3. Inhoudsopgave
Voorwoord 06
Kantoor
Inleiding 08 De Woonplaats Enschede 40
Stadskantoor Den Haag 42
Duurzame Energie High Tech Campus Eindhoven 44
Aardwarmte Den Haag 10
De Lange Dreef Driebergen 12 Instrumenten
Rijnenburg Utrecht 14 GPR Gebouw® 48
Groene balkon IJsselstein 50
Thema: Trias Energetica 16 Korting grondprijs Eindhoven 51
Greencalc+ Zutphen 52
Wonen DPL 54
De Zunne Groningen 18 Duurzaamheidskompas 56
Kneedweg Enschede 22 Fietspad Assen 58
Renovatie Rembrandtflat Zwolle 24
Stad van de Zon Heerhugowaard 28 Thema: Cradle 2 Cradle 60
Het Lang Noord Enschede 32 Greenport Venlo 64
Particulier Nieuwbouw Park 20/20 Haarlemmermeer 66
Advies Smallingerland 34
Overig
Thema: Duurzaam slopen 36 Waterpleinen Rotterdam 70
Hart van Wijk Zutphen 38 Vensterschool Groningen 72
De Trompet Heemskerk 74
4 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 5
4. Voorwoord
Ruimte voor een duurzame woon-, werk- en leefomgeving dat is mijn en welbevinden. Mede hierdoor bestrijkt het duurzaamheidbegrip een
credo. In de intensief gebruikte stad is de metropool het meest aan breed spectrum. Goede architectuur en kwaliteitsmaterialen verlengen
slijtage onderhevig en is de belasting van het milieu het grootst. Ik zie de houdbaarheid van de stad, net als optimaal grondgebruik en beheer.
hierbij Enschede als metropool van Twente. Een moderne metropool Duurzaamheid wordt echter het meest geassocieerd met het milieu.
is duurzaam. Duurzaamheid is het antwoord op de immer op de loer Klimaatbestendigheid, ruimte voor energie en luchtkwaliteit spelen een
liggende onbalans tussen ‘geven en nemen’ bij het gebruik van de stad. sterk toenemende rol bij locatiekeuzes, inrichting, verdere intensivering
Het is deze onbalans waardoor woon-, werk- en leefomgeving in de stad en transformatie van het stedelijk gebied. De opgave is om ruimtelijke
erodeert. Dit staat het langdurig goed functioneren van Enschede in de ordeningsprincipes toe te passen die bijdragen aan een klimaat-, milieu-
weg. en sociaalbestendig Enschede. Een stad waar we trots op kunnen zijn.
Verheugend is het inzicht van Raad, College en ambtelijke organisatie Laat het voorliggende inspiratieboek bijdragen aan de creativiteit van
dat intensief gebruik van de stad op zichzelf niet tot blijvende erosie ons allen en het benutten van de mogelijkheden.
hoeft te leiden. Het gaat erom hoe je de stad inricht en gebruikt,
namelijk door een goede inrichting waarbij op zeer efficiënte en Tjerk Wassenaar
duurzame manier met goederen, transport, energie, inrichting en Directeur Ontwikkelingsprojecten
sociale en maatschappelijke waarden wordt omgegaan. Daarbij ontstaat
een steeds sterker gevoelde samenhang tussen duurzaamheid, kwaliteit
6 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 7
5. Inleiding
Duurzaamheid en klimaatproblematiek zijn hot items in de biedsontwikkeling te verhogen: people-profit-planet. Duurzame stedeli-
samenleving. Overheden en bestuurders stellen ambitieuze jke ontwikkeling gaat om het vinden van een juiste balans tussen deze
doelstellingen in klimaatakkoorden en oplossingen worden gezocht in drie factoren en bevordert een efficiënt gebruik van de schaarse ruimte
innovatieve maatregelen. Energiebesparing en het terugdringen van de en goederen.
CO2-emissies voeren de boventoon.
Het toepassen van duurzaamheid in gebiedsontwikkeling hoeft niet
In de Langetermijnvisie Duurzaamheid ‘Nieuwe Energie voor iets nieuws te zijn. Vaak is het ondersteunend of geeft het invulling aan
Enschede’, spreekt de gemeente een aantal ambities uit voor het jaar een ander aspect van het project. Openbaar groen levert bijvoorbeeld
2020. In 2020 wil men een CO2-reductie gerealiseerd hebben van een bijdrage aan de omgevingskwaliteit en het imago van een project.
30% ten opzichte van 1990 en een aandeel duurzame energie in het Maar de hoeveelheid groen in een stad levert ook een bijdrage aan
totale energieverbruik van 20%. Om deze doelstellingen te halen moet het tegengaan van de opwarming van de stad en de mate waarin
duurzaamheid verweven worden in alle aspecten van het gemeentelijk regenwater kan infiltreren in de bodem of afgevoerd moet worden via
beleid. het riool.
