpe tekens beter zijn te lezen, wanneer
baar en vette letters laten zich wel goed lezen bepaalde onderdelen van letters, zoals stokken en
mits de letters duidelijke binnenruimtes hebben. Half staarten, zich beter aftekenen.
vet is zonder meer goed te lezen: ‘Veel lezers geven
de voorkeur aan halfvette letters’. Regellengte Traditioneel gezien hebben schreefloze letters ook een
is het plezierigst voor lezers, wanneer die tussen de grotere x-hoogte vergeleken met schreefletters,
20

21. Fig 4 De bovenste (schreefloze tekst) heeft een Lorem ipsum ut his laoreet antiopam, eum option minimum
veel minder goed horizontaal regelverband id. Ex his dicit nonumy neglegentur. Elit molestie voluptua mel
als de onderste tekst (met schreven). ei, pro cu ipsum viris. Nominavi prodesset appellantur qui at,
ut vero appetere luptatum sit. Et puto aliquyam oportere eos,
delenit sententiae ex per, per eu animal fabulas pericula. Eu elit
mandamus laboramus eum, et pri audiam detracto urbanitas.
Accusamus similique ex his, no vel inani luptatum, modo choro
aeterno per ne.
Lorem ipsum ut his laoreet antiopam, eum option minimum id. Ex his
dicit nonumy neglegentur. Elit molestie voluptua mel ei, pro cu ipsum viris.
Nominavi prodesset appellantur qui at, ut vero appetere luptatum sit. Et
puto aliquyam oportere eos, delenit sententiae ex per, per eu animal fabulas
pericula. Eu elit mandamus laboramus eum, et pri audiam detracto urbanitas.
Accusamus similique ex his, no vel inani luptatum, modo choro aeterno per ne.
waardoor ze op het eerste gezicht groter en dus ook woorden in een regel passen. Zo geeft bijvoorbeeld
duidelijker lijken te zijn. Dit gaat echter ten koste van de 9-punts Univers Light op een regellengte van 105
de stok- en staartlengte. Bij een langere tekst mm 11 woorden, ongeveer 55 tekens en 10 spaties.
gaat dit zich op de duur wreken, en langere stokken Het doel van de tekst heeft veel invloed op de perfecte
en staarten zijn dan toch wenselijk voor een optimale regellengte. Zo hebben wetenschappelijke
herkenning van woorden. teksten vaak langere woorden en is een langere regel
Schreefloze letters zoals Roger Excoffons Antique gewenst. Maar voor zoekteksten is het juist van
Olive (1966), Hans Eduard Meiers Syntax (1968) belang dat de regels niet te lang zijn, met veel witregels.
en de Quadraat Sans van Fred Smeijers (1995),
zijn allemaal succesvolle pogingen om de nadelen K O R P S G R O O T T E Wat is de ideale korps-
van de schreefloze ten opzichte van de schreefletter te grootte van een letter voor een gemiddeld mens? Naar-
verminderen. mate kinderen opgroeienen meer leeservaring op-
bouwen, verandert voor hen de ideale korps-
Z E T B R E E D T E Hele lange en heel korte zet- grootte in rap tempo. In vroege stadia van het leren
regels zijn niet bevorderlijk voor de leesbaarheid. Bij lezen ligt de nadruk vooral op het leren herkennen
heel lange regels raakt de lezer aan het eind van van letters en groepen van letters. Er worden dan
de regel het begin van de volgende uit het oog. Erg letters van ongeveer 24 punten gebruikt. Naarmate het
korte regels resulteren dikwijls in grote woord- kind vordert en ouder wordt, neemt de behoefte toe
spaties, afbreekproblemen en een verre om volledige woorden te herkennen en dan is
van fraai regelverloop. een kleiner korps op zijn plaats. Tegen de tijd dat een
Een vuistregel zegt dat het ideale aantal tekens kind 12 jaar is, zijn ‘normale’ leeskorpsen – die ook
per regel (inclusief de woordspaties en interpunctie) gebruikt worden voor volwassenen – gewenst.
ergens tussen de 54 tot 80 tekens ligt. Ge- Korpsen die zich door volwassenen het beste
middeld is een Engels woord 5 tekens plus een spatie laten lezen, liggen in de reeks van 9 t/m 12 punten.
