Panduan Amalan Pengajaran & Pembelajaran Berkesan suntingan Mohamed Amin Embi

PANDUAN AMALAN
PENGAJARAN &
PEMBELAJARAN
BERKESAN

Penyunting
MOHAMED AMIN EMBI

I

Prakata

Memang tidak dapat dinaﬁkan bahawa Institut Pengajian Tinggi yang
mempunyai kepimpinan yang efektif, tenaga akademik yang tersohor serta
profesional, kemudahan pengajaran dan pembelajaran yang terkini, bakal
graduan yang berkualiti serta silabus yang relevan akan lebih berdaya saing
dalam menghadapi persaingan global yang semakin mencabar. Sehubungan
itu, sebagai usaha untuk mewujudkan program pengajian yang berkualiti, UKM
amat serius melaksanakan Kerangka Kelayakan Malaysia (KKM) yang memberi
penekanan kepada pendidikan berasaskan hasil pembelajaran (OBE). Bagi
menjayakan hasrat ini, buku ‘Panduan Amalan Pengajaran dan Pembelajaran
Berkesan’ ini disunting sebagai bahan bacaan asas untuk dijadikan panduan
kepada setiap warga akademik di UKM. Buku ini dibahagikan kepada lima
bahagian yang diﬁkirkan penting bagi pengendalian kursus setiap program
pengajian di UKM. Bahagian pertama berkaitan dengan Pembangunan
Kurikulum Pengajian Tinggi yang merangkumi aspek pembentukan program
berdasarkan KKM, pendekatan OBE, pembentukan hasil pembelajaran kursus
serta penentuan jam pembelajaran pelajar (SLT). Bahagian kedua akan
menghuraikan pelbagai Pendekatan Pengajaran dan Pembelajaran termasuk
pembelajaran dewasa, pembelajaran kolaboratif dan koperatif, pembelajaran
berasaskan masalah (PBL) dan pembelajaran berasaskan projek. Bahagian
ketiga pula memperihalkan tentang Teknologi Pengajaran dan Pembelajaran
yang meliputi aspek reka bentuk instruksi (ID dan e-Pembelajaran) termasuk
pengendalian forum dan kuiz atas talian. Bahagian keempat membincangkan
kepentingan Penaksiran dan Penilaian; manakala bahagian kelima membahaskan
tentang Pendekatan Humanistik dalam Pengajaran dan Pembelajaran.

Saya ingin mengambil kesempatan ini merakamkan ucapan terima kasih kepada
Prof. Ir. Dr. Riza Atiq Abdullah, Pengarah, PPA kerana memberi kepercayaan
kepada saya untuk menyunting karya ini bagi manfaat warga akademik UKM.
Saya juga ingin mengucapkan tahniah dan syabas kepada semua penulis yang
sudi berkongsi kepakaran serta pengalaman masing-masing melalui penulisan
bab dalam bentuk yang santai dan mudah dibaca. Tidak lupa juga kepada
semua staf PPA yang terlibat secara langsung atau tidak langsung menerbitkan
buku ini.

Prof. Dr. Mohamed Amin Embi
Pusat Pembangunan Akademik
II

Bab Tajuk Muka
Surat

Prakata II
Bahagian 1
Pembangunan Kurikulum Pengajian Tinggi
Bab 1 Pembentukan Program Pengajian Berdasarkan 1
Kerangka Kelayakan Malaysia
Sharifah Hapsah Syed Hasan Shahabudin &
Riza Atiq O.K Rahmat
Bab 2 Pendekatan Pembelajaran Berasaskan Hasil 27
Wan Hamidon Wan Badaruzzaman
Bab 3 Pembentukan Hasil Pembelajaran Kursus 43
Rosadah Abdul Majid
Bab 4 Penentuan Jam Pembelajaran Pelajar 57
Ab. Halim Tamuri
Bahagian 2
Pendekatan Pengajaran & Pembelajaran
Bab 5 Pembelajaran Dewasa 67
Norzaini Azman
Bab 6 Pembelajaran Kolaboratif & Koperatif 93
Saemah Rahman
Bab 7 Pembelajaran Berasaskan Masalah 107
Nabishah Mohamad
Bab 8 Pembelajaran Berasaskan Projek 117
Ruhizan Mohd Yassin
Bahagian 3
Teknologi Pengajaran dan Pembelajaran
Bab 9 Reka Bentuk Instruksi 133
Norazah Mohd Nordin
Bab 10 Pemilihan & Penilaian Bahan Sumber Pendidikan 151
Mohd. Arif Ismail
Bab 11 Pelaksanaan e-Pembelajaran Menggunakan SPIN 161
Mohamed Amin Embi

III

Bab 12 Pengendalian Forum Atas Talian 177
Supyan Hussin
Bab 13 Pengendalian Kuiz Atas Talian 189
Norizan Abd. Razak
Bahagian 4
Penaksiran & Penilaian
Bab 14 Bentuk Penilaian 201
Ima Nirwana Soelaiman
Bab 15 Penilaian Berdasarkan Hasil Pembelajaran 215
Abdul Wahab Mohammad
Bab 16 Penilaian Berasaskan Kompetensi 225
Nabishah Mohamad
Bahagian 5
Pendekatan Humanistik dalam Pengajaran & Pembelajaran
Bab 17 Motivasi dalam Pengajaran & Pembelajaran 233
Salleh Amat
Bab 18 Bimbingan & Mentoran 247
Zuria Mahmud
Bab 19 Profesionalisme dalam Pengajaran & 265
Pembelajaran
Khairul Anwar Mastor

IV

Prof. Tan Sri Dato’ Dr. Sharifah Hapsah Syed Hasan Shahabudin
merupakan Naib Canselor, UKM dan pernah
memegang jawatan sebagai Pengarah Bahagian
Jaminan Kualiti, Kementerian Pengajian Tinggi
serta Ketua Pegawai Eksekutif Lembaga Akreditasi
Negara. Beliau telah memberi sepenuh perhatian dan
masanya dalam bidang perkembangan pendidikan
perubatan dan piawaian kualiti dalam pengajian tinggi. Beliau telah
diberi kepercayaan untuk pembangunan rangka kerja mengikut
undang-undang untuk jaminan kualiti di Malaysia.

Prof. Ir. Dr. Riza Atiq Bin Orang Kaya Rahmat merupakan Pengarah
Pusat Pembangunan Akademik, UKM dan pensyarah
dalam bidang kejuruteraan pengangkutan di Fakulti
Kejuruteraan & Alam Bina, UKM. Pengalaman beliau
dalam pembangunan kurikulum dan akreditasi tidak
dapat dinaﬁkan malahan sering dijemput oleh IPT lain
untuk mendapatkan nasihat bagi menggubal program
pengajian bersesuaian dengan Kerangka Kelayakan Malaysia.

Prof. Dr. Mohamed Amin Embi merupakan Timbalan Pengarah
(e-Pembelajaran) di Pusat Pembangunan
Akademik, UKM. Sebagai pensyarah di Fakulti
Pendidikan UKM, beliau adalah pakar dalam
bidang m-pembelajaran dan e-pembelajaran.
Beliau adalah penerima sulung Anugerah
Akademik Negara 2006 (Kategori Pengajaran).

V

Profesor Ir. Dr. Wan Hamidon Wan Badaruzzaman merupakan
seorang profesor bidang Kejuruteraan Struktur,
Fakulti Kejuruteraan & Alam Bina, UKM. Beliau
kini dipinjamkan sebagai Ketua Pegawai Eksekutif,
UKM Perunding Kejuruteraan & Arkitek Sdn. Bhd.
Beliau telah banyak menyumbangkan masa untuk
membantu Lembaga Jurutera Malaysia (LJM) di
dalam kejayaan mencapai status ahli penuh Washington Accord (WA),
satu-satunya Negara OIC yang menjadi ahli penuh WA. Beliau juga
pernah menjadi Ahli EAC dan pemangku Pengarah EAD. Beliau
kini merupakan seorang Pengarah Bersekutu, Jabatan Akreditasi
Kejuruteraan (EAD), LJM.

Prof. Ir. Dr. Abdul Wahab Mohammad merupakan Pengarah Pejabat
Hubungan Industri UKM. Sebagai pensyarah dalam
bidang kejuruteraan kimia, penyelidikan beliau
tertumpu kepada teknologi membran dan pemisahan.
Beliau juga merupakan mantan ahli Lembaga Akreditasi
Kejuruteraan di Lembaga Jurutera Malaysia dan Ahli
Lembaga Penasihat program berkaitan kejuruteraan
kimia di Universiti Malaysia Perlis dan Universiti Malaysia Pahang.

Prof. Dr. Nabishah Mohamad yang merupakan pakar dalam bidang
Fisiologi Perubatan merupakan Ketua Jabatan
Pendidikan Perubatan, UKM. Beliau telah mengikuti
kursus Pembelajaran-Berasaskan Masalah (PBL)
di dalam dan luar negara untuk meningkatkan
pengetahuan dan kemahiran dalam bidang pendidikan
perubatan. Dengan penubuhan MQA, beliau telah
dilantik menjadi Ahli Jawatankuasa Akreditasi MQA dalam bidang
Perubatan dan Kesihatan mulai November 2007.

VI

Prof. Dr. Ima Nirwana Soelaiman adalah Ketua Jabatan
Farmakologi, Fakulti Perubatan UKM dan juga
merupakan Pengerusi, Jawatankuasa Penilaian Pelajar
Kurikulum Integrasi, Fakulti Perubatan, UKM sejak
tahun 2004. Beliau giat menjalankan penyelidikan
dalam bidang metabolisme tulang dan osteoporosis
serta toksisiti ke atas bahan-bahan semulajadi.

Prof. Madya Dr. Khairul Anwar Mastor merupakan Pengarah
Pusat Pengajian Umum, UKM dan berkepakaran
dalam bidang penilaian dan pembangunan sahsiah.
Beliau pernah dilantik sebagai Sarjana Pelawat di
Washington State University, Penyelidik Pelawat di
National Institute of Aging (NIA), NIH, Maryland,
USA, Sarjana Pelawat di Humboldt University,
Berlin, Germany dan Sarjana Pelawat Fulbright di University of
Illinois, Urbana-Champaign, Illinois, USA.

Prof. Madya Dr. Ab. Halim Tamuri adalah pensyarah dalam
bidang pendidikan Islam di Fakulti Pendidikan,
UKM. Penyelidikan beliau tertumpu kepada
pedagogi dan pembangunan modul pengajaran
dan pembelajaran pendidikan Islam. Beliau telah
dilantik sebagai Pengerusi Jawatankuasa Penilai
Buku Teks Kementerian Pelajaran Malaysia, pakar
rujuk Lembaga Peperiksaan Malaysia, ahli lembaga pengajian untuk
program Sarjanamuda Pendidikan (Pendidikan Islam dan al-Quran)
untuk UPSI, UDM, UIAM, USIM dan KUIS.

VII

Prof. Madya Dr. Norzaini Azman merupakan Felo Penyelidik
di Institut Penyelidikan Pengajian Tinggi Negara
(IPPTN), USM dan Institut Alam Sekitar &
Pembangunan (LESTARI), UKM. Beliau adalah
pensyarah di Fakulti Pendidikan, UKM dan
penyelidikan beliau tertumpu kepada profesion
akademik, pengantarabangsaan, polisi dan governans
serta kelestarian dalam Pendidikan Tinggi.

Prof. Madya Dr. Ruhizan Mohammad Yasin merupakan pensyarah
dan Timbalan Dekan (Penyelidikan dan Hubungan
Masyarakat) di Fakulti Pendidikan, UKM. Beliau
merupakan pakar dalam bidang Pendidikan Teknologi
dan Vokasional.

Prof. Madya Dr. Supyan Hussin merupakan pensyarah di Pusat
Pengajian Bahasa dan Linguistik, Fakulti Sains Sosial
dan Kemanusiaan, UKM. Beliau pernah berkhidmat
sebagai Felo Kanan di Institut Alam dan Tamadun
Melayu, UKM serta terlibat dalam pembinaan
Portal Malaycivilization.com. Kepakaran beliau
dalam bidang pendidikan bahasa dan teknologi dan
pengkhususan dalam latihan perguruan, pembelajaran atas talian,
dan pembelajaran bahasa berbantukan komputer.

VIII

Prof. Madya Datin Dr. Norizan Abdul Razak merupakan Ketua
Pusat Kajian E-Komuniti di Fakulti Sains Sosial
dan Kemanusiaan, UKM. Beliau giat menjalankan
penyelidikan berkaitan e-pembelajaran, pembelajaran
bahasa berbantukan komputer dan impak teknologi
maklumat dan komunikasi kepada masyarakat.