Duurzaamheid is meer dan In de loop van een project kan duurzaamheid mee groeien. Van één
energiebesparing en duurzame van de vele ambities tot een concreet resultaat. De grootste kansen
energie. Het gaat in essentie liggen in de gebouwde omgeving. Naast nieuwbouw bieden juist
over de kwaliteit van de leefom- herstructurerings- en renovatieprojecten de gelegenheid om een grote
geving en de mogelijkheden om slag te maken op het gebied van duurzaamheid.
die kwaliteit in de toekomst te
handhaven. Het is een zoektocht In dit inspiratieboek staan voorbeelden van projecten waar
naar een evenwicht tussen soci- duurzaamheid een plek heeft gekregen. Elk project heeft zijn eigen
ale, economische en ecologische kenmerken en heeft duurzaamheid op eigen wijze geïntegreerd1. Laat u
aspecten om de houdbaarheid hierdoor inspireren en vind uw eigen pad naar een duurzaam Enschede.
en toekomstwaarde van een ge-
1
Vanwege de bestuurlijke keuze voor het thema Energie binnen het duurzaamheidsbeleid gaan veel van
de voorbeelden in op dit onderwerp.
8 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 9
6. Duurzame Energie
Aardwarmte – Den Haag
In Den Haag Zuid-West realiseren de gemeente, twee energiebedrijven
en drie woningcorporaties gezamenlijk een aardwarmtesysteem. In de
toekomst moet hiermee circa 4.000 nieuwbouwwoningen en 20.000m2
bedrijfsruimte worden verwarmd. De kosten van dit systeem bedragen
circa 50 miljoen euro.
Aardwarmte maakt
gebruik van geothermie,
op een diepte van
ongeveer 2200m wordt
warm water van 75˚C
opgepompt. Door middel
van warmtewisselaars
wordt de aardwarmte
overgedragen aan het
warmtenet. Het warmtenet
brengt vervolgens de
warmte in de woningen,
waar het gebruikt wordt voor vloerverwarming en verwarming van het
tapwater voor keuken, bad en douche. Het afgekoelde geothermische
water wordt teruggepompt de bodem in. Deze wijze van verwarmen
bespaart 70% op het verbruik van fossiele brandstoffen ten opzichte
van de traditionele manier van verwarmen.
www.aardwarmtedenhaag.nl
10 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 11
7. De Lange Dreef – Driebergen
Woningcorporatie Heuvelrug
Wonen in de gemeente Utrechtse
Heuvelrug en de ZON Energie
Groep realiseerden gezamenlijk het
grootste, elektrische energiedak van
Nederland. Op 5 flats in Driebergen
is een PV-dak aangelegd, voor de
omgeving is deze de PV-installatie
vrijwel niet zichtbaar.
De opbrengst van de ruim
1.600m2 panelen is vergelijkbaar
met het gemiddeld verbruik van 75 huishoudens per jaar. De units
realiseren hiermee een besparing van 1,1 miljoen kg CO2 per jaar.
Het project is onder meer
gefinancieerd met een SDE-
subsidie (Stimulering Duurzame
Energie).
www.zonenergie.nu
0226 450 885
12 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 13
8. Rijnenburg – Utrecht
www.utrecht.nl/rijnenburg.nl
Aan de rand van het Groene Hart en de stadsgrens van Utrecht
start de gemeente Utrecht een geheel nieuwe gebiedsontwikkeling:
Rijnenburg. Een nieuwe woonlocatie in de polder Rijnenburg met
uiteindelijk 7000 woningen in een duurzame en klimaatbestendige
leefomgeving. Uitgangspunt hierbij is de Trias Energetica, uiteindelijk
moet Rijnenburg een energieproducerend woongebied zijn.
Om de energievraag door
verkeersstromen zoveel
mogelijk te reduceren worden
de basisvoorzieningen op
fietsafstand van de woningen
gepland en kent het plan
een fijnmazige verkaveling.
Daarnaast zal in de wijk
duurzame energie opgewekt
worden wat voldoende moet zijn
voor Rijnenburg en omgeving. Dit
zal onder andere gebeuren door
de klimaatwand. Een geluidsscherm langs de A12 van 2,5 km lang en 12
m hoog zal, naast de functie van geluid- en luchtafscherming, duurzame
energie opwekken door zonnepanelen en windmolens. Vanwege de
lengte van de wand is er ruimte voor ongeveer 3 ha aan zonnepanelen.
14 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 15
9. Thema
De Trias Energetica
De Trias Energetica is een driestappenplan om de energievoorziening
te verduurzamen. Stap één gaat om het beperken van de energievraag
en het vermijden van energiegebruik. Vervolgens wordt het gebruik van
duurzame energie ingezet. Voor de resterende energievraag wordt tot
slot ingezet op een zo efficiënt mogelijk gebruik van fossiele energie.
Een praktische en concrete invulling van het stappenplan is door in
de eerste stap het energieverbruik te verminderen door zongerichte
verkaveling in het stedenbouwkundige plan en een hoge isolatiewaarde
in het gebouw te realiseren. In de tweede stap te kiezen voor duurzame
energiebronnen, de zon als leverancier van warmte en licht en de aarde
als bron of opslag van warmte en koude. In de derde en laatste fase
is er de keuze voor energiebesparende technieken, zoals een warmte-
terugwinsyteem.