lang, wat betekent dat er in het ideale geval 9 tot 12
21

22. I N T E R L I N I E Als het corps bekend is, kunnen LETTER- E N W O O R D S PAT I E Ruimtes
we op basis daarvan de minimale regelafstand binnenin en rondom letters zijn erge belangrijk voor
vaststellen die we dan gelijk stellen aan het corps. Dit de leesbaarheid van teksten. Ieder teken krijgt aan
noemen we compres zetten. Over het algemeen weerskanten zoveel ruimte, in samenhang met binnen-
levert compres zetsel geen optimale leesbaarheid ruimtes, dat alle tekens in iedere rangschikking een
op. Een letter met naar verhouding grote stokken en regelmatig patroon vormen en elkaar niet
staarten zal minder regelafstand nodig hebben dan een stellen.
dringen of loslaten. Deze bewering heet
lettersoort met forse x-hoogte. Het is een verkeerde Een goede stelling maakt een lettertype compleet en
gewoonte om bijvoorbeeld corps 10 altijd op 12 punt- biedt de lezers cadans terwijl een slechte stelling
en regelafstand te zetten. onrust geeft.
De vetheidsgraad is eveneens een facet om Wit scheidt letters, woorden en regels,
rekening mee te houden.Vette lettervarianten krijgen maar bindt tekst. De witte ruimtes en afstanden worden
een betere leesbaarheid bij een ruimere regel- meestal op puur praktische gronden bepaald:
afstand. Al naar gelang de corpsgrootte toeneemt groot genoeg om verwarring te vermijden, maar niet
zal het minder noodzakelijk zijn een ruimere regel- zo groot dat verband zoekraakt. Al deze ruimtes
afstand toe te passen. Brede zetmaten vergen meer kunnen verbanden of onderscheid duidelijk maken en
regelafstand dan normaal gebruikelijk. kunnen zorgen voor beweging of rust. Lezers
Het wit tussen kolommen is ook een aan- nemen niet alleen letters op, maar ook de achter-
dachtspunt. De regelafstand dient bij voorkeur minder grond. Zij reageren zowel op wit als op zwart., op
te zijn dan het tussenwit. Komen er in een tekst vorm en op tegenvorm.
royale woordspaties voor, dan verdient het Een voorbeeld van letter en woordspatiëring staat op
aanbeveling de regelafstand wat ruimer te nemen. de volgende bladzijde.
Fig 5 (12 pt / 9 pt) Ibh ex eriuscil ex ex endiam, sit, quamet, summod dolore euismodipis erci bla con
hendiat. Obortiniam, quissi. Uptatum sandre duiscinim ad tating exerilit vullut iurer iril
dolobor ilisi bla faciliqui eum zzrit lore facinibh ero ea feugiam etueraesto ex etum eu
faccumsandre del delesequis aliquat lan henibh et, sed modip ecte cons et, sit erat.
Compres zetsel (12 pt / 12 pt) Riure dolutem quipsum velesti onsequat. Ud ectem doloreetum vel ing ex eu feuguer
iureetuero commy nostin eraessendre faccums andreet loborpero duis et lut nulput nostie
cortie molendit utet, quat, commy num nibh et ulla alit in veliqui smolore tio od tions
autat num nonulla ndigna cons dio consequatio od miniat ut alit la feugue dionsenim.
(12 pt / 15 pt) Iure tie min vulla feugait wismod tin ute ver ilisim iuscidunt nullam, quam, sim augueril
ing elis aliquis eum ipsustrud dolestrud dolobor acidunt adipisl illa con velit ipit autat
augiam ipsustrud eumsandiam, quissectet, vulputat. Duipsustinit et, vulland reetue
magnim vercin et nis nonsecte del dui te feugiamet.
(12 pt / 19 pt) Corpero ercillumsan henis acipissim veros at ad ex essi ex eugue min ullamet, venisl iure
feumsandit atum zzriurem doloreros alit, quam, sequat. Ed tation henis at. Ut wismod
tincincilla facing ex endit luptate do delenibh el ipsumsa ndreet irit niscil dolent ute ver
adiam, commy nulput il illa feu faci exerosto dunt praesequat wis do commy.
22

23. Fig 6 50% meer letterafstand Afstand bindt. Goed gedoseerde afstanden tussen tekens zijn even
belangrijk als de tekens zelf. Ietste weinig ruimte en woorden zijn
z i c h - z e l f n i e t m e e r. Te g r o o t e n e e n w o o r d v a l t u i t e e n . A f s t a n d
houden is een kunst–equilibrisme.