Prof. Madya Dr. Zuria Mahmud bertugas sebagai pensyarah dan
Timbalan Dekan Siswazah dan Pengantarabangsaan
di Fakulti Pendidikan, UKM. Bidang penyelidikan
dan penerbitan beliau adalah pembinaan insan
psikodinamik yang merangkumi strategi kaunseling,
isu-isu keluarga, serta kepelbagaian pelajar.

Prof. Madya Dr Saemah Rahman merupakan Timbalan Dekan
(Prasiswazah Alumni) di Fakulti Pendidikan, UKM.
Beliau merupakan pakar rujuk dalam bidang Psikilogi
Pendidikan di Jabatan Asas Pendidikan, Fakulti
Pendidikan, UKM.

Prof. Madya Dr. Norazah Mohd. Nordin merupakan Penyelaras
Program Sarjanamuda Pendidikan Sains di Fakulti
Pendidikan, UKM dan pakar dalam bidang teknologi
maklumat dalam pendidikan. Penyelidikan beliau
tertumpu kepada integrasi teknologi maklumat dan
komunikasi dalam pengajaran dan pembelajaran serta
reka bentuk pengajaran bagi e-pembelajaran.

IX

Dr. Rosadah Abd Majid merupakan Ketua Unit Pusat Permata
Pintar Negara UKM. Sebelum ini beliau pernah
memegang jawatan sebagai Timbalan Pengarah
(Perkembangan & Inovasi Kurikulum PPA, UKM.
Beliau adalah pensyarah di Fakulti Pendidikan
UKM dalam bidang pendidikan khas: pengkhususan
pemulihan, dan pintar cerdas berbakat.

Dr. Mohd. Arif Ismail merupakan Timbalan Pengarah
(Ko-Kurikulum) Pusat Perkembangan Pelajar,
UKM. Beliau adalah pakar dalam bidang Teknologi
Pendidikan, Fakulti Pendidikan, UKM dan banyak
menjalankan penyelidikan dalam bidang sumber
dan teknologi maklumat. Beliau merupakan
Presiden, Persatuan Teknologi Pendidikan Malaysia,
Kementerian Pelajaran Malaysia dan juga adalah Penyelaras Program
Badan Beruniform, Pusat Perkembangan Pelajar, UKM.

Dr. Salleh Amat merupakan Timbalan Pengarah (Latihan &
Perkembangan Akademik) di Pusat Pembangunan
Akademik, UKM. Beliau adalah pensyarah di Fakulti
Pendidikan, UKM. Pengkhususan beliau adalah
dalam bidang bimbingan dan kaunseling dengan
tumpuan kepada pengurusan personalia pelajar
institusi pengajian tinggi.

X

BAB 1
Pembentukan Program Pengajian Berdasarkan
Kerangka Kelayakan Malaysia
Sharifah Hapsah Syed Hasan Shahabudin dan Riza Atiq O. K. Rahmat

Sejarah Kerangka Kelayakan Malaysia
Pada pertengahan tahun 1990an, kerajaan telah
memperkenalkan dasar liberalisasi, pendemokrasian dan pendidikan
swasta serta pembelajaran rentas sempadan. Pendidikan swasta telah
dilihat sebagai juzuk integral pengajian tinggi dari segi penambahan
peluang dan memperkaya pengalaman mendidikan di Malaysia.
Sehubungan dengan ini, pada tahun 1996 telah diperkenalkan Akta
Institusi Pengajian Tinggi Swasta. Pada tahun yang sama juga
diperkenalkan Akta Lembaga Akreditasi Negara yang memberi kuasa
mengesyorkan kelulusan sesuatu program pengajian kepada Menteri
Pengajian Tinggi. Akta Majlis Pendidikan Tinggi Negara juga telah
ditubuhkan pada tahun ini bagi tujuan memberikan nasihat bukan
sahaja kepada institusi pengajian tinggi swasta tetapi juga kepada
institusi pengajian tinggi awam.

Walaupun tiga akta telah diperkenalkan, masih terdapat beberapa
kelemahan yang ketara. Di antara kelemahan-kelemahan itu ialah:
• Kurang telus dari segi kelayakan dan persijilan seperti kekaburan
dalam aras kelulusan, tiada kefahaman yang seragam mengenai
takrif kredit. Takrif berbeza-beza dari satu institusi dengan institusi
yang lain.
• Aras kelayakan ditentukan hanya dengan menggunakan jumlah
kredit program pengajian berkenaan.
• Kekaburan dalam pensijilan kelayakan yang memerlukan

1

penilian kemahiran terutama yang berkaitan dengan kelayakan
profesional.
• Tiada mekanisme untuk menyokong dan mewujudkan dasar
pembelajaran sepanjang hayat. Satu kriteria dan prosedur
diperlukan untuk mengakui pembelajaran terdahulu dan
pengalaman.
• Wujudnya perbezaan dan pemisahan antara institusi pengajian
awam dan swasta.

Penubuhan Lembaga Akreditasi Negara (LAN)
LAN telah ditubuhkan berikutan penguatkuasaan Akta
Lembaga Akreditasi Negara pada tahun 1996. Ia mengawal kualiti
dan perjalanan program pengajian tinggi yang ditawarkan oleh pihak
swasta. Semua institusi pengajian swasta mesti melalui dua proses
untuk menjalankan sesuatu program, iaitu:
• Kelulusan program pengajian
• Pensijilan standard

Pensijilan standard pula melibatkan dua peringkat iaitu:
• Sijil standard minimum
• Sijil akreditasi

Masalah timbul kerana tiada garis panduan berkenaan standard yang
digunakan, sangat subjektif dan tiada penanda aras.

Jaminan Kualiti Institusi Pengajian Tinggi Awam (IPTA)
Pada tahun 2002, Bahagian Jaminan Kualiti telah ditubuhkan di
bawah Kementerian Pengajian Tinggi bagi menambahkan keyakinan
kepada standard kelayakan dan penyampaian program-program
pengajian di IPTA. Ini telah mewujudkan dua sistem jaminan kualiti,
satu untuk institusi pengajian tinggi swasta (IPTS) dan satu lagi untuk

2

IPTA. Bagi IPTS, syarat-syarat yang dikenakan oleh LAN adalah
mandatori manakala jaminan kualiti untuk IPTA hanya bersifat dasar,
tidak mandatori. Audit program dan institusi oleh Bahagian Jaminan
Kualiti adalah bertujuan untuk penambahbaikan kualiti berterusan.
Penekanan kepada pembinaan kapasiti untuk membina budaya
penambahbaikan kualiti yang berterusan.

Kewujudan Kerangka Kelayakan Malaysia (KKM)
Pada tahun 2004, Kabinet Malaysia telah membuat satu
keputusan yang bersejarah yang melibatkan perkara berikut:
• Penstrukturan semula LAN dan Bahagian Jaminan Kualiti.
• Mengguna pakai amalan terbaik antarabangsa yang berkaitan
dengan jaminan kualiti, termasuk pembentukan Kerangka
Kelayakan Malaysia.
• Mengitegrasikan jaminan kualiti bagi IPTA dan IPTS, termasuk
pendidikan teknikal dan vokasional.

Pada 24 Februari 2006, satu Pasukan Petugas di bawah Kementerian
Pengajian Tinggi telah ditubuhkan untuk membentuk Kerangka
Kelayakan Malaysia dan Akta Agensi Kelayakan Malaysia yang terdiri
dari:
• Lembaga Akreditasi Negara (MQA sekarang)
• Jabatan Pengajian Tinggi
• Jabatan Pendidikan Swasta
• Jabatan Pendidikan Teknikal
• Jabatan Perkhidmatan Awam
• Kementerian Buruh dan Tenaga Rakyat
• Pusat Iktisas Negara
• Persatuan Kolej dan Universiti Swasta Malaysia (MAPCU)
• Persatuan Pendidikan Swasta Kebangsaan

3

Draf pertama telah diedarkan kepada semua pihak berkepentingan dan
badan petugas yang terdiri dari:
• Semua universiti awam dan swasta,
• Rakan luar negara universiti dan kolej tempatan
• Badan-badan profesional dan badan-badan persijilan

Akta ini telah dibentangkan di Parlimen pada 1 Julai 2007 dan
diwartakan pada 30 Julai 2007. Akhirnya Akta Agensi Kelayakan
Malaysia telah dikuatkuasakan pada 1 November 2007. Akta ini telah
memberikan perkara-perkara berikut:
• Satu agensi sahaja untuk tujuan jaminan kualiti pengajian tinggi
di Malaysia
• Pentadbiran Kerangka Kelayakan Malaysia oleh Agensi Kelayakan
Malaysia yang lebih dikenali sebagai Malaysian Qualiﬁcations
Agency (MQA).
• Proses Jaminan Kualiti yang mengambil kira kepelbagaian
institusi dan program pengajian tinggi.
• Akreditasi pembelajaran terdahulu (prior learning) untuk
menyokong pembelajaran sepanjang hayat.
• Daftar Kelayakan Malaysia (Malaysian Qualiﬁcation Register,
MQR) sebagai tempat rujukan kelayakan.
• Rayuan, penguatkuasaan, penyiasatan, kes pelanggaran dan
hukuman.

Kewujudan akta ini dilihat sebagai tepat pada masanya terutamanya
dari segi menjamin kualiti pengajian tinggi di Malaysia supaya
setanding dengan pengajian tinggi di negara-negara maju. Perkara
ini amat penting terutama apabila berhadapan dengan dunia tanpa
sempadan yang juga melibatkan pendidikan. Perkara ini boleh dilihat
apabila universiti-universiti terkemuka dari Eropah dan Australia telah
membuka cawangan di Malaysia.

4

Kewujudan internet jalur lebar juga telah membuka luas dunia
pendidikan. Kini rakyat Malaysia boleh mendaftar dengan universiti
terbuka di negara-negara maju dan seterusnya mendapat ijazah dengan
kos termampu. Sebuah universiti terbuka di Shanghai mempunyai
465,000 pelajar berdaftar dari seluruh negeri Cina dan merata dunia,
termasuk dari Malaysia. Demikian juga di Eropah dan Amerika Utara,
mereka telah membuka pintu pendidikan yang luas. Sebahagian dari
universiti terbuka ini mendapat akreditasi dari Negara masing-masing
dan setaraf dengan universiti biasa. Bahkan di Kanada, pelajar dari
universiti biasa boleh mengambil beberapa kursus dari universiti
terbuka yang diakreditasi dan memindahkan kredit yang diperolehi ke
universiti asal mereka. Mereka berbuat demikian untuk menghabiskan
pengajian dengan lebih cepat. Dalam keadaan dunia seperti ini,
Malaysia perlu mempunyai satu kerangka yang boleh memastikan
institusi pengajian tinggi di Malaysia mempunyai kualiti yang tinggi
dan dalam masa yang sama mempunyai ruang dan kebebasan untuk
berinovasi bagi menjamin kelangsungan dan daya saing institusinya
dan graduannya.

Kewujudan KKM dijangka boleh menjamin kualiti pendidikan tinggi
di Malaysia secara telus dan dalam masa yang sama rakyat Malaysia
boleh membuat penilaian. KKM juga menyediakan kerangka yang
memberikan kebebasan kepada institusi pengajian tinggi untuk
berinovasi dan menentukan nic program masing-masing selagi ia
berada dalam kerangka tersebut.

Kerangka Kelayakan Malaysia (KKM)
Tujuan utama Kerangka Kelayakan Malaysia ialah untuk
menjaga standard kelayakan, menyokong pendidikan yang luwes
dan mempermudahkan saling mengakui kelulusan antara universiti

5

dan antara negara. Apabila ia berjalan dan berkuatkuasa sepenuhnya
dijangka ia akan dapat menghasilkan perkara-perkara berikut:
• Menambahkan keyakinan orang awam berkenaan kualiti dan
standard kelayakan pendidikan tinggi kerana ia melibatkan
akreditasi dan penilaian jaminan kualiti.
• Kejelasan pelbagai jenis laluan pendidikan seperti laluan akademik
dan profesional, teknikal dan vokasional, kemahiran dan laluan
pembelajaran sepanjang hayat seperti yang ditunjukkan dalam
Jadual 1.1 dan Gambarajah 1.1.
• Pengiktirafan pembelajaran sepanjang hayat melalui akreditasi
pembelajaran dan pengalaman terdahulu.
• Pembentukan pertukaran seragam berkenaan pengumpulan kredit
dan pemindahan kredit berasaskan hasil pembelajaran. Pada masa
ini, deﬁnasi kredit telah diseragamkan untuk semua pengajian
tinggi di Malaysia. Secara ringkasnya, satu kredit bermakna 40
jam masa pembelajaran seseorang pelajar dalam satu semester. Ini
bermakna pembelajaran terdahulu seseorang pelajar boleh dinilai
dalam sebutan kredit.
• Meningkatkan kerjasama antara institusi pengajian tinggi awam
dengan swasta.
• Kesetaraan nilai kelayakan di antara ahli akademik, profesional
dan vokasional.
• Ketelusan kelayakan, iaitu sijil yang mudah difahami oleh pihak-
pihak berkepentingan dari segi pencapaian hasil pembelajaran dan
sistem pendidikan yang dijalankan. Di negara-negara Kesatuan
Eropah, di samping sijil kelayakan, universti-universiti juga
mengeluarkan diploma suplimen yang memberikan pencapaian
kemahiran-kemahiran insaniah dan akademik graduannya secara
terperinci.
• Lebih jelas dan lebih mudah menilai kesetaraan kelayakan dari
universiti negara lain.

