Munhk haan, tuunii ger buliin talaar delgerengui...

2.  Мөнх хааны эцэг: Тулуй
 Чингис хааны отгон хөвүүн Тулуй бол хиад
ястан, боржигон овогтой юм. Улаагчин хонь жил буюу
1187 онд Бөртэ хатнаас төржээ. Монголын нууц
товчоонд бичсэнээс үзвэл Өэлүн хатан хамгийн бага ач
Тулуйг өсгөж хүмүүжилж байжээ. Монгол эхийн цагаан
сүүгээр тэжээгдэн өссөн Тулуй балчир багаасаа эцгээ
даган цэргийн эрдмийг гарамгай эзэмшиж олон дайн
тулаанд оролцож асар их туршлага хуримлуулан
гарамгай жанжин болсон.

3.  13-р зууны эхэн үед Тулуйг бусад хаан хөвүүдээсээ
онцгойлон “Их ноён” хэмээн хүндэлж жинхэнэ уугуул
Монгол улсыг “Голын улс” хэмээн нэрлэх болсон юм.
Энэ нутаг бол хамаг Монгол улсын өлгий нутаг Бурхан
халдун уул болон гурван мөрний эхэнд бусдыг бүү
нутаглуулаасай хэмээн дархалсан нутаг болжээ. Чухам
энэ нутаг бол Тулуй хааны эзэмшил байсан юм. Чингис
хаан тэнгэрт хальсны дараа отгон хүү Тулуй гал сахих
ёсоор 1229 он хүртэл хоёр жил түр хаан ширээнд суусан
юм. Тулуй 1231 он буюу Цагаагчин туулай жил тэнгэрт
хальжээ

4.  Мөнх хааны эх: Сорхугтани бэг
 Сорхугтани нь Хэрэйдын удирдагч Тоорил ханы бага дүү
Жаха Хамбын охин юм. Жаха нь Тэмүүжинд их сайн байсан
ба өөрийн 2 охиныг түүнд өгчээ. Чингис хаан том охинтой
гэрлээд (сүүлд нь Жорчидайд өгсөн), харин бага охиныг нь
өөрийн хүү Тулуйд өгчээ. Сорхугтани бэг Мөнх, Хубилай,
Хүлэгү, Аригбөхийг төрүүлсэн ба Сорхугтани Бэгийн тухай
хүүхдүүд нь хаан болохоос өмнө Монголд ирсэн Плано
Карпини "энэ хатан татарын дунд маш нэр хүндтэй" гэсэн
бол персийн их түүхч Рашид ад Дин "тэрээр маш
ухаантай,дэлхийн бүх эмэгтэйгээс онцгой ялгарах хүн"
гэжээ. Сорхугтани Бэг загалмайн шашинтай байсан гэдэг
түүнийг нас барсанаас 20-хон жилийн дараа ирсэн Марко
Поло үүнийг мөн давхар баталжээ. 1252 онд нас барсан.

5.  Мөнх хааны дүү Хубилай: 1260оны5сарын5-
1271оны12сарын17 Их Монгол улс, 1271оны12сарын18-
1294оны2сарын18 Юань улсыг удирдсан. Монголын эзэнт гүрний 5
дахь хаан байсан бөгөөд дорнод Ази дахь Юань гүрнийг үндэслэгч
юм. Хамгийн том ах Мөнх хааныг нас барсны дараа 1260 онд Их
Монгол Улсын хаан ширээг эзлэхээр Хархорумд ирж, өөрийн дүү
Аригбөхтэй тэмцэлдсэн. 1264 онд Аригбөхийг ялсан бөгөөд түүний
энэхүү ялалт нь эзэнт гүрний нэгдлийг үгүй болгосон гэж болно.
Гэсэн хэдий ч Хубилай хаан Юань улсыг бий болгож, Алтан ордны
улс, Ил Хан улс, Цагадайн улсыг захиргаандаа оруулсан юм.
Түүний энэ ноёрхолд Номхон далайгаас Уралын нуруу
хүртэл, Сибирээс Афганистан хүртэлх дэлхийн хуурай газрын
тавны нэг хувь багтаж байв.