25% meer letterafstand Zo vriendelijk mogelijk koel blijven. Met uitgestoken hand op iemand
toegaan maar met zo ver mogelijk gestrekte arm. Hoe braaf is toch de
harmonie. En hoe vluchtig is het moment van totale rust: afwezigheid
van spanning ... voor het knagen begint.
0 % meer letterafstand Geef ik genoeg of neem ik teveel? Wat is er mis met geef ik teveel of geef ik genoeg? Ge-
hate liefde en geliefde vijand. Te weinig afstand vervormt de relatie. Teveel afstand heft
de relatie op. Nauwkeurig afgewogen afstanden binden tekens en geven ze betekenis.
25% minder letterafstand Ook letters zijn aan groepsgedrag onderworpen. Eigenzinnigheid is toegestaan, maar alleen met goed-
keuring van de groep. Eigen ruite is beperkt. Wie moe is van het afstand houden stelt zich buiten de
groep. Maar je kunt niet zonder.
50% minder letterafstand Danraakjeontheemdenverdwijntjebetekenis.Wiewatnieuwsbetekenenwil,beginteeneigengroep–enzitgelijkweervast
aanafstandhouden.Danmaarerbovenstaan.Wiehieldooiteengroepbijelkaarzonderafstand?
Fig 7 400% spatiëring Distance connects. Properly rationed amounts between characcters are
just as important as the characters themselves. A touchtoo little and
words are no longer themselves. Too much, and a word falls a
part. Keeping one’s distance is an art–a balancing act.
200% spatiëring Staying cool and friendly at the same time. Advancing hand outstreched, but
outstretched as far as possible. How nice harmony is. And how fleeting is the
moment of total rest: absence of tension ... before the gnawing begins.
100% spatiëring Am I giving enough or taking too much? What’s wrong with am I giving too much
or taking enough? Hated love and beloved enemy. Too little distance distorts the
relationship. Too much and the rellationship dissolves.
50% spatiëring Carefully balanced spaces bind characters toghether and give them meaning. Letters too
are subjects to the laws of the group. Idiosyncrasies are permitted, but only with the group’s
approval. Space for the individual is limited. To be tired of keeping your distance is to place
yourself outside the group. But you cannot do without it.
0% spatiëring Youbecomedisplaced,youlosemeaning.Ifyouwanttomeansomethingnew,youstartanew
group–andstraightawayyou’rebacktokeepingyourdistance.Bettertostandaboveitperhaps.
Whoeverheldagrouptogetherwithoutdistance.
23

24. Typografie voor het scherm is niet anders als typografie voor op
papier. Toch lijken schermletters je meer aandringender aan te
kijken op het scherm. Het kost meer moeite om goed te lezen vanaf het
scherm dan vanaf papier.Vooral de resolutie van het scherm en
het licht dat door de letters heen schijnt zorgen hiervoor. Hoe kan
er ondanks de beperkingen toch nog een leesbare tekst voor het
web / scherm geschreven worden?
Ook bij schermtypografie stimuleert een goede Kleuren worden bij drukwerk (meestal) op-
typografie het lezen. En ook hier is het doel dat de le- gebouwd uit een raster van de kleuren cyan, magenta,
zer zo weinig mogelijk moeite hoeft te yellow en black (CMYK). Elke pixel van het scherm
doen om een tekst goed te kunnen lezen. Alle basis- wordt opgebouwd uit RGB (red, green en blue). Het
regels voor schermtypografie zullen dan ook, met scherm gebruikt dus geen rasters om kleuren
eventueel enkele kleine aanpassingen, overeen- te tonen. Eenpixellijn van elke kleur is gelijk
komen met de normale typografie. helder. Bij drukwerk is zo’n lijn niet helder (tenzij
Een beeldscherm bestaat nog maar een korte deze kleur ook echt gedrukt wordt).