6

Jadual 1.1 Struktur Kerangka Kelayakan Malaysia

Aras Kredit Profesional Teknikal Kemahiran Pembelajaran
KKM Minimum dan dan (C) sepanjang
Akademik Vokasional hayat &
(A) (B) Pembelajaran
Terdahulu
yang diiktiraf
Selepas 1 Sijil Sijil
Sekolah Teknikal dan kemahiran PPTD
Menengah Vakasional 1C
2 Sijil
Sijil kemahiran PPTD
2C
3 60 Sijil
kemahiran PPTD
3C
4 90 Diploma Diploma kemahiran
Diploma Vokasional & PPTD
teknikal
Aras 5 40 Diploma Diploma lanjutan
pertama
pengajian 6 30 Sijil siswazah Sijil dan diploma siswazah
tinggi 60 Diploma
PPTD
siswazah
120 Sarjana
Muda
(kepujian)
7 20 Sijil pasca
siswa
30 Dip.pasca
siswazah
40 Sarjana
-kursus
Sijil dan diploma pasca
-penyelidikan PPTD
siswazah
-kursus &
penyelidikan
-Profesional
Aras kedua 8 PhD &
pengajian Kedoktoran
tinggi
Nota: PPTD = Pembelajaran dan Pengalaman Terdahulu yang Diiktiraf
(Sumber: Sharifah Hapsah)

7

Gambarajah 1.1 Laluan Pembelajaran
(Sumber: Sharifah Hapsah)
Kredit KKM
Sebelum KKM diwujudkan, tiada keseragaman takrif kredit
di antara institusi. Aktiviti pelajar di luar jam kontak tidak dikira.
Pengiraan kredit bagi latihan industri, penyelidikan, projek dan
kerja lapangan amat berbeza-beza bukan sahaja di antara institusi
bahkan di antara fakulti di dalam institusi yang sama. Pembelajaran
8

berpusatkan pelajar juga diberikan nilai yang kecil berbanding dengan
kuliah. Sebagai contoh, kerja dua jam seminggu dalam pembelajaran
berasaskan hasil diberikan satu jam kredit, manakala kuliah satu jam
diberikan juga satu jam kredit.

KKM telah memberikan kefahaman yang seragam dalam takrif
kredit dan aras kelayakan. KKM juga telah memudahkan pemindahan
kredit di antara institusi sama ada di dalam negeri atau dengan luar
Negara. Bahkan, KKM memudahkan perpindahan kredit antara sektor
seperti dari sektor kemahiran dan vokasional kepada akademik dan
profesional. KKM juga membolehkan perpindahan kredit antara
pendidikan tidak formal kepada pendidikan formal.

Dalam KKM, jam kredit dikira berasaskan jumlah beban atau
kerja atau kuantiti pembelajaran seseorang pelajar dalam usahanya
untuk mencapai Hasil Pembelajaran. Semua jenis pembelajaran dalam
sebutan jam seperti jam kontak, pembelajaran berasaskan kerja,
penyelidikan, pengalaman, aktiviti praktikal, pembelajaran sendiri dan
pesiapan untuk penilaian adalah dikira sebagai jam kredit, satu kredit
bersamaan dengan 40 jam pembelajaran.

Minumum kredit
Kredit minimum telah ditetapkan untuk mencapai sesuatu
kelayakan. Kelayakan dalam nama yang sama memerlukan kredit
minimum yang sama. Akan tetapi kelayakan dalam aras yang sama
mungkin memerlukan kredit yang berbeza, seperti program perubatan
memerlukan kredit yang lebih banyak dari program sains sosial. Secara
umumnya, program sarjana muda memerlukan tidak kurang dari 120
kredit (4800 jam pembelajaan) dan sarjana, tidak kurang dari 40 kredit
(1600 jam pembelajaran). Program PhD tidak dikreditkan.

9

Faedah Sistem Kredit KKM
Sistem kredit KKM banyak memberikan faedah termasuk
menghadkan beban pembelajaran untuk membolehkan pelajar
menjalankan aktiviti-aktiviti lain yang amat diperlukan untuk
membangun sahsiah mereka. Dalam hal ini, UKM telah menetapkan
lebih kurang 20 jam kredit setiap semester dengan mengambil kira
14 minggu pembelajaran, 2 minggu persiapan untuk penilaian dan 2
minggu penilaian. Sistem kredit KKM juga membenarkan keluwesan
julat masa sesuatu program pengajian. Akhir sekali, sistem kredit KKM
memberikan kreativiti kepada institusi merekabentuk program masing-
masing untuk memenuhi pelbagai keperluan dan mod pembelajaran
seperti sepenuh masa atau separuh masa, e-pembelajaran, pembelajaran
berasaskan masalah, pembelajaran berasaskan kerja dan sebagainya.

Pembentukan Program Pengajian
Apabila hendak membangunkan satu program pengajian,
perkara yang pertama perlu ditentukan ialah aras program tersebut.
Di UKM, aras yang biasa ialah aras 6, 7 dan 8, iaitu ijazah sarjana
muda (dengan kepujian), ijazah sarjana dan ijazah doktor falsafah.
Aras ini amat penting kerana kegagalan mencapai sesuatu aras akan
menyebabkan sesuatu program tidak mendapat akreditasi. Sebagai
contoh, aras 6 ialah sarjana muda yang dianggap sebagai persiapan
untuk memulakan kerjaya. Program pada aras ini mestilah mampu
menghasilkan graduan pada tahap berikut:
• Memamerkan pengetahuan dan kefahaman prinsip-prinsip dari
bahan-bahan yang tinggi dan pengetahun yang terkehadapan
dalam bidang pengajian.
• Menunjukkan profesionalisme dalam penggunaan pengetahuan
dan kefahaman dalam bidang pengajian.
• Berkebolehan menerangkan dan menyampaikan maklumat, idea,
masalah, penyelesaian kepada pakar dan bukan pakar.

10

• Berkebolehan mendapatkan dan menggunakan data dan maklumat
untuk menyelesaikan masalah serta membuat keputusan yang
mengambil kira sosial, saintiﬁk dan etika.
• Berkebolehan bekerja dalam satu pasukan dan memiliki kemahiran
hubungan antara insan.
• Memiliki kemahiran belajar secara autonomi yang tinggi untuk
maju ke peringkat pasca-siswazah

Bagi aras 7, yakni peringkat sarjana, program pada aras ini mestilah
mampu menghasilkan graduan pada tahap berikut:
• Menguasai teori atau aplikasi ilmu pada aras tinggi dalam bidang
pengajian.
• Memamerkan kebolehan menganalisis, menilai dan
mengintegrasikan idea-idea baru dengan pengetahuan yang sedia
ada.
• Memamerkan dan menunjukkan keaslian, kreatif, luwes, bebas
dan sistematik dalam menggunakan ilmu ketika menangani isu-
isu yang kompleks dan menyelesaikan masalah.
• Memamerkan kebolehan menjalankan projek atau penyelidikan
dalam projek ilmiah.
• Dijalankan secara kursus atau kombinasi kursus dengan
penyelidikan.

Aras 8, iaitu ijazah kedoktoran, juga mempunyai aras yang perlu
dicapai oleh setiap graduan seperti berikut:
• Memberikan sumbangan sama ada berbentuk adaptasi daripada
ilmu sedia ada, aplikasi dan interpretasi yang boleh memajukan
ilmu dalam bidang pengajian.
• Memberikan pandangan yang komprehensif dan meninjau
literatur, eksperimen, kerja-kerja kreatif atau pendekatan lain
yang sistematik atau melakukan penilaian semula secara kritikal

11

berkaitan teori dan amalan profesional.
• Menghasilkan disertasi, tesis atau portfolio yang dinilai dengan
standard antarabangsa.
• Memamerkan kebolehan memberikan konsep, rekabentuk dan
perlaksanaan projek untuk menjana ilmu atau kefahaman baru
yang bermakna.
• Memamerkan kebolehan melakukan penemuan dan inovasi ketika
menyelesaikan masalah dalam isu-isu yang kompleks dalam
bidang kepakarannya.

Perkara kedua ialah rekabentuk program yang terdiri dari empat
perkara utama:
• Objektif atau Matlamat Program dan Hasil Pembelajaran
Program.
• Kandungan dan hasil pembelajaran yang berasaskan hasil
pembelajaran yang mengambil kira beban pelajar. Satu kredit
telah ditetapkan lebih kurang 40 jam masa pelajar dalam satu
semester. Beban pelajar yang munasabah bagi satu semester
14+3 minggu (masa pembelajaran + peperiksaan) ialah lebih
kurang 20 kredit setiap semester,
• Struktur serta kaedah pembelajaran dan pengajaran.
• Penilaian yang menguji pencapaian hasil pembelajaran

Objektif dan Hasil Pembelajaran Program

Matlamat atau Objektif Program
Sebelum memulakan kerja-kerja merekabentuk program baru
atau menyemak semula program sedia ada, perkara pertama yang perlu
ditentukan ialah bentuk dan jenis graduan yang hendak dihasilkan.
Sebagai contoh, beberapa program di sebuah universiti di Singapura
telah dirombak berikutan perubahan objektif pembelajaran. Perubahan

12

ini dilakukan kerana mereka berhadapan dengan saingan graduan dari
Negeri Cina yang lebih cemerlang dari segi akademik dan sanggup
menerima gaji yang jauh lebih rendah. Oleh itu, mereka telah membuat
perubahan daripada penekanan kepada kandungan kursus-kursus
dalam bidang berkenaan kepada melahirkan pemimpin dan pengurusan
peringkat tinggi. Perubahan objektif ini telah menyebabkan mereka
telah mengurangkan kandungan kursus-kursus bidang sehingga aras
minimum yang dibenarkan oleh lembaga akreditasi dan menambahkan
kursus-kursus seperti pengurusan, undang-undang dan kewangan.

Perkara yang sama juga dilakukan oleh beberapa universiti di Eropah
Barat. Mereka berhadapan dengan saingan dari universiti-universiti
Afrika Utara dan Eropah Timur yang melahirkan graduan yang
sanggup menerima gaji lebih rendah dan bekerja lebih rajin. Oleh itu,
nic graduan mereka telah berubah dari kehandalan dalam pengetahuan
bidang kepada kompetensi kepimpinan dan pengurusan.

Apabila menggubal matlamat atau objektif program, ia mesti
mengandungi perkara-perkara berikut:
• Pengetahuan, kemahiran dan asas-asas saintiﬁk.
• Sikap, etika, keprofesionalan dan kepimpinan untuk kemajuan
masyarakat di dalam kerangka visi kebangsaan seperti melahirkan
modal insan kelas dunia.
• Kemampuan menganalisis dan menyelesaikan masalah serta
menilai dan membuat keputusan secara kritikal, kreatif berasaskan
bukti dan pengalaman.
• Keinginan mendapat ilmu dan kemahiran pembelajaran sepanjang
hayat yang amat penting untuk peningkatan diri era pengetahuan
yang amat pesat berkembang.
• Pengetahuan isu-isu umum yang berkaitan dengan dasar-dasar
UKM, Malaysia dan dunia.