16 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 17
10. Wonen
De Zunne – Groningen project gerealiseerd door VDM
Woningen BV in combinatie met
In het zuiden van de stad Groningen ligt de wijk De Wijert, een wijk uit Inbo Architecten. De woningen
de jaren zestig met veel stempelbouw. hebben een houten skelet,
wat in de fabriek op maat is
gemaakt en ter plaatse binnen
een dag wordt opgebouwd.
Door het toepassen van
deze methode zijn tijdens
de bouw 30% minder
verkeersbewegingen nodig.
De woningen hebben een
mossedumdak wat bevorderlijk
is voor de isolatie van de woning, water opvangt en het CO2 filtert. Ook
is er gebruik gemaakt van passieve zonwering
door diepliggende vensterkaders. Hierdoor is in
de zomer sprake van natuurlijke koeling door
Na sloop van een aantal woonblokken, begon schaduw, maar in de winter kan de laagstaande
woningcorporatie Lefier met de bouw van De zon wel direct de woning inschijnen. Ook
Zunne. Het inbreidingsproject De Zunne bestaat de openbare ruimte staat in het teken van
uit 32 stadswoningen, waarvan 10 bedoeld zijn duurzaamheid, zo zijn de straatklinkers
voor de sociale huurmarkt en 22 voor de vrije hergebruikt en zijn de parkeerplaatsen
verkoop. gerealiseerd met graskeien.
Met behulp van een prijsvraag is gezocht naar
een zo duurzaam mogelijke bouw van de woningen. Uiteindelijk is het www.wonenindezunne.nl - Ontwerp: Inbo - Projectteam: Eerde Schippers, Dennis Heins
18 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 19
11. De Zunne – Groningen
20 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 21
12. Kneedweg – Enschede Ook heeft het complex een goed geïsoleerde gebouwschil en beschikt
het over een energie-efficiënt ventilatiesysteem. Uiteindelijk heeft het
Aan de Kneedweg in Enschede heeft woningcorporatie De Woonplaats gebouw een EPC van 0,5, dit tegen meerkosten van slechts € 15.000
een woonzorgappartementencomplex gerealiseerd volgens het HR- per appartement. De resultaten die worden behaald op het gebied van
wonenconcept. Dit concept is gericht op energie- en wooncomfort, energie worden gemonitord door studenten van het Saxion.
wat inhoudt dat er energiezuinige woningen zijn gerealiseerd zonder
te verliezen op het wooncomfort. Het concept gaat uit van een hoog www.de-woonplaats.nl – Dhr. D. Roetert Steenbruggen – 053 4757 439
isolatieniveau, een efficiënt ventilatiesysteem en de toepassing van
zonne-energie.
Het complex aan de
Kneedweg bestaat uit
zestien appartementen en
twee gemeenschappelijke
ruimtes en beschikt over
een warmtepomp en PV
thermische zonnepanelen.
22 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 23
13. Renovatie Rembrandtflat – Zwolle
De Rembrandtflat is een galerijflat in Zwolle uit 1968 met 103
wooneenheden voor 1- en 2-persoonshuishoudens. De flat is in het bezit
van de Woningstichting Openbaar Belang. Door middel van renovatie
moet het flatgebouw van energielabel E/F doorgroeien naar energielabel
A en moet de CO2-emissie met 70% verminderen. De renovatie maakt
onderdeel uit van een reeks, waarbij drie identieke galerijflats worden
gerenoveerd.
Tijdens de renovatie is de schilisolatie verbeterd, de collectieve
verwarming behouden en er is een collectieve warmwatervoorziening
geïntroduceerd. Hiervoor is een combinatie gemaakt van 240m2
aan zonnecollectoren en een centrale HR- en CV-ketel. Hiermee zijn
drie doelen in één keer gerealiseerd: met de energiebesparende
maatregelen is het woongenot verhoogd, worden de stookkosten ca.
30% lager en is het gebouw toekomstbestendig gemaakt. De renovatie
is financieel ondersteund door de Unieke Kansen Regeling ‘Naar
energiezuinig wonen’, en was genomineerd voor de Nationale Energie
Toekomst Trofee 2009 van het ministerie van VROM.
De renovatie is gecombineerd met een bewustwordingscampagne, om
bewoners bewust te maken van hun energieverbruik en voorlichting te
geven over energiebesparing zowel in warmte- als electriciteitsgebruik.
www.senternovem.nl/kompas_nettrofee/
24 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 25
14.
15. Stad van de Zon – Heerhugowaard
Duurzaamheid is in de Stad van de Zon niet
In september 2009 is officieel de Stad van de Zon in Heerhugowaard alleen terug te vinden op energiegebied. Ook
geopend. Een nieuwe, CO2-emissieneutrale woonwijk, met circa in sociaal opzicht is er oog voor duurzaamheid.
1600 woningen. Daarmee is het de grootste CO2-emissieneutrale Zo is er in principe voor alle lagen van de
wijk ter wereld. De wijk is mede tot stand gekomen met subsidies en bevolking gebouwd: jong, oud, welvarend,
financiering van alle overheidslagen en maakte onderdeel uit van het minder welvarend, gezond en minder gezond.