periode en heeft op typografisch gebied nog een hele-
boel punten die verbeterd kunnen. De punten- Daarnaast kan tekst bewegen en van kleur, grootte
patronen (resolutie) van schermen zullen nog veel of achtergrond veranderen. Dit zal de leesbaar-
verfijnder moeten worden.Voor beelden zijn grove heid vaak niet ten goede komen, maar kan de na-
rasters een veel kleiner probleem dan voor druk leggen op sommige onderdelen van de
tekst. Met 30 punten per centimeter zijn beelden ac- tekst. Dit moet echter dan wel erg subtiel gebeuren,
ceptabel weer te geven, zoals kranten vaak laten zien. zodat de lezer van de tekst niet afgeleid wordt door
Voor tekst is 120 punten per centimeter (300 dots bewegingen. Dit kan namelijk naast verhelderend ook
per inch) op papier net toereikend. De 72 dots erg storend werken.
per inch van schermen is voor beelden net toe- Het belangrijkste voordeel van schermtypografie (en
reikend, maar voor tekst onbevredigend. De met name ook webtypografie) is dat de tekst vrij
vele details van letters die op papier duidelijk gemakkelijk aan te passen is. Zodra een
zichtbaar zijn zullen op het scherm verdwijnen. bedrijf verhuist zullen alle beelddragers aangepast
moeten worden met het nieuwe adres. Alle folders,
VOORDELEN BEELDSCHERM Toch briefpapier en visitekaartjes zullen opnieuw moeten
bevat het beeldscherm ook heel veel voordelen. worden gedrukt. De website hoeft alleen te worden
Zo zijn alle kleuren van een beeldscherm scherp, aangepast wat veel minder kosten teweeg zal brengen.
kunnen letters bewegen en kan een tekst zeer een-
voudig worden aangepast. Dit is met drukwerk NADELEN BEELDSCHERM De nadelen
natuurlijk heel anders. van het beeldscherm zijn zoals ik al eerder heb gezegd
24

25. vooral het licht, de resolutie, maar ook de lees- staat kan het licht al hinderlijk zijn. De letters
afstand van een beeldscherm is groter dan bij lijken te slinken door het licht. Het witte licht is
papier. Je kan het beeldscherm niet eenvoudig naar je sterker dan de zwarte letters en lijken gedeeltes van de
toe halen, het beeldscherm vastpakken, zoals bij letters op te ‘slokken’. Bovendien ga je bij het lang kijken
papier heel normaal is. Wanneer beeldschermen naar het beeldscherm witte vlekken zien in je
handzamer worden, zal het nadeel van de lees- ogen. Net als bij het kijken naar een felle lichtbron als
afstand wegvallen. de zon. Deze witte vlekken vallen over de andere
Naast de leesafstand is ook het formaat van het letters heen.
beeldscherm een belangrijk nadeel. Het beeldscherm
is altijd vierkant en heeft een verhouding van 4:3 R E G E L S Worden de regels van de leesbaar-
(of soms breedbeeldformaat) en de grootte is zeer heid van typografie door deze voor- en na-
afhankelijk van het beeldscherm. Toch moet een site op delen aangepast? Of blijven de regels gehand-
alle monitoren goed te lezen zijn. Dit zorgt er haafd voor teksten op het scherm. Natuurlijk zal
voor dat tekst op het ene beeldscherm enorm kan er het één en andere aangepast worden op deze
lijken, terwijl het op het andere niet te lezen is omdat regels, maar de basis van alle regels zal niet aan-
het zo klein is.Vooral bij webtypografie kan gepast worden. De regels worden hieronder
dit heel erg vervelend zijn. voor het scherm nogmaals in het kort bekeken.
Een ander nadeel is het licht dat door de letters heen
schijnt. De leesafstand van een tekst op het beeld- Zoals al eerder uitgelegd is de resolutie van het
scherm kan natuurlijk eenvoudig worden opgelost door scherm veel lager als de resolutie van drukwerk. Dit
het beeldscherm dichterbij te zetten. Dit zal je kan er voor zorgen dat gedeeltes van letters wegvallen.
echter na een korte tijd snel weer terug zetten. Het Schreven van letters kunnen bijvoorbeeld veel
licht maakt je duizelig maken en je krijgt het idee minder duidelijk naar voren komen op het
dat je naar de letters gaat staren. scherm. Dit zorgt er voor dat schreefletters over het
Ook als het beeldscherm wat verder bij je vandaan algemeen minder leesbaar zijn dan schreefloze
Fig 8 Door de komst van CSS (Cascading
Stylesheets) kunnen internet pagina’s
eenduidiger en leesbaarder worden
opgemaakt. Hiernaast staat één pagina,
die door middel van twee verschillende
stylesheets er totaal anders uitziet. Op
http://www.csszengarden.com/ staan
verscheidene stylesheets met slechts één
html bestand. Een uitgebreide weergave van
de mogelijkheden van CSS kan gevonden
worden op http://www.alistapart.com.