13

Objektif program perlu sejajar dengan matlamat pendidikan,
visi dan misi UKM. Semasa penggubalan, semua pihak berkepentingan
perlu dilibatkan untuk mendapatkan pandangan mereka. Ini sebenarnya
merupakan perubahan yang besar dari segi falsafah. Jika dahulu
kandungan pendidikan tertakluk sepenuhnya kepada pihak berkuasa,
tetapi kini semua pihak berkepentingan perlu dilibatkan secara
terancang.
Objektif pendidikan mestilah dihayati oleh semua pihak yang
melaksanakan program berkenaan. Ia seperti membina sebuah istana
yang indah. Semua pekerja daripada buruh kasar pemotong besi hingga
kepada pengurus projek menyedari bahawa mereka sedang membina
istana. Oleh itu, semua pihak akan memastikan setiap bahagian istana
tersebut dibina dengan betul dan berkualiti. Jika dinisbahkan kepada
pembinaan dan perlaksanaan sebuah program, daripada kerani,
pembantu makmal hingga kepada pensyarah dan profesor mestilah
menyedari bahawa mereka sedang membangunkan manusia yang
mempunyai ciri-ciri seperti yang dinyatakan dalam objektif atau
matlamat program. Bahkan pelajar dan ibu bapa juga perlu mengetahui
mengenai objektif ini supaya mereka sama-sama bekerja untuk
melahirkan modal insan yang unggul. Demikian juga pihak majikan
boleh membantu para pelajar UKM semasa latihan industri dan semasa
peringkat awal graduan UKM bekerja di tempat mereka.

Hasil Pembelajaran Program
Hasil Pembelajaran Program pula ialah sifat-sifat yang mesti
ada pada seseorang pelajar ketika menamatkan pengajian program
yang berkenaan. Sifat-sifat ini perlu menyediakan seseorang graduan
mencapai objektif program selepas terjun ke alam industri dan pekerjaan.
Seperti objektif program, Hasil Pembelajaran Program perlu digubal
dengan mengambil kira pandangan pihak-pihak berkepentingan.
Sehubungan dengan perkara ini, Kerangka Kelayakan Malaysia telah

14

menetapkan supaya semua program pengajian pada aras 6 merangkumi
lapan bidang berikut:
1. Penguasaan ilmu dari segi kedalaman, lebar dan kesukaran.
2. Kemahiran praktikal atau psikomotor dari segi bidang dan
kerumitan.
3. Kaedah saintiﬁk, pemikiran kritikal, penyelesaian masalah dan
otonomi membuat keputusan.
4. Kemahiran berkomunikasi, kepimpinan dan berkerja dalam
pasukan.
5. Pengurusan maklumat dan kemahiran pembelajaran sepanjang
hayat .
6. Keperibadian, etika, perkongisan nilai dan keprofesionalan.
7. Tanggung jawab sosial dan keabsahan.
8. Keusahawanan dan kemahiran mengurus.

Univercity of Bangor, Wales, United Kingdom yang terletak jauh
terpencil sehingga sukar mendapatkan hubungan telefon bimbit telah
memberikan penekanan kepada keusahawanan. Universiti ini telah
menitik beratkan perkara berikut dalam kurikulum dan penyampaian
kursus-kursusnya:
• Keberanian mengambil risiko
• Cepat mengenal pasti peluang
• Peka terhadap kos, aliran tunai dan pulangan
• Kemampuan menjana idea baru dan inovasi
• Kemampuan menguruskan sumber dengan baik

15

Hasilnya amat memberangsangkan. Walaupun universiti ini tidak
dikenali ramai, tetapi di United Kingdom, ia telah mencapai kedudukan
keempat dari segi keboleh pasaran graduan-graduannya.
Hasil pembelajaran di aras 7 (Sarjana) pula ialah:
1. Menunjukkan pengetahuan dan kefahaman lanjutan atau
tambahan daripada tahap sarjana muda dan membangun atau
mengguna idea lazimnya dalam konteks penyelidikan;
2. Menggunakan pengetahuan dan kefahaman bagi menyelesaikan
masalah yang berkaitan bidang pengajian dalam situasi baru
dan konteks multidisiplin;
3. Mengintegrasi pengetahuan dan mengurus perkara kompleks;
4. Membuat penilaian dan keputusan dalam keadaan tanpa atau
dengan maklumat terhad, mengambil kira tanggungjawab sosial
dan etika yang berkaitan;
5. Menyampaikan rumusan, pengetahuan dan rasionalnya kepada
pakar dan bukan pakar dengan jelas; dan
6. Menguasai kemahiran belajar untuk terus maju dengan autonomi
yang tinggi.

Hasil pembelajaran di aras 8 (Kedoktoran) pula ialah:
1. Menunjukkan kefahaman sistematik dan mendalam tentang
satu displin pengajian serta penguasaan kemahiran dan kaedah
penyelidikan berkaitan bidang tersebut;
2. Menunjukkan kebolehan menjana, mereka bentuk, melaksana
dan mengubah suai sebahagian besar proses penyelidikan
dengan keutuhan kesarjanaan;
3. Menyumbang kepada penyelidikan asal yang melebarkan
sempadan ilmu melalui disertasi mendalam yang telah dibentang
dan dipertahankan mengikut standard antarabangsa termasuk
penulisan dalam penerbitan berwasit antarabangsa;

16

4. Membuat analisis kritikal, penilaian dan sintesis idea baru dan
kompleks;
5. Berkomunikasi dengan rakan, komuniti sarjana dan masyarakat
umum tentang bidang kepakaran; dan
6. Menggalakkan kemajuan teknologi, sosial dan kebudayaan
dalam masyarakat berasaskan ilmu dalam konteks akademik
dan profesional.

Aras-aras ini amat penting diperhatikan. Terdapat sebuah universiti
terkemuka yang telah menawarkan program sarjana tetapi diakreditasi
sama taraf dengan sarjana muda semata-mata kerana komptensi
yang dihasilkan tidak mencapai aras sarjana. Demikian juga terdapat
program sarjana muda yang ditawarkan oleh sebuah universiti yang
baik yang tidak mendapat akreditasi aras 6.

Pembangunan Kurikulum
Apabila membangun kurikulum di UKM, Visi dan Misi
UKM mestilah menjadi asas utama. Di samping itu, kurikulum yang
dibangunkan dan kaedah penyampaiannya mestilah dapat mencapai
Matamat dan Hasil Pembelajaran Program dan serterusnya matlamat
pendidikan UKM. Mari kita perhatikan Visi, Misi, dan Matlamat
Pendidikan UKM,
Visi UKM ialah:
UKM bertekad untuk menjadi sebuah universiti terulung yang
menjadi pelopor inovasi dalam pembinaan ilmu pengetahuan bagi
mencapai aspirasi membentuk sebuah masyarakat yang dinamik,
berilmu dan berkepimpinan.
Misi UKM pula ialah:
Menjadi Universiti terpilih yang memartabatkan Bahasa Melayu serta
mensejagatkan ilmu beracuan budaya kebangsaan.

17

Visi dan Misi ini menuntut kita bekerja bersungguh-sungguh melahirkan
graduan berilmu, berinovasi, membentuk masyarakat dinamik dan
membawa bahasa dan acuan Malaysia ke peringkat antarabangsa.
Ini bermakna, pelajar UKM mesti dididik untuk menjadi pemimpin,
berkeyakinan diri yang tinggi dan memiliki jati diri yang teguh di
samping berilmu yang bermanfaat dan mantap. Bagi membina manusia
seperti ini, kita perlu melihat bukan sahaja pengajaran di kelas, tetapi
juga pengalaman pelajar secara menyeluruh seperti yang ditunjukkan
dalam Gambarajah 1.2. Bahkan kaedah pembelajaran-pengajaran juga
perlu dipelbagaikan bagi membina kemahiran seperti kepemimpinan,
keyakinan diri, komunikasi dan kemahiran-kemahiran lain. Bagi tujuan
pembinaan kemahiran insaniah seperti ini, pengalaman pembelajaran
yang dilalui oleh setiap pelajar perlu diperkaya sebanyak mungkin
supaya apabila dia menamatkan pengajian, dia menjadi seorang
berkeperibadian unggul.

Bagi tujuan ini UKM telah menggubal Matlamat Pendidikan yang
perlu dihayati oleh semua pihak yang terlibat dengan perlaksanaan
program pengajian.

Matlamat Pendidikan UKM ialah:
Melahirkan siswazah yang berkeyakinan, berkepimpinan dan berjati
diri kebangsaan di persada antarabangsa.

18

Gambarajah 1.2 Rekabentuk Kurikulum Melibatkan Pengalaman
Pembelajaran Menyeluruh

Pencapaian pelajar terhadap matlamat pendidikan perlu diukur untuk
mengetahui pencapaian graduan UKM. Ciri-ciri boleh ukur matlamat
ini ialah seperti berikut:

Domain Ciri Boleh Ukur “Berkeyakinan”

1. Memiliki ilmu yang mantap dalam bidang pengajian.
2. Mahir dalam bidang ilmu masing-masing.
3. Boleh menggunakan dan menyesuaikan ilmu dalam pelbagai
suasana/keadaan, peringkat dan budaya (inovatif dan kreatif).
4. Berkemahiran menggunakan bahasa kerja antarabangsa/global
(bahasa Inggeris).

19

Domain Ciri Boleh Ukur “Berkepimpinan”

5. Boleh berkomunikasi dan berinteraksi dalam pasukan.
6. Mempunyai kepimpinan dan hala tuju dalam konteks fungsi dan
peranan masyarakat.
7. Boleh membuat keputusan dan mengambil tindakan bijaksana
berdasarkan etika dan nilai sejagat (saksama, adil, lestari dan
integriti).

Domain Ciri Boleh Ukur “Jati Diri Kebangsaan”

8. Beretika dan bermoral tinggi.
9. Berkemahiran dan selesa dalam interaksi antara budaya dan
agama.
10. Bangga dan fasih menggunakan bahasa ibunda.
11. Mempunyai kesedaran untuk mempertahankan kedaulatan
negara.

Penilaian Pelajar
Pencapaian perlu diukur dan dinilai. Pada masa lepas, penilaian
pelajar hanya berbentuk pencapaian dalam bidang pengetahuan dan
kemahiran yang berkaitan dengan kursusnya. Bagi program yang
mempunyai lapan Hasil Pembelajaran Program (HPP), pencapaian
pelajar dalam kelapan-lapan HPP perlu diukur dan dinilai. Misalnya,
peperiksaan akan menguji pencapaian pelajar dalam bidang
pengetahuan. Soalan-soalan perlu disediakan untuk menilai pencapaian
pelajar sehingga peringkat yang tinggi dalam Taksonomi Bloom.
Kemahiran pula boleh diuji melalui projek sebenar, aktiviti klinik di
hospital dan sebarang aktiviti yang melibatkan kemahiran.
Kaedah dan instrumen penilaian kemahiran-kemahiran lain,
terutamanya kemahiran insaniah perlu direkabentuk dengan baik.
Di antara instrumen yang biasa digunakan ialah rubrik yang boleh
20

digunakan untuk menilai pelajar melalui pemerhatian ketika mereka
menjalankan aktiviti-aktiviti tertentu.
Penilaian pencapaian Hasil Pembelajaran sesuatu kursus boleh
dilakukan oleh pensyarah yang berkaitan. Hasil Pembelajaran Program
memerlukan perngumpulan markah penilaian dari semua kursus dan
aktiviti ko-kurikulum dalam program berkaitan. Jika program tersebut
mempunyai 40 kursus dan 10 aktiviti ko-kurikulum, maka markah
dari semua kursus dan aktiviti ko-kurikulum perlu dikumpulkan dan
dinilai.
Penilaian pencapaian Matlamat atau Objektif Program
mungkin lebih sukar sedikit kerana ia melibatkan pencapaian
pelajar selepas mereka menamatkan pengajian. Sesetengah objektif
program sukar untuk diperhatikan, seperti kebolehan memimpin
masyarakat, yang hanya boleh dilihat selepas beberapa tahun mereka
berkecimpung dalam masyarakat. Walau bagaimanapun, satu kaedah
dan mekanisme yang sistematik perlu diwujudkan.

Pemilihan pelajar
Kemasukan pelajar perlu ditapis supaya mereka yang benar-
benar berkelayakan sahaja diterima. Kelayakan yang dimaksudkan
bukan sahaja dari segi akademik tetapi juga dari segi kemahiran dan
sikap. Sebagai contoh, pelajar yang ingin mengambil kursus seni bina
perlu mahir melukis manakala pelajar yang ingin mengambil kursus
perubatan perlu benar-benar berminat untuk menjadi doktor, tidak
takut melihat darah, berani membedah dan sebagainya. Bagi menjamin
kualiti pembelajaran-pengajaran, pengambilan pelajar mestilah
bersesuaian dengan kemampuan infrastruktur dan tenaga pengajar.

21

Staf Akademik
Staf akademik adalah amat penting dalam perlaksanaan sesuatu
program. Ia perlu diwujudkan dari peringkat awal. Nisbah pensyarah
kepada pelajar seperti yang ditetapkan oleh badan-badan profesional
atau oleh UNESCO juga perlu dipatuhi. Bidang-bidang ilmu atau
kursus-kursus yang akan ditangani oleh pensyarah-pensyarah perlu
juga ditentukan.