Europese SunCities-project. Een project gericht op de integratie van Ook voorzieningen zoals (buitenschoolse)
CO2-reductie en zonne-energie in de stedenbouw tegen lagere kosten kinderopvang en winkelvoorzieningen hebben een
dan voorheen gebruikelijk. plek gekregen in de Stad van de Zon. Daarnaast
ligt de wijk midden in een nieuw recreatiegebied
De Stad van de Zon wat tegelijkertijd dient voor waterberging en
levert 2,45 megawattpiek natuurlijke waterzuivering.
(MWp) aan zonne-energie
en 6,9 megawatt (MW)
aan windenergie op. Alle
woningen zijn voorzien
van zonnepanelen en
bewoners kunnen hun
eventuele overschot aan Informatiecentrum
energie terugleveren aan Stad van de Zon
het net. Dat de zon het 072 572 4739
uitgangspunt is van de wijk
is duidelijke terug te zien
op de kaart: de wijk ligt gedraaid ten opzichte van de doorgaande weg.
Dit was nodig om tot een betere bezonning van de woningen te komen.
28 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 29
16. Stad van de Zon – Heerhugowaard
30 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 31
17. Het Lang Noord – Enschede
Binnen de herstructurering van de wijk Wesselerbrink te Enschede
participeert woningcorporatie Domijn in een pilotproject waarbij
woningen in de buurt Het Lang worden
gerenoveerd. De drive-inn woningen
hebben een energielabel F en door
de renovatie worden de woningen
������
geupgrade naar een A, A+ tot A++ label.
�������
Het gaat om circa 200
hobbykamerwoningen die worden
voorzien van een compleet nieuwe
gevel. Bewoners konden kiezen uit vier ����������
��
verschillende ontwerpen. Uiteindelijk
��������� ��
����
������������
viel de keus op twee verschillende
ontwerpen.
De woningen worden aangesloten op
�����������������
de stadverwarming en krijgen nieuwe
isolatie en beglazing. De woningen die
een A++ label krijgen worden onder
������
andere voorzien van tripleglas, een
warmtepomp en PV zonnepanelen. ����������������������
���������������������
www.domijn.nl – Dhr. J. Vos – 0900-335 0 335 ����������������������������������
���������������������������������������
32 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 33
18. Particulier Nieuwbouwadvies – Smallingerland het realiseren
van energie- en
De gemeente Smallingerland geeft een deel van haar kavels uit in waterbesparende
particulier opdrachtgeverschap. Om deze particuliere bouwers te maatregelen. Van
verleiden tot een duurzamere bouw dan het bouwbesluit voorschrijft, is deze regeling
de Subsidieregeling Duurzaam Bouwen in het leven geroepen. heeft 20% van
de nieuwbouwers
Met deze regeling krijgen kopers van een bouwkavel een ‘advies gebruik gemaakt.
op maat’ van een gespecialiseerd adviesbureau over duurzame
maatregelen in hun woning. Zoals een warmtepomp, zonnepanelen
of een grijs water
systeem. Met
dit advies wordt Gemeente Smallingerland – Dhr. F. van der Haak – 0512 58 1367
inzichtelijk gemaakt
wat de effecten
voor het milieu zijn
maar ook wat de
meerkosten, subsidie-
mogelijkheden en de
terugverdientijd is.
Het tweede onderdeel
van de regeling is
een bijdrage tot 50%
van de geschatte
meerkosten die
nodig zijn voor
34 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 35
19. Thema
Duurzaam slopen
Duurzaam slopen is een proces waarbij partijen op zoek gaan naar
mogelijkheden om de milieubelasting van het slopen te reduceren. Het
is een optimalisatieproces en richt zich op:
- het demonteren en hergebruiken van bouw- en
installatiecomponenten;
- het zo veel mogelijk hergebruiken van materiaalstromen in
productieprocessen. Zo kunnen verschillende soorten plastics, glas en
puin worden hergebruikt.
Duurzaam slopen is een benadering die verder gaat dan het slopen
van een oud gebouw om een nieuw gebouw te realiseren. Het gaat
ook om het ontwerpen van een gebouw dat aan het einde van zijn
levensduur op een duurzame en milieuverantwoorde wijze te slopen is.
www.sloopadviseurs.nl – Dhr. T. Hendriks – 024 322 4564
36 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 37
20. Hart van wijk – Zutphen
Bij de wijkvernieuwing van het Waterkwartier in Zutphen is duurzame
sloop toegepast. Deze wijkvernieuwing is een initiatief van de gemeente
Zutphen en woningcorporatie Ieder1. In de hele wijk worden woningen
gerenoveerd, de infrastructuur vernieuwd en worden nieuwe woningen
en een winkelcentrum gerealiseerd.
Voor het plangedeelte
‘Hart van wijk’ zijn 112
gezinswoningen gesloopt.
De materialen die
vrijgekomen zijn met de
sloopwerkzaamheden zijn
grotendeels hergebruikt.