25

26. letters op het scherm. Zo zegt Herman van maximaal365 pixels. Dit levert bij een 12 pt
Bostelen het volgende over schreven op het scherm: Times New Roman een gemiddelde van 9 tot 10
“Over het algemeen zullen schreefloze letters beter woorden per regel. Dit komt dus redelijk overeen
samengaan met de platte tekst dan schreven. met de zetbreedte van een druktekst.
Schreven worden sterk met drukwerk geassocieerd Wat wel duidelijk is in de zetbreedte van scherm-
en hebben een complexe vorm die zich moeilijk tot een typografie is dat er vaak een veel te grootte zet-
opbouw uit pixels verhoudt.” Een duidelijk verschil breedte wordt gebruikt. Het komt dikwijls voor dat
met drukwerk dus. de gemiddelde regel 17 woorden of meer bevat. Een
voorbeeld hiervan is bol.com, deze internetwinkel
In tegenstelling met ‘gewone’ typografie is het bij scherm- heeft op een resolutie van 1024 * 768 dikwijls regels
typografie belangrijk dat de x-hoogte van de letters van 17 à 18 woorden. De (te) brede kolommen zijn
groot is. De onderkast letters bevatten de waarschijnlijk vaak het gevolg van de liggende vorm van
meeste details en moeten dus duidelijk aanwezig het beeldscherm.
zijn. Met een kleine x-hoogte kunnen de letters
door de beperkte resolutie echter dichtslippen. W E B T Y P O G R A F I E Webtypografie heeft
Woorden worden lastiger te lezen. Veel voor het naast de tekortkomingen van schermtypografie nog
scherm ontworpen fonts hebben dan ook een aantal extra problemen. Het belangrijkste is
een grote x-hoogte. de beschikbaarheid van lettertypes. HTML (de opmaak-
code van het web) kan in principe alleen gebruik maken
Op het scherm zijn heel erg korte en lange van de basislettertypes die op de computer
zetregels niet bevorderlijk voor de leesbaarheid, schermreso-
geïnstalleerd zijn. Daarnaast is de
evenals de zetbreedte van drukwerk. De ideale lutie van groot belang. De ene bezoeker van de web-
regellengte voor teksten op het scherm is echter site heeft een resolutie van 1024*768, de andere
anders dan die van drukwerk. Het is echter nog niet een resolutie van 800*600 en nog een andere heeft
bekend wat de beste regellengte is voor het scherm. weer een andere resolutie. Deze problemen zijn op
Zo heeft de webstyleguide van Lynch and verschillende manieren op te lossen.
Horton het bijvoorbeeld over een zetbreedte van
Fig 9 Lorem ipsum in errem perpetua sit. Sea magna per-
secuti an, eu mel timeam honestatis comprehensam.
Usu ut euismod saperet mediocrem, ex est nominati
accusamus, munere partiendo cum ad. Integre eligendi
insolens vix at, id pri augue probatus reprehendunt.
Duo id aliquid eruditi vivendo.
Pri velit urbanitas no, mea no nisl noster.Vitae epicurei
eu eum. Justo consul ea per, detraxit patrioque ut vel.
Propriae scaevola philosophia per et, summo maiesta-
tis incorrupte mea in, ei quando sententiae quo.
Te aperiam prompta eos, nam tale volutpat ex, nec ea
constituto conclusionemque. Erroribus omittantur
mea ex. Nullam hendrerit id vis. Suscipit consectetuer
mel ad, sea te nonumy aliquid mnesarchum. Simul
habemus mandamus has in.
26

27. Fig 10 Verdana is een voor het scherm
ontworpen letter. De letter heeft
naar verhouding een hoge x-hoogte
1 Verdana HÎkpx 2 3 4
9
5 7
8
(2). Daarnaast heeft Verdana grote
Gill Sans HÎkpx
letterspaties. Dit om te voorkomen
dat de letters tegenelkaar vallen
2 3 4 8
op het scherm. In dit voorbeeld is 1
5 7
duidelijk te zien dat de Gill Sans een
9
veel kleinere x-hoogte heeft.