Kemudahan dan Sumber
Kemudahan dan sumber untuk melaksanakan program yang
ingin dijalankan perlu mencukupi bagi perjalanan program berkenaan.
Bilik kuliah, makmal, perpustakaan, kemudahan IT dan keperluan-
keperluan lain perlu diadakan. Demikian juga bajet yang mencukupi
perlu diadakan.

Pengawasan dan Semakan Program
Kaedah pengawasan dan semakan program perlu diwujudkan.
Di antara perkara yang perlu diadakan bagi tujuan ini ialah:
• Mekanisme semakan dan pengawasan program perlaksanaan
dan kemajuan pelajar.
• Sumber untuk menjalankan semakan dan pengawasan program
perlaksanaan dan kemajuan pelajar.
• Kaedah untuk mendapatkan maklum balas dari pelbagai
punca.
• Kaedah mendapatkan maklum balas dari pensyarah dan pelajar
secara berkala dan sistematik
• Kaedah melibatkan pihak-pihak berkepentingan dalam
pengawasan dan semakan program.

22

Kepimpinan, Tadbir Urus dan Pentadbiran
Sesuatu program mesti mempunyai kepimpinan yang jelas
supaya semua aktiviti yang berkaitan dengannya dapat dijalankan
dengan baik. Bagi memastikan kepimpinan berjala dengan baik, tadbir
urus yang baik mesti diwujudkan terutama yang berkaitan dengan
bidang kuasa, ketelusan dan keabsahan. Ketiadaan tadbir urus yang
baik akan menyebabkan timbul pertembungan kuasa dan kesukaran
membuat keputusan.
Sesuatu program tidak akan dapat dijalankan dengan baik
jika tiada pentadbir yang cekap. Tugas pentadbir bukan sahaja untuk
urusan pentadbiran sehari-hari tetapi juga bagi pengurusan kualiti.
Bagi tujuan ini, satu pengurusan kualiti yang jelas mesti diadakan.
Para pentadbir juga perlu mengadakan sistem hubungan dengan
pihak industri. Perkara ini amat penting terutama untuk memberikan
persepsi yang baik terhadap pelajar-pelajar UKM. Di samping itu,
hubungan yang baik akan memudahkan pelajar-pelajar mendapat
tempat latihan industri dan memudahkan mendapatkan pandangan
mereka mengenai program di UKM. Sebagai contoh, sebuah universiti
di Denmark yang melaksanakan sistem pembelajaran-pengajaran
berasaskan masalah, mempunyai hubungan yang sangat akrab dengan
pihak industri sehingga mereka mudah mendapatkan kes dan projek
untuk dijadikan bahan pembelajaran.

Penambahbaikan Kualiti Berterusan
UKM telah mengadakan ISO untuk kualiti pembelajaran-
pengajaran di samping sistem jaminan kualiti akademik yang telah
ditetapkan oleh MQA. Oleh itu, semua program di UKM perlu berpegang
kepada kedua-dua bentuk jaminan kualiti tersebut. Berikutan perkara
ini, penambahbaikan kualiti berterusan perlu diadakan mengikut

23

kitaran atau pusingan satu semester, setahun dan lima tahun seperti
yang ditunjukkan dalam Gambarajah 1.3.

Gambarajah 1.3 Pusingan Penambah Baikan

Penutup

Malaysia sekarang sedang berusaha melahirkan modal insan minda
kelas dunia. UKM pula mempunyai visi dan misi untuk membentuk
masyarakat dinamik dan memimpin. Ini memerlukan institusi
pengajian tinggi yang berkualiti yang mampu melahirkan pemimpin
bertaraf antarabangsa. Dalam masa yang sama saingan dari luar negara
menjadi amat sengit dan semakin sengit. Oleh itu, semua program di
UKM, sama ada yang sedia ada atau yang hendak ditubuhkan mestilah
benar-benar berkualiti sekurang-kurangnya sesuai dengan Kerangka
Kelayakan Malaysia.
24

Rujukan
Sharifah Hapsah. 2007. MQF. Bengkel Jaminan Kualiti. UKM Bangi.

Bacaan Tambahan
Code of Practice for Program Accreditation. 2008, MQA
Code of Practice for Institutional Accreditation. 2008. MQA
Rating for Quality Assurance Report in Public Universities of
Malaysia

25

BAB 2
Pendekatan Pembelajaran Berasaskan Hasil
(PHB)

Wan Hamidon Wan Badaruzzaman

Pengenalan
Di dalam era globalisasi dan ke arah dunia tanpa sempadan,
cabaran yang dihadapi oleh para graduan kita kini menjadi lebih sengit
di pasaran kerja di dalam mahupun luar negara. Adakah graduan kita
sudah disediakan dengan ilmu pengetahuan yang mencukupi, kemahiran
praktikal dan profesional, kemahiran insaniah serta sikap yang akan
membolehkan mereka menghadapi persaingan tersebut? Adakah kita
sudah menyediakan mereka untuk memenuhi keperluan dan tuntutan
pihak-pihak yang berkepentingan? Siapakah pihak-pihak yang
berkepentingan ini? Di dalam Pendekatan Pembelajaran Berasaskan
Hasil (PBH), pihak-pihak yang berkepentingan program perlu
dikenalpasti dan pandangan mereka diperolehi dan dipertimbangkan
di dalam menggubal Objektif-Objektif Program (jangka panjang)
dan Hasil-Hasil Pembelajaran program (jangka pendek). Objektif-
Objektif Program (OP) dan Hasil-Hasil Pembelajaran (HP) program
harus dijadikan titik rujukan untuk dihubungkait dan dijejaki kepada
kurikulum dan proses pengajaran dan pembelajaran setiap program.
Memetik beberapa perenggan daripada Pelan Strategik UKM
Perspektif 2006 – 2020: “UKM mesti memastikan program yang
disajikan mampu melahirkan siswazah yang mempunyai daya saing
serta kebolehpasaran tinggi yang relevan dan sesuai dengan keperluan
negara dan masyarakat ilmu. Perkembangan terkini dalam pembentukan
kurikulum menuntut usaha tersusun untuk peningkatan kualiti program
secara berterusan melalui pendekatan berasaskan hasil (outcome-
based approach). UKM komited dengan kualiti program pengajian
yang disajikan pada peringkat prasiswazah dan pasca siswazah. Dalam
hubungan ini, pelbagai sistem pengurusan kualiti seperti ISO telah
diperkenalkan. Pada masa yang sama, UKM sudah mengorak langkah
27

dengan mengamalkan Penambahbaikan Kualiti Berterusan (CQI)
dan langkah jaminan kualiti di bawah Kerangka Kelayakan Malaysia
(MQF). UKM harus bersedia menghadapi cabaran seterusnya apabila
kaedah rating dan ranking diperkenalkan dan bersedia sepenuhnya
untuk diaudit dalam proses jaminan kualiti program pengajian. UKM
mesti memastikan program yang disajikan mampu melahirkan siswazah
yang mempunyai daya saing serta kebolehpasaran tinggi yang relevan
dan sesuai dengan keperluan negara dan masyarakat ilmu.”
Bab ini cuba menjelaskan falsafah, konsep, serta kaedah
perlaksanaan Pendekatan Pendidikan Berasaskan Hasil (PBH) dengan
lebih terperinci. Ia diharap dapat membantu meningkatkan kefahaman
mengenai PBH di kalangan para pensyarah UKM agar PBH dapat
dilaksanakan dengan penuh penghayatan.

Keperluan PBH
Pendekatan Pendidikan Berasaskan Hasil (PBH) ataupun
Outcome-based Education (OBE) kini merupakan satu pendekatan
pendidikan yang diamalkan oleh UKM dan semua institusi pengajian
tinggi lain di Malaysia dalam semua bidang pengajian. Ini bertepatan
dengan kehendak yang disarankan oleh Kementerian Pengajian Tinggi,
agensi akreditasi pendidikan tempatan dan antarabangsa. Pendekatan
ini merupakan satu keperluan yang ditetapkan oleh Kerangka
Kelayakan Malaysia (MQF) yang kini di bawah pemantauan Agensi
Kelayakan Malaysia (MQA). Perkembangan ini telah dipercepatkan
lagi dengan perubahan di dalam pendekatan akreditasi oleh badan-
badan profesional seperti Lembaga Jurutera Malaysia (BEM) yang
kini mewajibkan pendekatan PBH bagi kesemua program kejuruteraan
yang memerlukan akreditasi daripada Majlis Akreditasi Kejuruteraan
(EAC).
Bagaimanapun, sebab yang lebih penting di sebalik perlaksanaan
PBH ialah kerana PBH dapat meningkatkan kualiti pelajar dan graduan
secara lebih jelas, sistematik dan menyeluruh. PBH digerakkan hasil
daripada keinginan untuk melihat pelajar dan graduan disediakan
dengan hasil-hasil pembelajaran atau ciri-ciri menyeluruh.

28

PBH
PBH merupakan singkatan kepada Pendekatan Pembelajaran
Berasaskan Hasil. PBH mengalih fokus daripada input dan proses
kepada memberi tumpuan kepada Objektif-Objektif Program (OP) dan
Hasil-Hasil Pembelajaran (HP) Program. Bagaimanapun, kepentingan
input dan proses tidak dinafikan. Melalui PBH, sebarang program
pengajian perlu mengambilkira keperluan pihak-pihak berkepentingan
dalam penggubalan OP serta HP program yang perlu dicapai oleh
para pelajar dan graduan. OP pengajian (jangka panjang dan berkaitan
dengan graduan semasa sudah bekerja) dan HP (jangka pendek dan
berkaitan dengan pelajar) perlu dikenalpasti dan dijejaki dalam
rekabentuk kurikulum program.
Struktur pembelajaran, rekabentuk kurikulum, silibus dan
ko-kurikulum kemudiannya direkabentuk secara top-down dengan
menjadikan OP dan HP program sebagai titik rujukan. Struktur
pembelajaran dan rekabentuk kurikulum dianggap sebagai penyebab
dan bukan matlamat akhir. Sekiranya struktur pembelajaran, kurikulum
dan ko-kurikulum tidak berjaya membuahkan hasil, maka kedua-duanya
akan dinilai semula. Kaedah penyampaian (delivery) dan pengukuran
(assessment) dan penilaian (evaluation) pencapaian objektif-objektif
dan hasil-hasil pembelajaran program menjadi amat penting untuk
memastikan pencapaian hasil-hasil pembelajaran oleh para pelajar dan
graduan. Bahan-bahan bukti yang yang berkaitan perlu ditunjukkan
apabila proses akreditasi program dijalankan. Memetik daripada satu
laporan Education Department of Western Australia:
‘OBE merupakan satu proses pendidikan yang berasaskan
cuba mencapai hasil-hasil pembelajaran spesifik berkaitan
dengan pembelajaran individu pelajar. Maka, setelah
menentukan apakah perkara-perkara penting yang pelajar/
graduan harus memahami dan boleh lakukan atau sifat-sifat
yang perlu ada dalam diri, kedua-dua struktur dan kurikulum
direkabentuk untuk mencapai keupayaan atau kualiti-kualiti
tersebut. Struktur pendidikan dan kurikulum dianggap sebagai
penyebab, bukan matlamat. Sekiranya tidak berkesan, maka
ia boleh atau harus difikirkan semula dan diubah’
29

Keseluruhan proses pendidikan dari sudut rekabentuk kurikulum,
kaedah pengajaran dan pembelajaran, kaedah pengukuran dan penilaian
mesti disusun semula serta dipelbagaikan. Juga penambaikan kualiti
berterusan (CQI) program mestilah berasaskan sistem pengurusan
kualiti yang mantap. PBH akan mempelbagaikan kaedah pengajaran
serta penilaian pencapaian mereka menjadikan kaedah dan penilaian
bersifat lebih ﬂeksibel.