Via een tweedehands
bouwmaterialen winkel
zijn het balkhout en
het dakbeschot weer
op de markt gekomen.
Ook is het puin elders
in de wijk toegepast voor de infrastructurele werken. Dit scheelt in
transportkosten en de aanschaf van nieuw materiaal.
38 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 39
21. Kantoor
De Woonplaats – Enschede
Aan de Zuiderval heeft De Woonplaats haar nieuwe, duurzame kantoor
gebouwd. De bouw van het kantoor is gerealiseerd in consortium
verband met o.a. BAM Vastgoed, waardoor ook de uitvoerende partij
vanaf het begin betrokken was. Hierdoor was er meer ruimte voor
innovatie en creativiteit. Uiteindelijk is er een kantoor gerealiseerd met
een zeer zuinig energielabel van A+.
Dit label is behaald door een
mix van maatregelen in te
zetten. Zo zijn de ramen aan
de buitenkant voorzien van
horizontale lamellen, waardoor
de warmte-instraling van de Deze combinatie van maatregelen
zon wordt tegengegaan maar heeft ervoor gezorgd dat het kantoor
er wel sprake is van lichtval. 34% energiezuiniger is dan wettelijk
Ook beschikt het kantoor over voorgeschreven. De investeringskosten
betonkernactivering. Dit houdt bleken door deze wijze van bouwen
in dat de betonconstructie hoger dan bij traditionele bouw.
van het gebouw gebruikt Vanwege lagere kosten tijdens het
wordt om warmte en koude gebruik was het bouwen van dit
te bufferen. Hierdoor wordt de binnentemperatuur op een gemiddelde duurzame kantoor overall wel rendabel.
constante waarde gehouden. Tot slot beschikt het gebouw over een
warmteterugwin-installatie. www.de-woonplaats.nl
Dhr. J.J. de Kroes - 053 475 7400
Foto: Rene Fokkink
40 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 41
22. Stadskantoor – Den Haag
er gebruik gemaakt van prefabricatie, wat bouwafval vermindert. Het
Aan de Leyweg in Den Haag bouwt de gemeente in samenwerking gebouw krijgt een installatie voor warmte- en koudeopslag in de bodem
met BAM Vastgoed haar nieuwe Stadskantoor. Het gebouw is een en zal worden verwarmd en gekoeld door een betonkernactivering. Het
voorbeeld op het gebied van functiemenging. Naast een deel van de kantoor belooft één van de duurzaamste gebouwen in de gemeente Den
gemeentelijke organisatie gaat het kantoor ook onderdak bieden aan de Haag te worden.
bibliotheek en 49 appartementen. www.bambouwtstadskantoorleyweg.nl
Bij de bouw wordt gebruik gemaakt van duurzame materialen zoals
FSC-hout en het bouwafval wordt gescheiden afgevoerd. Ook wordt
42 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 43
23. High Tech Campus – Eindhoven over 100 eigen fietsen en een goede OV-verbinding met het station.
Auto’s die wel op het terrein komen worden ‘weggestopt’ in garages.
De High Tech Campus in Eindhoven (HTCE) weerspiegelt de focus Deze parkeergarages zijn voorzien van PV-cellen die duurzame energie
van Philips op duurzaam ondernemen. De HTCE investeerde meer dan leveren voor het complex.
50 miljoen euro in maatregelen, die met name energie besparen en
CO2-reduceren. Het project heeft de Building Business Golden Green
Award 2009 in de categorie gebiedsontwikkeling gewonnen. Een award
die uitgereikt wordt door Building Business voor een uitblinkende
ontwikkeling op het gebied van duurzaamheid in de bouw- en
vastgoedsector.
Vanaf de oprichting werkt de Campus
samen met milieuorganisaties, nationale
autoriteiten en andere organisaties om
duurzaam en verantwoord gedrag te
stimuleren.
Op het terrein staat meer dan
300.000m2 aan kantoor en laboratia,
gehuisvest in energiezuinige gebouwen www.hightechcampus.nl
die gebruik maken van passieve www.buildingbusiness.com/awards/
zonne-energie en warmte-koudeopslag www.inbo.com
(WKO). De WKO zorgt voor een energie 033 286 8150
besparing van 40%. Bij de inrichting van Foto: Norbert van Onna
het terrein is gekozen voor een autoluw
uitgangspunt, de Campus beschikt
44 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 45
24. High Tech Campus – Eindhoven
Ontwerp: Inbo en JHK samenwerkende architecten v.o.f
Projectteam: Douwe BoonstraRob Langeslag, Bert van Breugel, Willem Stommel
Tom Kretschmann, Emiel Hengst, Marc Smolders, Roland Schraverus
46 inspiratieboekduurzaamheid Foto: Jeroen Musch
inspiratie boek duurzaamheid 47
25. Instrumenten
GPR Gebouw® GPR Gebouw is inzetbaar voor 3 functies: beleid, ontwerpkeuzen en
voor het bepalen van het resultaat van daadwerkelijk gerealiseerde
GPR Gebouw® is een programma dat ontwerpgegevens omzet naar gebouwen.