1. Basislijn (of letterlijn) 4. Stokhoogte 7. kp-hoogte
2. x-hoogte 5. Staartlengte 8. Accenthoogte
3. Kapitaalhoogte 6. Hp-hoogte 9. Letterbreedte
Er zijn verschillende methodes om andere fonts typografie kan, en zal de typograaf rekening houden
(dan de standaard fonts) op een website te tonen. Er met de lengte van individuele regels. Sommige
zijn echter weinig methodes die op elke computer woorden zal de typograaf afbreken om een zo
ondersteund worden. De methode die we recht mogelijke rechter kantlijn te creëren. Bij web-
hieronder bespreken is sIFR. Wel moet bij deze typografie gebeurt dit zelden, om een aantal
metho-des gedacht worden aan het feit dat er fonts verschillende redenen. De belangrijkste reden voor
speciaal voor het scherm ontwikkeld zijn. Deze het niet afbreken van regels is dat de html tekst in een
fonts moeten dan ook zo veel mogelijk venster vergroot kan worden. Elke tekst kan men
worden gebruikt. heel eenvoudig vergroten en verkleinen. Dit zorgt
er enerzijds voor dat mensen met slechte ogen
sIFR staat voor Scalable Inman Flash de teksten beter kunnen lezen (ze kunnen de tekst zo
Replacement en is een techniek om de tekst op groot maken als ze zelf willen). Maar het brengt ook
een html pagina te vervangen door een eigen de consequentie met zich mee dat woorden niet
font. Dus alle teksten op een website kunnen worden afgebroken kunnen worden (zie voorbeeld xxx).
vervangen door elk lettertype dat er bestaat.
Dit wordt gedaan door een flash bestandje dat over P I X E L F O N T S Speciaal voor het beeldscherm
de tekst wordt geplaatst (als de browser flash onder- hebben een aantal typografen speciale pixelfonts
steund tenminste). Hierdoor kunnen de meeste ontworpen. Deze pixelfonts houden rekening met het
mensen het juiste font zien, terwijl de mensen die raster (de pixels) van het beeldscherm en zorgen
de flash-plugin niet hebben een vergelijkbaar ervoor dat alle onderdelen van de letters goed uit-
standaard lettertype zien. komen. Elke pixel van een pixelfont is of gekleurd, of
Door deze techniek wordt het mogelijk alle
fonts niet gekleurd. Dit houdt in dat je strakke en hel-
te gebruiken op een scherm. Voor de leesbaar- dere letters krijgt. Het spreekt voor zich dat zulke
heid van webtypografie kan dit erg belangrijk letters beter te lezen zijn. Een voorbeeld van een
zijn. Zo kunnen nu speciaal voor het scherm ontwor- pixelfont staat hieronder in vergrote vorm:
pen lettertypes gebruikt worden in een ontwerp,
zonder alleen gebruik te kunnen maken van Verdana
en Georgia, die overigens wel speciaal voor het scherm
ontworpen zijn.
Een ander probleem dat web-typografie met zich mee-
brengt is de regelval (of zetwijze). Bij normale normaal font 300% pixelfont 300%
27

28. 28

29. Bronnenlijst
Ton Bolder, Joost Klinkenberg, Huib van Krimpen, Stefan Menningh,
Paul Mijksenaar, Bart Oosterhoorn, Kees Ruyter, Wim Westerveld
Typografie; uitgangspunten, richtlijnen en techniek
Veenendaal 1993, GOC-uitgevers
Herman van Bostelen
Typografie & Internet; De eigenheid van het medium
http://www.naarvoren.nl/artikel/typografie.html
Herman van Bostelen
Typografie & Internet; Laat de bezoeker niet verdwalen
http://www.naarvoren.nl/artikel/typografie.html
Mike Davidson
Introducing sIFR:The Healthy Alternative to Browser Text
http://www.mikeindustries.com/blog/archive/2004/08/sifr
Patrick Lynch, Sarah Horton
Web Style Guide
http://www.webstyleguide.com
David Jury
Over typografie; Wie de regels van typografie wil
overtreden moet ze eerst kennen.
Amsterdam 2003, Uitgever BIS Publishers
Geert Setola, Joep Pohlen
Letterfontein
Roermond 1994, Uitgeverij Fontana
Gerard Unger
Terwijl je leest
Amsterdam 1997, De buitenkant
Gerard Unger
Letters
Amsterdam 1994, De buitenkant
29