Objektif-Objektif Program (OP)
Objektif-Objektif Program (OP) adalah pernyataan-pernyataan
yang menyatakan pencapaian yang disasarkan untuk dicapai para
graduan setelah beberapa tahun berada di alam kerjaya. Pernyataan-
pernyataan tersebut haruslah digubal melalui proses mendapatkan
maklumbalas daripada pihak-pihak berkepentingan yang melibatkan
kepentingan universiti, bakal majikan dan industri, pelajar, ibu bapa,
kerajaan, penaja dsbnya. OP tidak seharusnya menjadi duplikasi
kepada Hasil-Hasil Pembelajaran (HP), tetapi OP adalah apa yang kita
kehendaki graduan kita capai dalam kerjaya mereka setelah beberapa
tahun bekerja.
Sebagai contoh, katakan setelah menjalankan kajiselidik dan
mendapatkan maklumbalas daripada bakal majikan dan pihak industri,
terdapat permintaan yang tinggi terhadap sesuatu bidang khusus
berkaitan dengan Kejuruteraan Awam, katakan berkaitan dengan alam
sekitar, maka satu OP yang boleh digubal ialah:
• Program akan menghasilkan graduan yang akan menjadi
Jurutera Awam yang memberi kepentingan terhadap alam
sekitar dan pembangunan lestari.
OP di atas telah mengambilkira satu pandangan potensi majikan
dan industri yang dieksploitasikan oleh program kerana terdapat
permintaan yang tinggi terhadap graduan sedemikian yang mungkin
tidak diambilkira oleh program Kejuruteraan Awam yang lain di
Malaysia. Maknanya graduan kita mempunyai satu nic tersendiri.
Begitu juga, dari sudut kesesuaian dengan UKM sebagai sebuah
universiti penyelidikan, mungkin OP yang sesuai adalah seperti berikut
pula:
30

• Program akan menghasilkan graduan yang akan menjadi
Jurutera Awam mampu menjalankan penyelidikan dalam
bidang kejuruteraan samaada di peringkat pasca siswazah atau
di dalam organisasi masing-masing.
Begitulah seterusnya, OP perlu digubal agar bersesuaian dengan
permintaan pihak-pihak berkepentingan (tetapi tidak semestinya
memenuhi kehendak semua). Bagaimana pula untuk mencerminkan
visi dan misi UKM dalam objektif program? OP hendaklah
konsisten dengan visi dan misi UKM sebagai sebuah universiti yang
memartabatkan Bahasa Melayu contohnya. Pencapaian OP harus boleh
diukur dan dinilai secara berkala serta mesti diwar-war dan disebar-
luaskan. Kemungkinan, sesuatu program akan mempunyai 4 atau 5
atau kurang atau lebih OP.
Sebagai contoh, OP bagi program Kejuruteraan Awam & Struktur,
Fakulti Kejuruteraan & Alam Bina, UKM yang disasarkan untuk
dicapai graduan stelah beberapa tahun berada di alam kerjaya adalah
seperti berikut:

OP1: Seorang jurutera yang membina kerjaya di dalam bidang
Kejuruteraan Awam dengan pengkhususan dalam bidang
Kejuruteraan Struktur.
OP2: Seorang jurutera yang mencapai tahap jurutera profesional di
bawah Lembaga Jurutera Malaysia dan mengekalkannya.
OP3: Seorang jurutera yang meneruskan pembelajaran sepanjang hayat,
mendapatkan ilmu pengetahuan lanjutan dan kecemerlangan di
dalam kerjaya.
OP4: Seorang jurutera yang mampu untuk maju ke suasana kerja
peringkat serantau dan antarabangsa.

Hasil-Hasil Pembelajaran (HP)
Hasil-hasil Pembelajaran (HP) adalah pernyataan-pernyataan
mengenai ilmu pengetahuan (IP) (knowledge), kemahiran praktikal dan
profesional (KPP) (practical and professional skills) dan kemahiran
insaniah (KI/KG) (human/soft skills) yang disasarkan untuk dicapai
pelajar semasa berada di universiti daripada mula sehinggalah tamat
31

pengajian. HP harus menyumbang kepada pencapaian OP, dan jelas
diterapkan di dalam struktur pembelajaran dan kurikulum. Pencapaian
hasil-hasil pembelajaran mesti dibuktikan sebelum dan pada masa
graduan menerima ijazah. Terdapat lapan ciri graduan atau HP di
dalam KKM yang mesti dimasukkan ke dalam semua kursus sesuatu
program pengajian. Lapan domain tersebut adalah:

1. Ilmu pengetahuan (domain IP).
2. Kemahiran praktikal atau psikomotor (domain KPP).
3. Kaedah saintiﬁk, pemikiran kritis, penyelesaian masalah dan
membuat keputusan (domain KI/KG).
4. Kemahiran berkomunikasi, kemahiran kepimipinan dan kerja
berkumpulan (domain KI/KG).
hayat (domain KI/KG).
6. Ciri-ciri keperibadian, etika, nilai-nilai sejagat dan
profesionalisme (domain KI/KG).
7. Tanggungjawab sosial dan kebertanggungjawapan (domain
KI/KG).
8. Pengurusan dan keusahawanan (domain KI/KG).

Gambarajah 2.1 menunjukkan keperluan Kerangka Kelayakan
Malaysia (KKM) yang merangkumi kesemua domain HP. Semua
domain HP tersebut menjadi asas kepada pembinaan HP program
untuk setiap program pengajian di UKM. Kementerian Pengajian
Tinggi (KPT) Malaysia juga cuba untuk memperkukuhkan lagi sudut
Kemahiran Insaniah (KI) dengan menyenaraikan KI yang perlu
diterapkan dalam diri pelajar di universiti. UKM telah mengubahsuai
KI tersebut dan menamakannya sebagai Kompetensi Generik (KG).
Secara asas, KI dan KG merupakan kemahiran insaniah yang perlu ada
dalam diri pelajar yang perlu diberi penekanan semasa di universiti.
Seperti yang dinyatakan KI atau KG sudah sedia terkandung di dalam
domain KKM. UKM telah mengembangkan 6 domain KI daripada
KKM (domain 3 – 8) menjadi 13 domain KG.

32

Gambarajah 2.1: Domain HP KKM

Tiga belas KG yang ditetapkan oleh UKM ialah:
KG1: Tanggungjawab Sosial.
KG2: Menghargai Alam Sekitar.
KG3: Etika, Moral dan Profesionalisme.
KG4: Kerohanian.
KG5: Komunikasi.
KG6: Kepimpinan.
KG7: Kerja Berpasukan.
KG8: Kaedah Saintiﬁk, Pemikiran Kritis, Penyelesaian
Masalah dan Autonomi dalam Pembuatan Keputusan.
KG9: Kemahiran Teknologi Maklumat dan Komunikasi.
KG10: Pembelajaran Sepanjang Hayat.
KG11: Kemahiran Globalisasi.
KG12: Kemahiran Keusahawanan.
KG13: Kemahiran Pengurusan.

33

Seperti OP, pernyataan-pernyataan HP program haruslah digubal
melalui proses perundingan dengan pihak-pihak berkepentingan yang
melibatkan universiti sendiri, bakal majikan dan industri, pelajar,
ibu bapa, kerajaan, penaja dsbnya. HP harus diwar-warkan, disebar-
luaskan dan konsisten dengan OP. Pencapaian HP harus diukur dan
dinilai secara terus dan berkala dengan penglibatan pihak-pihak
berkepentingan dalaman (para pensyarah dll) dan luaran (industri,
majikan dll). Kurikulum dan proses berkaitan dengan pencapaian
objektif mestilah diadakan. Sistem penilaian berterusan yang dapat
menunjukkan pencapaian HP serta penggunaan keputusan untuk
penambahbaikan program harus diwujudkan. Berbanding dengan OP
(yang banyak bergantung kepada pengukuran secara tidak langsung
(indirect assessments), pencapaian HP oleh pelajar mestilah diukur
secara terus (direct method of assessments).
Bagi program-program bidang profesional seperti Kejuruteraan,
keperluan yang disyaratkan oleh Lembaga Jurutera Malaysia (BEM)
melalui Manual Akreditasi Program Kejuruteraan, Majlis Akreditasi
Kejuruteraan (EAC) (yang telah disediakan oleh kumpulan kerja
yang dianggotai kesemuanya oleh ahli Fakulti Kejuruteraan &
Alam Bina dipengerusikan oleh penulis sendiri), HP program mesti
mengambilkira 10 ciri-ciri yang mesti dicapai oleh para pelajar semua
program kejuruteraan di Malaysia. Petikan daripada Manual tersebut
adalah seperti di bawah:

34

‘Students of an engineering programme are expected to attain the
following:

(i) ability to acquire and apply knowledge of science and engineering
fundamentals;
(ii) acquired in-depth technical competence in a speciﬁc engineering
discipline;
(iii) ability to undertake problem identiﬁcation, formulation and
solution;
(iv) ability to utilise systems approach to design and evaluate
operational performance;
(v) understanding of the principles of design for sustainable
development;
(vi) understanding of professional and ethical responsibilities and
commitment to them;
(vii) ability to communicate effectively, not only with engineers but
also with the community at large;
(viii) ability to function effectively as an individual and in a group with
the capacity to be a leader or manager ;
(ix) understanding of the social, cultural, global and environmental
responsibilities of a professional engineer; and
(x) recognising the need to undertake life-long learning, and
possessing/acquiring the capacity to do so.’

35

Jadual 2.1 memberikan contoh HP bagi program Kejuruteraan
Awam & Struktur, Fakulti Kejuruteraan & Alam Bina, UKM yang
disasarkan untuk dicapai pelajar.

Jadual 2.1: Contoh HP Program Kejuruteraan Awam & Struktur,
Fakulti Kejuruteraan & Alam Bina, UKM

KOMPONEN ILMU PENGETAHUAN DOMAIN
HP1 Berkebolehan untuk mendapat dan mengaplikasikan ilmu
pengetahuan dalam matematik, sains dan kejuruteraan
menjurus kepada kompetensi teknikal mendalam dalam
bidang Kejuruteraan Awam & Struktur.
HP2 Berkebolehan untuk mengenal pasti masalah kejuruteraan,
mendapatkan penyelesaian dan jawapan bagi masalah
ILMU
tersebut.
PENGETAHUAN
HP3 Berkebolehan untuk merekabentuk projek Kejuruteraan
Awam & Struktur mengambilkira kekangan yang realistik
seperti ekonomi, alam sekitar, sosial, politik, etika, kesihatan
dan kelestarian.
HP4 Memahami tanggungjawab dan komitmen profesional dan
etika.
HP10 Berkebolehan untuk mengambilkira unsur-unsur
pengurusan projek pembinaan, pengurusan aset, polisi
awam, pentadbiran, perniagaan dan keusahawanan.
KEMAHIRAN DAN CIRI-CIRI LAIN
HP5 Berkebolehan untuk merekabentuk dan menjalankan ujikaji
dan juga menganalisa serta mengintreptasi data. KEMAHIRAN
HP6 Berkebolehan untuk menggunakan teknik, kemahiran PRAKTIKAL &
dan alatan moden kejuruteraan yang perlu bagi amalan PROFESIONAL
kejuruteraan.
HP7 Berkebolehan untuk berkomunikasi secara efektif, bukan
sahaja dengan jurutera tetapi juga dengan masyarakat
umum.
HP8 Berkebolehan untuk berfungsi secara efektif sebagai
individu dan juga dalam kumpulan dengan kemampuan KEMAHIRAN
untuk menjadi pemimpin atau pengurus serta menjadi INSANIAH
anggota kumpulan yang efektif.
HP9 Mengetahui keperluan untuk menjalani pembelajaran
berterusan, dan mempunyai kemampuan/cuba mendapatkan
kebolehan tersebut.

Dapat diperhatikan daripada senarai HP di atas, program ini
telah memenuhi domain KKM, KPT, UKM dan Lembaga Jurutera
Malaysia.

36

Hasil Pembelajaran Kursus (HPK)
HPK adalah pernyataan tentang kebolehan atau apa yang boleh
dilakukan oleh pelajar semasa dan setelah menjalani kursus yang akan
membantu pencapaian HP yang berkaitan. Pernyataan-pernyataan ini
adalah lebih spesiﬁk dan berkaitan dengan kandungan kursus.

Hubungan Umum
Secara umum, OP merupakan titik fokus yang perlu disokong oleh
pelbagai aspek penting universiti. Gambarajah 2.2 menunjukkan
hubungan umum tersebut.

Gambarajah 2.2: Hubungan Umum OP kepada aspek-aspek penting
universiti.

Pemetaan dan Penjejakan OP dan HP dalam Kurikulum dan
Proses Pengajaran dan Pembelajaran
Gambarajah 2.3 menunjukkan perkaitan di antara OP, HP, Hasil-
Hasil Pembelajaran Kursus (HPK) dengan kurikulum dan kaedah
pembelajaran dan pengajaran.
37

Gambarajah 2.3: Hirarki Keperluan Pihak-Pihak Berkepentingan, OP,
HP, Rekabentuk Kurikulum dan HPK

Gambarajah 2.3 menunjukkan dapat dilihat hirarki dan perkaitan
OP, HP kepada kurikulum dan HPK. Setiap program perlu memetakan
HP kepada OP, manakala setiap kursus pula perlu dipetakan kepada HP
melalui pemetaan HPK kepada HP. Dengan itu, program akan dapat
digerakkan secara lebih tersusun ke arah OBE dengan penglibatan
semua pensyarah. Harus diingat, bab ini hanya memfokuskan kepada
sumbangan proses pembelajaran dan pengajaran rasmi di Fakulti
kepada OBE. Peranan di kolej-kolej kediaman dan aktiviti-aktiviti ko-
kurikulum yang juga penting tidak termasuk dalam cakupan bab ini.