gegevens over prestaties op het gebied duurzaamheid. Het is een Voor
softwareprogramma dat helpt bij het maken van duurzaamheidskeuzes stedenbouw
voor nieuwbouw en renovatie van woningen, kantoren en scholen. is een
Thema’s die aan de orde komen zijn energie, milieu, gezondheid, speciale
gebruikskwaliteit en toekomstwaarde. De prestaties worden uitgedrukt GPR in
in een rapportcijfer. Wanneer er gebouwd wordt volgens het Bouwbesluit ontwikkeling,
levert dit een zes op. Door aanpassingen door te voeren binnen de GPR
genoemde thema’s levert dit een hogere GPR-waarde op en wordt het Stedenbouw.
gebouw dus duurzamer. Omdat GPR Gebouw® ook aspecten als sociale Deze heeft
veiligheid, belevingswaarde en toegankelijkheid meeneemt, geeft het dezelfde kern-
een integraal beeld van duurzaamheid weer. GPR Gebouw® kan worden kwaliteiten
ingezet door als GPR
ontwikkelaars, Gebouw® en
gemeenten, geeft vergelijkbare resultaten op stedenbouwkundig relevante thema’s.
corporaties, Met dit instrument wordt het mogelijk om de duurzaamheidsambities op
particuliere de niveaus van stedenbouw en bouwplan te structureren. In 2010 wordt
opdracht- het prototype getest in diverse pilots.
gevers,
architecten en www.gprgebouw.nl - www.gprstedenbouw.nl
adviseurs. W/E adviseurs - Rogier Wolf - 013-5835311 - wolf@w-e.nl
48 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 49
26. Het Groene Balkon – IJsselstein Korting grondprijs – Eindhoven
Het nieuwbouwproject in IJsselstein lijkt op het eerste gezicht een De gemeente Eindhoven wil duurzame bouwprojecten stimuleren
doorsnee nieuwbouwwijk zoals er zoveel zijn in Nederland. Ruime en geeft daarom een korting op de grondprijs. Voorwaarde hierbij is
twee-onder-één kap woningen en (half)vrijstaande woningen in de jaren dat nieuwbouwprojecten minimaal een 7,5
dertig stijl. Echter, op het gebied van duurzaamheid springt de wijk moeten scoren op de GPR-schaal. Het gaat
eruit. dan onder meer om gebruik van materialen
Woningen en energiezuinigheid. Bestaande panden
uit de wijk die duurzaam worden verbouwd, kunnen
hebben een in aanmerking komen voor uitstel van
score op GPR betaling van de legeskosten. De eis is dat de
gebouw® van duurzaamheidsscore van het pand door de
8.36: dit is verbouwing met 2 GPR-punten omhoog gaat.
ruim boven Met deze kortingen hoopt de gemeente ook de lokale woningbouw te
de normen stimuleren.
van het
Bouwbesluit
die leiden
tot een
score van 6. www.w-e.nl
Deze hogere score is onder andere bereikt door het toepassen van Publicatie
zonnepanelen en goede isolatie. Handreikingen voor duurzaam
bouwen aan gemeenten
www.naw.nl/content/duurzaam-ontwikkelen
50 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 51
27. Greencalc+
In Zutphen is met Greencalc+ een nieuwe woonwijk geoptimaliseerd
Greencalc+ is een hulpmiddel om gebouwen en wijken te beoordelen op het gebied van duurzaamheid. Via een driestappenplan is de wijk
en te vergelijken op het gebied van duurzaamheid door middel van de milieuvriendelijker gemaakt. Allereerst is het materiaal en watergebruik
milieu-index. De milieu-index geeft de prestatie aan van het gebouw of geoptimaliseerd. Daarna zijn de gebouw gebonden installaties
de wijk ten opzichte van een referentie uit het jaar 1900 (milieu-index aangepakt, zoals het warmtepompsysteem. De laatste stap was het
100), dit gebeurt op de onderdelen: materiaalgebruik, energiegebruik plaatsen van gemiddeld 10m2 aan PV-cellen per huishouden.
en drinkwatergebruik. Op wijkniveau wordt ook mobiliteit meegenomen
in de beoordeling. Om maximaal gebruik te maken van de zon is de opzet van de wijk
aangepast. Hierdoor is een groot gedeelte van de wijk geschikt gemaakt
voor het plaatsen van zonnepanelen.
Varianten Kwh M3 gas Co2 (kg/jr) Milieu-Index
Eerste Ontwerp 135.071 104.313 335.010 149
+ Materiaal- en
waterbesparing 135.071 104.313 335.010 165
+ Warmte-
pompsysteem 313.359 12.817 116.265 310
‘groen’
+ Zonoriëntatie
en 10m2 PV 209.481 12.817 32.620 513
www.greencalc.com
52 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 53
28. Duurzaamheids Profiel van een Locatie (DPL) wijk monitoren in de tijd. In een profiel kan de gerealiseerde score, de te
verwachten score en de gewenste score (ambitie) worden weergegeven.