6.  1271 онд Хубилай хаан Юань улсыг байгуулсан бөгөөд тухайн
үед түүний захиргаанд Монгол, Түвд, дорнод Түркестан,
умард Хятад, өмнөд Хятадын ихэнх хэсэг болон зарим нэгэн
эзлэгдсэн газар нутаг оршиж байв. 1279 онд өмнөд Сүн улсыг
амжилттай устгасанаар Хубилай бүх Хятадыг эзлэн суусан
анхны Хятад биш угсааны хаан болов. Хубилай хаан
Тэгүлэнтэй гэрлэсэн бөгөөд Тэгүлэн маш эрт нас баржээ.
Түүний дараа Хубилай хаан Хонгирад аймгийн Чаби
хатантай гэрлэжээ. Чаби түүний хамгийн хайртай эхнэр
байжээ. 1286 онд Чаби хатныг нас барсных нь дараа Хубилай
Намбуй хэмээх залуухан үеэл дүүтэйгээ Чабигийн хүслийн
дагуу гэрлэжээ. 1294 онд нас баржээ.

7.  Мөнх хааны дүү Хүлэгү хан:
 1217 онд төрсөн. Баруун Өмнөд Азийн ихээхэн хэсгийг
эзлэн авсан Монголын удирдагч байв. Хүлэгү Тулуй
болон Хэрэйдийн Сорхагтани Бэх хоёрын дундаас
гарсан гутгаар хүү, Чингис хааны ач, Аригбөхийн ах,
Мөнх хаан, Хубилай хаан нарын дүү юм. Хүлэгүгийн
цэрэг Монголын Эзэнт гүрний баруун өмнөд хэсгийг
асар уудам нутгаар өргөжүүлж 1264 онд Персийн Ил
Хан улсыг байгуулжээ. 1265 онд нас барсан.

8.  Мөнх хааны дүү Аригбөх:
 Аригбөх 1932 онд төрсөн. Мөнх хааныг 1259 онд нас барсны
дараа хаан ширээний төлөөх тэмцэл эхэлжээ.Ах нарынхаа
эзгүйд АригБөх хаан суудалд сонгогдож , түүнийг тэр үеийн
сайдууд болон Мөнх хааны гэр бүл, зарим алтан ургийн
ноёдууд дэмжиж байв.Аригбөхийг хаан өргөмжлөхөд
Хархорумд Их хуралдай хуралдуулж, олонх хан
хөвгүүд, угсааны ноёд, нөлөө бүхий сайд, жанжин нарыг
оролцуулжээ. Тэрээр 1260-1264 онд хаан ор суусан. Их
Монгол улсын 5-р хааны сууринд Хархорумд болсон
хуралдайгаар хууль ёсоор өргөмжлөгдөж өөрийн ах Хубилайг
хууль бусаар хаан ширээнд суусныг эсэргүүцэн, тэмцэн
байлдаж байгаад хүчин мөхөсдөж 1266 онд өвчнөөр нас
баржээ.

9.  Мөнх хааны хатад:
 Их хатан: Сорхугтани бэг
 Есүй хатан: Хонгирад аймгийн Да Сэцэний умбол
хөвгүүн Манчин ноёны охин. Эрт нас барсан.
 Есүр хатан: Есүйн дүү.
 Чөбий хатан: 1259 онд Мөнх хаантай өмнөд Хятадыг
дайлахаар явж байгаад нас барсан.
 Хурц хатан: Харлуд аймгийнх. Мөнхийн 4-р хатан.
 Мингилэ хатан: Мөнх хааны 5-р хатан юм.

10.  Мөнх хааны хөвүүд:
 Бат: Мөнхийг даган Сүн улсыг байлдаж яваад 1257 онд нас
барсан.
 Асудай(Асуд): Мөн Хятадыг байлдаж яваад 1257 онд нас
барсан.
 Ёлондаш(Үйлэндэш): Ёлондаш Шилж хоёр Мөнхийг дагаж
Өмнөд Хятадыг дайлж эцгээ нас барахад нь хажууд нь байж
захиасыг нь сонссон. Иймдээ ч Аригбөхийг дэмжиж
Хубилайн эсрэг тэмцэл хийсэн.
 Шилж
 Бинд

11.  ШУТИС-Монголын түүх
 Ч.Далай-Монголын түүч(дэд, гутгаар дэвтэр)
 Монгол улсын түүх-дэд боть