38

Penambahbaikan Berterusan (CQI)
Suasana pembelajaran perlu sentiasa menitikberatkan
penambahbaikan kualiti berterusan (Continual Quality Improvement
(CQI)). Melalui perlaksanaan PBH, adalah diharapkan unsur-unsur
penambahbaikan kualiti secara berterusan akan menjadi satu budaya
di UKM. Di setiap peringkat, CQI mesti dilaksanakan, daripada
pembentukan objektif-objektif dan hasil-hasil pembelajaran, rekabentuk
kurikulum sehinggalah kepada perlaksanaan dan pengimplementasian
program. CQI boleh berlaku dalam ’kitaran dalam’ ataupun ’kitaran
luar’. Kesemua kitaran yang masih ’terbuka’ harus ’ditutup’ (closing
the loop). Di sinilah terletaknya kepentingan mewujudkan satu sistem
Pengurusan Kualiti yang mantap.

Kesimpulan
Bab ini telah memberikan penjelasan mengenai konsep asas dan
falsafah pendekatan pembelajaran berasaskan hasil (PBH). Kepentingan
menggubal Objektif-Objektif Pembelajaran (OP) program, Hasil-
Hasil Pembelajaran (HP) program dan Hasil-Hasil Pembelajaran
Kursus (HPK) telah ditekankan. Bab ini diharap dapat membantu para
pensyarah meningkatkan kefahaman dan seterusnya dapat menerapkan
PBH di dalam kursus masing-masing secara lebih bermakna. Bagi
para pentadbir pula, kepentingan mewujudkan satu Sistem Pengurusan
Kualiti yang mantap harus difahami dan dilaksanakan.

Bibliograﬁ
Abet, 2003. Presentation Materials. 2nd ABET International Faculty
Workshop on Continuous Program Improvement held at the
National University Singapore (NUS).
Abet Website, 2009. http://www.abet.org
Andersen, A., 2003. Preparing Engineering Students to work in a Global
Environment to Co-operate, to Communicate and to Compete.
Proceeding of the International Conference on the Global Engineer:
Education and Training for Mobility, Portugal, pp. 252 – 257.

39

Basri, H., Che Man, A.B., Wan Badaruzzaman, W.H and Nor, M.J.M.,
2004. Malaysia and the Washington Accord: What it takes for Full
Membership. International Journal of Engineering and Technology,
Vol. 1, No. 1, 2004, pp. 64 – 73.
Engineering Board for Engineering and Technology (ABET), Inc.,
2009. Criteria for Accrediting Engineering Programs.
Felder, R.M. and Brent, R., 2003. Designing and Teaching Courses to
Satisfy the ABET Engineering Criteria, J.Eng.Education.
Fletcher, L.S., Brisk, M. and Chan, A., 2008. Engineering Education
Assessment Procedures: Meeting Washington Accord Standards.
EAC Workshop for IHLs.
Hassan Basri, Wan Hamidon Wan Badaruzzaman dan Riza Atiq
Abdullah O.K. Rahmat, 2004. Efforts towards Outcome-Based
Approach in Engineering Education. Supplementary Accreditation
Document Submitted to the Engineering Accreditation Council,
Board of Engineers Malaysia.
Hodel, H., 2003. Experience with Holistis Engineering Education.
Proceeding of the International Conference on the Global Engineer:
Education and Training for Mobility, Portugal, pp. 218 – 224.
Jabatan Pendidikan Tinggi (JPT), 2002. Kod Amalan Jaminan Kualiti
IPTA.
Lembaga Jurutera Malaysia, 2006. Engineering Programme
Accreditation (EAC) Manual.
Shakhgildian, V.V. and Fomin, N.N., 2003. Formation of the Global
Engineers: Necessary Conditions, Possibilities, Advantages and
Drawbacks for Russia, Proceeding of the International Conference
on The Global Engineer: Education and Training for Mobility,
Portugal, pp. 299 - 301.
Sharifah Hapsah Syed Hasan Sahabudin, 2005. Bahan-Bahan
Pembentangan MQF. Bahagian Jaminan Kualiti, Kementerian
Pengajian Tinggi Malaysia.
Universiti Kebangsaan Malaysia, 2006. Pelan Strategik UKM
Perspektif 2006 – 2020.

40

Wan Hamidon Wan Badaruzzaman and Megat Johari Megat Mohd
Noor, 2009. Academic Excellence with Focus on Sustainable
Development. Keynote Address, Fifth National Conference Civil
Engineering AWAM’09.
Washington Accord Website, 2009. http://www.washingtonaccord.org
Washington Accord BEM’s Reviewers (2008). Report of the July and
Nov 2008 Washington Accord New Application Review Team
Visit to the Engineering Accreditation Council (EAC) Malaysia.
Willis, S. and Kissane, B., 1995. Outcome-based Education - A
Review of the Literature. Prepared for the Education Department
of Western Australia.

41

BAB 3
Pembentukan Hasil Pembelajaran Kursus

Rosadah Abdul Majid

Pengenalan
Apabila seseorang pelajar mendaftar untuk mengikuti sesuatu
kursus, dia berharap untuk memperolehi ilmu pengetahuan berkaitan
dengan kursus yang diikutinya. Apa yang diharap untuk diperolehi
oleh seseorang pelajar setelah mengikuti sesuatu kursus dikenali
sebagai hasil pembelajaran kursus. Hasil pembelajaran kursus boleh
dibahagikan kepada sekurang-kurangnya tiga kategori iaitu; ilmu
pengetahuan yang melibatkan kapasiti mental, kemahiran yang
melibatkan kapasiti ﬁzikal, dan sikap yang melibatkan kapasiti emosi
atau perasaan. Justeru, adalah menjadi tanggungjawab pengajar untuk
merancang pengendalian kursusnya agar berjaya mencapai hasil
pembelajaran kursus tersebut merentasi ketiga-tiga kategori hasil
pembelajaran itu. Perancangan kursus juga perlu memberi perhatian
agar hasil pembelajaran kursus terbabit berjaya menyumbang mencapai
hasil pembelajaran program pengajian yang diikuti.
Hasil pembelajaran kursus perlu dinyatakan dengan jelas agar
pengajar dan pelajar tahu dan sedar tentang fokus atau tumpuan kursus
yang diikuti. Hasil pembelajaran kursus biasanya dinyatakan dalam
bentuk tingkah laku pelajar yang boleh diperhatikan. Ini merupakan
bukti bahawa pembelajaran telah berlaku, atau dengan kata lain kursus
terbabit telah dikendalikan dengan berkesan. Turut dijadikan ukuran
pembelajaran seseorang pelajar dari kursus yang diikuti ialah produk
yang telah dihasilkan kesan daripada ilmu, kemahiran serta sikap yang
sesuai yang telah diperolehi kesan dari mengikuti kursus berkenaan.

Domain Pembelajaran
Pengajar perlu memikirkan hasil pembelajaran kursus
merentasi domain-domain pembelajaran pelajar. Kita menekan

43

kepada domain pembelajaran pelajar dan bukan domain pengajaran.
Ini kerana pengendalian kursus perlu diﬁkirkan dan dirancang dalam
konteks pelajar, iaitu yang berfokus kepada pembelajaran mereka.
Hasil pembelajaran kursus perlu dinyatakan dalam bentuk tingkah
laku pelajar dan tidak dalam tingkah laku pengajar. Hasil pembelajaran
kursus juga boleh dilihat sebagai objektif pembelajaran. Ini merujuk
kepada bagaimana pelajar diharap akan memperolehi hasil dari
proses pembelajaran yang mereka lalui dengan mengikuti kursus
terbabit. Taksonomi Pembelajaran Bloom (1956) menstrukturkan hasil
pembelajaran kepada satu kerangka yang mengambilkira beberapa
domain pembelajaran iaitu; domain kognitif, domain afektif, dan
domain psikomotor (lihat jadual 3.1). Kerangka domain pembelajaran
yang telah dicadangkan oleh Bloom membantu pengajar menganalisis
serta menilai objektif pembelajaran yang dibina. Ia juga membantu
pengajar membangunkan kriteria tertentu dalam menentukan tahap
penguasaan sesuatu pembelajaran (Simon 2000). Ini merujuk kepada
tahap-tahap penguasaan hasil pembelajaran merentasi ketiga-tiga
domain pembelajaran. Jadual 3.2 mempamerkan perincian tingkah
laku pembelajaran merentasi domain kognitif berserta contoh aktiviti
dan kata kunci yang menggambarkan aktiviti pembelajaran dalam
domain tersebut. Domain kognitif merujuk kepada pencapaian hasil
pembelajaran dalam aspek kemampuan mental pelajar.

Jadual 3.1: Tahap serta Domain Pengajaran dan Pembelajaran

Tahap Kognitif Afektif Psikomotor

Pengetahuan Sikap Kemahiran

1 Mengingat Fakta / Data Penerimaan Mengikut (meniru)
(kesedaran)
2 Memahami Respon (reaksi) Manipukasi (mengikut
arahan)

3 Aplikasi (guna) Menilai (memahami Membina ketepatan
dan bertindak)

44

4 Analisis (kepada struktur Mengurus sistem Penyampaian /
atau unsur) nilai peribadi artikulasi
(menggabung,
mengintegrasi
kemahiran berkaitan)
5 Sintesis (mencipta/ Menghayati sistem Semulajadi (secara
membina) nilai (selaras nilai spontan, sebagai pakar)
dengan tingkah laku)
6 Menilai (menaksir,
menghakimi dalam terma
yang sesuai)

Jadual 3.2: Domain kognitif

Tahap Kategori Huraian Tingkah Contoh aktiviti Kata kunci
atau Tahap laku yang boleh (kata kerja yang
dilatih, atau menghuraikan
penunjuk bukti aktiviti yang akan
pencapaian hasil dilatih dan tingkah
pembelajaran laku yang akan
yang boleh diukur pada setiap
diukur. tahap)
1 Pengetahuan Mengingat Ujian objektif, melabel
atau mengecam mengira fakta, mengingat
maklumat mengingat proses, mengenalpasti
peraturan, definisi, menyusun
menyebut prosedur mendefinisi
atau peraturan menghurai
mengecam
menghasilkan
semula memilih,
menyebut
2. Pemahaman Memahami makna, Menerangkan menerangkan
menyebut semula atau menterjemah mengkritik
fakta dalam makna dari senario mengklasifikasi
perkataan sendiri, atau penyataan memaparkan
menterjemah, yang diberikan, merumus
memanjangkan, mencadangkan menterjemah
rawatan, reaksi, melapor
atau penyelesaian berbincang
masalah, membina menulis semula
contoh atau menganggar
metafora. menginterpretasi
mengkonsepsi
memparafrasa
merujuk
memberi contoh

45

3 Aplikasi Menggunakan atau Menggunakan menggunakan
mengaplikasi ilmu, teori secara praktis, mengaplikasi
menggunakan teori menunjukkan, mengurus
dalam amalan, menyelesaikan menyelesai
Menggunakan masalah, mengurus menghasilkan
ilmu apabila aktiviti mengimplimentasi
respon kepada membentuk
situasi sebenar mengubah
menyediakan
menjalankan
menunjukkan
reaksi
memainkan
peranan
4. Analisis Menginterpretasi; Mengenalpasti
unsur-unsur, bahagian khusus
prinsip-prinsip dari serta fungsi sesuatu
struktur susunan, proses atau konsep,
pembinaan, membubarkan
perkaitan; kaedah atau proses,
kualiti serta menilai elemen
kebolehpercayaan secara kualitatif,
setiap komponen. hubungan, nilai
dan kesan;
mengukur
keperluan.
5. Sintesis Membangunkan Membangunkan membangunkan
struktur, perancangan merancang
sistem, models, atau prosedur, membina
pendekatan, dan merekabentuk mencipta
idea baharu yang penyelesaian, merekabentuk
unik, pemikiran mengintegrasi mengurus
kreatif, dan pelbagai kaedah, mengkaji semula
pengoperasian sumber, idea, dan memformulasi
bahagian-bahagian; mengusul
menghasilkan tema menetapkan
atau pendekatan memasang
baharu, menulis mengintegrasikan
perancangan menyusun semula
alternatif. mengubah

46

6. Penilaian Menaksir Mengkaji semula mengkaji semula
keberkesanan pilihan strategik justifikasi
konsep atau perancangan menaksir
keseluruhan, dalam aspek membentangkan
yang dikaitkan keberkesanan, kes membela
dengan nilai, hasil, pulangan kepada melaporkan
keberkesanan, pelaburan atau kos menyelidik
kebolehlaksanaan, efektif, praktikaliti, mengarah
pemikiran kritis, menaksir menilai
membandingkan kelestarian, berhujah
dan mengkaji melaksanakan mengurus projek
semula secara analisis SWOT
strategik, yang dikaitkan
mengadili dengan pelbagai
berpandukan alternatif;
kriteria luaran. menghasilkan
justifikasi kepada
cadangan atau
tindakan berani,
menghitung kesan
daripada cadangan
atau strategi;
melaksanakan
satu penghitungan
analisis risiko
berserta cadangan
dan justifikasi.