DPL is een computerprogramma dat de duurzaamheid van een wijk Hiermee wordt duidelijk inzichtelijk gemaakt hoe de locatie scoort op
meet en vergelijkt met een referentiewijk. Het is toepasbaar op zowel het gebied van duurzaamheid.
bestaande wijken als nieuwbouwplannen en is ontwikkeld voor IVAM,
www.ivam.nl - L. van der Noort - 020 525 5912
een adviesbureau gelieerd aan de Universiteit van Amsterdam. In
Enschede is dit progamma toegepast op het project Spoorzone.
Aan de hand van 24
deelaspecten van de
elementen People, Profit
en Planet toetst DPL het
duurzaamheidsgehalte van
de wijk. Het programma
kan ingezet worden tijdens
diverse fases van een
project. Zo kan het van
dienst zijn bij het opstellen
van de ambities, kan het
een vergelijking maken
tussen verschillende
planscenario’s maar kan
het ook de kwaliteit van een
54 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 55
29. Duurzaamheidskompas civiele projecten Doordat het kompas een onderscheid maakt tussen de verschillende
fasen van het project is de doorwerking van een bepaalde keuze te
Om duurzaamheid ook in projecten van de Grond-, Weg- en zien. Ook kan het kompas ingezet worden om een vergelijking te maken
Waterbouw-sector te integreren, heeft adviesbureau Tauw in tussen verschillende alternatieven.
samenwerking met TNO en de Hogeschool Arnhem Nijmegen een
duurzaamheidskompas ontwikkeld. Dit kompas geeft een overzicht van
de verschillende onderdelen van het project en geeft per onderdeel het
‘duurzaamheidsgehalte’ weer.
Het kompas is verdeeld
in drie fasen: ontwerp,
realisatie en beheer &
onderhoud. Per fase toetst
het kompas de gewenste
onderdelen op een aantal
duurzaamheidscriteria
waaronder materiaal,
logistiek, omgeving,
management en veiligheid.
De invulling en waardering
van de onderdelen gebeurt
in samenspraak met de
projectgroep en op basis van een vergelijking met de standaardaanpak.
Het resultaat wordt gevisualiseerd in het kompas, waarbij groen voor
een duurzame keuze staat en rood voor een minder duurzame keuze.
56 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 57
30. Fietspad Pitteloseweg – Assen
De gemeente Assen heeft met behulp van het Duurzaamheids Kompas
ontwerpkeuzes gemaakt voor het fietspad Pitteloseweg. Het kompas
bracht voor alle fases van het project de effecten van de ontwerpkeuzes
in kaart. Een duurzame keuze in de ontwerpfase kan in de beheer- en
onderhoudsfase namelijk een slechte keuze blijken te zijn. Deze relaties
zijn inzichtelijk gemaakt met het Kompas.
Met behulp van een brainstormsessie heeft de opdrachtgever zijn
visie op duurzaamheid in kunnen passen in het kompas. Dit leidde tot
Tauw
een evenwichtige afweging voor duurzame ontwerpkeuzes binnen het
J.H.M. Fischer - 0570 - 699149
project.
www.tauw.nl/duurzaamheidskompas
58 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 59
31. Thema
Cradle 2 Cradle
Het Cradle 2 Cradle-concept (C2C) betekent letterlijk van wieg
tot wieg. De centrale gedachte van dit concept is dat alle gebruikte
materialen na inzet in het ene product, nuttig ingezet worden in een
ander product, zonder haar waarde te verliezen. Het gaat om het sluiten
van kringlopen, zowel van afvalstoffen als van materialen. In de C2C-
toepassing wordt er materiaal voor het product gekozen dat vanaf het
begin de gewenste vernieuwbare eigenschappen heeft. Bij einde van
de levensduur is dit materiaal ‘voedsel’ voor een nieuw product, zonder
verlies van kwaliteit, of is het biologisch afbreekbaar en dus voedsel
voor de natuur.
Het concept is ontwikkeld door
de ontwerper William McDonough
en de chemicus Michael Braungart.
Hun ideeën zijn gepubliceerd in het
boek ‘Cradle to Cradle: Remaking
the way we make things’. Ook
in de gebouwde omgeving kan
C2C ingezet worden. Te denken
valt aan herbruikbare materialen
die hun waarde niet verliezen,
ontmantelbare en flexibel inzetbare
gebouwen en gebouwen die water
en lucht zuiveren.
60 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 61
33. Greenport Venlo
Ten noordwesten van Venlo wordt een agro-logistiek cluster
ontwikkeld, het Klavertje 4. Naast een belangrijke economische functie
heeft het project ook een uitdagende ambitie op het gebied van
duurzaamheid.
Cradle to cradle is de leidraad waarlangs de gebiedsontwikkeling vorm
krijgt. Op termijn moet de Greenport zelfvoorzienend worden op het
gebied van energie, maar ook op het gebied van water. Zo komt er geen
waterleiding het gebied in en gaat er geen riolering het gebied uit. Het
regenwater van de daken wordt opgevangen en geïnfiltreerd. Middels
een grondpassage en een living machine wordt het water weer geschikt
gemaakt voor hergebruik. Uiteindelijk
moet het gebied in 2020 een neutrale
waterbalans hebben.
64 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 65
34. Park 20/20 – Haarlemmermeer
Nabij Schiphol wordt een fullservice kantorenpark gerealiseerd: Park
20/20. Het kantorenpark gaat naast meer dan 90.000m² kantoren ook
andere voorzieningen bevatten zoals een hotel, diverse winkels, een
kinderdagverblijf en een fitnesscentrum. Het park is gericht op een
betere integratie tussen werk- en privéleven.
Daarnaast is één van de uitgangspunten voor de ontwikkeling
van dit park is het C2C-principe. Dit leidt tot toepassing van groene
daken, flexibele bouw, slimme oriëntatie op de zon, grote atria en een
installatie die niet alleen afvalwater zuivert, maar er ook methaan uit
wint dat als energiebron wordt gebruikt.
www.park2020.com
66 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 67
35. Park 20/20 – Haarlemmermeer
68 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 69
36. Overig
Waterpleinen – Rotterdam
Rotterdam heeft relatief weinig ruimte in de stad waar regenwater
aan de oppervlakte kan worden opgevangen en vastgehouden. Via
een ondergronds rioolstelsel wordt het regenwater afgevoerd. Door
piekbuien raakt het rioolstelsel overbelast en kan het regenwater niet
snel genoeg worden afgevoerd en is wateroverlast het gevolg. Om dit
probleem te ondervangen zijn de waterpleinen bedacht.
Een waterplein is een speelplek en waterberging ineen. Het is een
openbaar plein, zo ingericht dat deze gecontroleerd kan overstromen
en afvloeien. Het plein kan het water van stortbuien verzamelen en
vasthouden om het op een later tijdstip af te voeren. Naar verwachting
zal het plein ongeveer 95% van de tijd droog zijn en in gebruik zijn als
‘normale’ openbare ruimte. Water van normale regenbuien wordt op
traditionele wijze afgevoerd en zal niet naar het waterplein worden
geleid. Tijdens de periode dat het plein droog staat kan het dienst doen
als speel- en sportplaats. Tijdens een stortbui in de zomermaanden kan
het waterplein ook dienen als speelplaats voor de kinderen.
www.rotterdamclimateinitiative.nl - 010 205 3766
70 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 71
37. Vensterschool Gravenburg – Groningen De school is als het ware meegebouwd in het groeitempo van de
wijk. Dit was mogelijk omdat het gebouw ‘op poten’ staat en de entree
In de nieuwbouwwijk Gravenburg is een Vensterschool gerealiseerd bereikbaar is via een kunstmatige heuvel. De beneden verdieping is
waarin twee basisscholen en één kinderdagverblijf zijn gehuisvest. Het pas gerealiseerd toen de woonwijk verder was uitgebreid en de school
schoolgebouw heeft een EPC van 0,94, dit is beduidend minder dan de behoefte had aan meer ruimte.
wettelijk voorgeschreven EPC norm van 1,4 voor utiliteitsbouw. Er zijn
36 bronnen geslagen en door middel van warmtepompen wordt het
grondwater gebruikt voor vloerverwarming en plafondkoeling middels
een betonkernactivering.
Vensterschool Gravenburg – Groningen
72 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 73
38. Bedrijventerrein De Trompet – Heemskerk het terrein geen gasaansluiting, maar worden de panden door
warmtepompen voorzien van energie en zijn ze met zonnepanelen en
In de gemeente Heemskerk is één van de eerste duurzame warmteterugwinsystemen uitgerust. Tot slot krijgt elk bedrijf dat zich
bedrijventerreinen gerealiseerd. Het terrein is
ruim 18 hectare groot en er is plaats voor circa
100 bedrijven. Op het gebied van energie is
de doelstelling om een CO2 reductie van 40%
te realiseren ten opzichte van een traditionele
energievoorziening. Dit moet tot stand komen
door middel van
bouwkundige
maatregelen
(15%) en door vestigt op de Trompet een milieuscan aangeboden, dit om eventuele
een verbeterde milieuproblemen al in een vroeg stadium te voorkomen.
energievoorziening
(25%). Daarom is
gekozen voor de
bouw van bedrijfs-
Gemeente Heemskerk - Dhr. Nelissen - 0251-256777 - www.detrompet.com
verzamenpanden,
voorzien van
goede isolatie
en een oriëntatie op het zuiden. Met
de projectontwikkelaar zijn afspraken
gemaakt over de toepassing van
duurzame materialen. Ook heeft
74 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 75
39. Colofon
Opdrachtgever:
Gemeente Enschede
Cluster Bouwen & Milieu
Samenstelling:
Josien van den Berg
Trainee Netwerkstad Twente
Ontwerp: inspiratieboekduurzaamheid
Zielinski Visuals
Rudolf Zielinski
Print:
Het printwerk is tot stand gekomen met behulp van
Ecofont®.
Gaten in de letters besparen 20% inkt. Meer info
over deze speciale font staat onder www.ecofont.nl
76 inspiratieboekduurzaamheid inspiratieboekduurzaamheid 77