Seterusnya, Jadual 3.3 memberi perincian tingkah laku pembelajaran
merentasi domain afektif berserta contoh aktiviti dan kata kunci yang
menggambarkan aktiviti pembelajaran. Domain afektif merujuk
kepada pencapaian domain hasil pembelajaran yang meliputi sikap
serta nilai pelajar.

47

Jadual 3.3: Domain Afektif
Tahap Kategori atau Huraian Contoh aktiviti Kata kunci
Tahap Tingkah laku yang boleh (kata kerja yang
dilatih, atau menghuraikan
penunjuk bukti aktiviti yang akan
pencapaian hasil dilatih dan tingkah
pembelajaran laku yang akan
yang boleh diukur pada setiap
diukur. tahap)

1. Penerimaan Sedia untuk Memberi Bertanya
mencuba, sedia perhatian kepada mendengar,
untuk mendengar guru atau memberi perhatian,
pelatih, berminat memberi tumpuan,
dalam sesi atau mengambil
pengalaman bahagian,
pembelajaran, berbincang,
mengambil nota, memperaku,
hadir ke kelas, mendengar,
memberi masa menerima, kekal,
untuk belajar, mengikuti,
mengambil membaca,
bahagian secara melakukan, merasa.
pasif.

2 Respon Bertindak balas Mengambil bertindak balas,
dan mengambil bahagian secara respon, mencari
bahagian secara aktif dalam penerangan,
aktif perbincangan menginterpretasi,
kumpulan, dalam menerangkan,
aktiviti, berminat memberikan
dalam hasil, rujukan atau contoh
bersemangat lain, menyumbang,
untuk bertindak, menyoal, hadir,
menyoal dan merujuk, menjadi
meransang idea, gembira, membantu
mencadangkan kumpulan, menulis,
takrifan. melaksanakan
tugas.

48

3. Nilai Memberi nilai Membuat Berhujah, mencabar,
dan menyatakan keputusan berdebat, menolak
pandangan tentang pandangan,
peribadi. kepentingan konfran, justifikasi,
serta kesesuaian memujuk,
sesuatu idea atau mengkritik.
pengalaman,
menerima dan
komited kepada
sesuatu pendirian
atau tindakan.

4. Mengurus atau Meleraikan Menghurai dan Membangunkan,
mengkonsepsi konflik dalaman, mengumpul membina,
nilai. membangunkan pandangan memformulasi,
sistem nilai peribadi, membela,
kendiri. menyatakan mengubahsuai,
pendirian, alasan, mengaitkan,
dan kepercayaan mengutamakan,
peribadi. meleraikan,
membezakan,
menyusun,
membandingkan
5. Menghayati atau Berpegang Berpandukan Bertindak,
membudayakan kepada sistem keyakinan mempamerkan,
nilai kepercayaan dan kendiri, bertindak mempengaruhi,
falsafah kendiri. konsisten dengan menyelesaikan,
nilai peribadi. mengamalkan.

Berikut ialah perincian tingkah laku pembelajaran merentasi
domain psikomotor berserta contoh aktiviti dan kata kunci yang
menggambarkan aktiviti pembelajaran. Domain psikomotor merujuk
kepada pencapaian hasil pembelajaran yang bersifat kemahiran dan
aktiviti fizikal yang boleh dilaksanakan oleh pelajar.

49

Jadual 3.4: Domain Psikomotor

Tahap Kategori atau Huraian Contoh aktiviti Kata kunci
Tahap Tingkah laku yang boleh (kata kerja yang
dilatih, atau menghuraikan aktiviti
penunjuk bukti yang akan dilatih dan
pencapaian hasil tingkah laku yang akan
pembelajaran diukur pada setiap tahap)
yang boleh
diukur.

1 Imitasi Meniru Melihat guru Meniru, mengikut,
tindakan atau pelatih dan menghasilkan semula,
orang lain, mengulangi mengulangi, mengamalkan
memerhati dan tindakan , proses (adhere)
menghasilkan atau aktiviti.
semula-
replikasi

2 Manipulasi Menghasilkan Melakukan Mencipta semula,
aktiviti dari tugasan daripada membina, melaksanakan,
arahan atau arahan bertulis mengimplementasikan.
ingatan. atau arahan lisan.

3 Kejituan Menunjukkan Melaksanakan Menunjuk cara,
kemahiran sesuatu tugas atau menyelesaikan,
perlaksanaan aktiviti dengan menunjukkan, tepat,
yang tepat kepakaran dan mengkalibrasi, mengawal.
secara kendiri berkualiti tanpa
tanpa bantuan. bantuan atau
arahan, berupaya
menunjukkan
aktiviti kepada
pelajar-pelajar
lain.

4 Penyampaian / Mengadaptasi Mengaitkan dan Membangunkan,
artikulasi dan menggabungkan menyelesaikan,
mengintegrasi aktiviti yang menggabungkan,
kepakaran berkaitan untuk mengkordinasi,
untuk membangunkan mengintegrasi,
memenuhi kaedah-kaedah mengadaptasi,
objektif bagi memenuhi membangunkan,
kepakaran keperluan unik memformulasi,
yang (novel) yang mengubahsuai, menguasai.
terpiawai. pelbagai.

50

5 Semulajadi Secara Mendeﬁnisikan Merekabentuk,
(Naturalization) otomatik, matlamat, menentukan, mengurus,
menguasai pendekatan dan mencipta, mengurus
aktiviti dan strategi dalam projek.
kemahiran- aktiviti-aktiviti
kemahiran bagi mencapai
pada sesuatu matlamat.
peringkat-
peringkat
yang strategik
secara
spontan.

Sumbangan Hasil Pembelajaran Kursus kepada Hasil
Pembelajaran Program

Hasil Pembelajaran Kursus (HPK) yang diikuti perlu
menyumbang kepada pencapaian Hasil Pembelajaran Program
pengajian (HPP atau PO). Hasil pembelajaran kursus dilihat sebagai
matlamat terdekat yang perlu dicapai setelah pelajar mengikuti
kursus berkenaan. Hasil-hasil pembelajaran kursus secara kolektif
akan menjurus kepada pencapaian matlamat jangka panjang iaitu
hasil pembelajaran program. Hasil Pembelajaran Program merujuk
kepada ciri serta kemampuan pelajar setelah selesai mengikuti semua
kursus yang terdapat dalam pakej program pengajian yang disediakan.
Selalunya dalam merancang silibus kursus, kita akan memulakan
dengan hasil pembelajaran program dan seterusnya menyenaraikan
hasil pembelajaran kursus yang perlu bagi mencapai hasil pembelajaran
program berkenaan (rujuk Jadual 3.5). Hasil Pembelajaran Program
(HPP) juga boleh dilihat sebagai tema-tema pembelajaran yang perlu
dikuasai dalam sesuatu program pengajian. Kita perlu menentukan
domain pembelajaran yang hendak dicapai serta tahap yang hendak
dicapai.

51

Jadual 3.5: Padanan Hasil Pembelajaran Program dengan Hasil
Pembelajaran Kursus

Hasil Pembelajaran Kursus Hasil Pembelajaran Kursus
Program (HPP) (HPK)
Tahun I Kod Kursus: 1. (Domain Kognitif
GGGB 1033 Tahap 2
Tema : Kefahaman)
Ciri dan etiologi Tajuk Kursus:
pelajar Khas Perkembangan dan Ciri HPK (Kognitif):
Pelajar Pendidikan Khas Pelajar menghuraikan
HPP: Pelajar punca-punca yang
mengetahui jenis- menyebabkan ciri-ciri
jenis kecacatan serta keistimewaan pada
punca-puncanya dan pelajar-pelajar khas.
membangunkan rasa
keghairahan (passion) 2. (Domain Afektif
untuk mengajar kanak- Tahap 4 Mengurus
kanak tersebut. dan Mengkonsepsi
Nilai)

HPK (Afektif)
Pelajar membahaskan
nilai kasih sayang dan
empati terhadap kanak-
kanak khas

Secara konsepnya Gambarajah 3.1 berikut menggambarkan kedudukan
Hasil Pembelajaran Kursus (HPK) dalam konteks hubungannya
dengan Hasil Pembelajaran Program (HPP), HPP di bentuk bertitik
tolak dari ciri-ciri graduan yang ideal khusus bagi sesuatu program
pengajian. HPK yang ditentukan akan mencorakkan perancangan
aktiviti pengajaran dan pembelajaran selaras dengan HPK tersebut.
Selain itu, HPK turut mencorakkan bentuk penaksiran bagi kursus
berkenaan.

52

Gambarajah 3.1: Pemetaan Hasil Pembelajaran dalam Struktur
Pengajian

Ciri-ciri Ideal Graduan

Hasil Pembelajaran Program (HPP)

Struktur Program


Pengajaran dan Penaksiran Kursus

Contoh Penyataan Hasil Pembelajaran Kursus

Berikut adalah bukan penyataan yang boleh dikategorikan sebagai
hasil pembelajaran kursus:

Contoh-contoh Penyataan yang tidak boleh dikategorikan sebagai

Objektif Kursus ini adalah untuk:

1. Menyediakan pandangan yang luas tentang isu-isu
berkaitan dengan pendidikan khas.

2. Memperkenalkan kepada pelajar tentang konsep dan
aplikasi pengurusan tingkah laku.

3. Membiasakan pelajar dengan konsep-konsep serta
terminologi berkaitan dengan pendidikan khas.

4. Mendedahkan pelajar-pelajar kepada aplikasi pengajaran
untuk kanak-kanak khas.

53

Contoh: Perbandingan Penyataan dalam Amalan lama dengan Amalan
baru.

Program Lama Program Baru
Penyataan Memahami ciri-ciri Menggunakan bahan-bahan
Hasil teknikal bahan-bahan sebagai pereka dalaman.
Pembelajaran tertentu

Pengajaran Perkuliahan Menghasilkan “ Panduan
Pengguna”
Penaksiran Peperiksaan • Panduan Pengguna
• Kajian kes

Rumusan
Semua hasil pembelajaran kursus secara kolektif menyumbang
kepada pencapaian hasil pembelajaran program pengajian. Hasil
pembelajaran program pengajian pula perlu menepati domain hasil
pembelajaran menurut Kerangka Kelayakan Malaysia (KKM). Lapan
domain HP dalam KKM tersebut meliputi perkara-perkara berikut:
1. Pengetahuan ilmu bidang (Knowledge)
2. Kemahiran praktikal (Psychomotor, Practical, Technical
Skills)
3. Kemahiran dan kebertanggungjawaban sosial (Social Skills &
Responsibility)
4. Nilai, sikap dan profesionalisme (Professionalism, Values,
Attitudes, Behaviour & Ethics)
5. Komunikasi, kepimpinan dan kemahiran berpasukan
(Communication Skills)
6. Penyelesaian masalah dan kemahiran saintiﬁk (Critical
Thinking & Scientiﬁc Approach)
hayat (Management of Information & Life Long Learning)
8. Kemahiran mengurus dan keusahawanan (Managerial &
Entrepreneurial Skills)

54

Panduan Amalan Pengajaran & Pembelajaran Berkesan suntingan Mohamed Amin Embi

Panduan Amalan Pengajaran & Pembelajaran Berkesan suntingan Mohamed Amin Embi

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Viewers also liked

Viewers also liked (12)

Similar to Panduan Amalan Pengajaran & Pembelajaran Berkesan suntingan Mohamed Amin Embi

Similar to Panduan Amalan Pengajaran & Pembelajaran Berkesan suntingan Mohamed Amin Embi (20)

More from Mohamed Amin Embi

More from Mohamed Amin Embi (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Panduan Amalan Pengajaran & Pembelajaran Berkesan suntingan Mohamed Amin Embi