Hizkuntza plangintza ikastaroa hiznet - barreña&juaristi

HIZNET
Hizkuntza Plangintza Ikastaroa

1. Hizkuntza gutxituak nazioarte mailan

Irakasleak: ©Andoni Barreña eta Patxi Juaristi

Hizkuntza Plangintza Ikastaroa, HIZNET EI-SEV / UPV-EHU
Mod. Zkia 1 © Andoni Barreña eta Patxi Juaristi
Hizkuntza gutxituak nazioarte mailan

AURKIBIDEA

1. HIZKUNTZA-ANIZTASUNA ETA HIZKUNTZA MEHATXATUAK
Egilea: Andoni Barreña

1.1. Atariko hitzak

1.2. Hizkuntza-aniztasuna
1.2.1. Hizkuntzak, hizkuntzakiak eta aldaerak
1.2.2. Hizkuntzak munduko lurraldeetan zehar
1.2.3. Hizkuntzak eta hiztunak

1.3. Hizkuntza mehatxatuak
1.3.1. Hizkuntzak hilzorian
1.3.2. Hizkuntzen arrisku-mailak
1.3.3. Hizkuntzak hiltzearen zioak
1.3.4. Hizkuntza-egoera zenbait herrialdetan

1.4. Bibliografia

2. GUTXITUTAKO HIZKUNTZAK MUNDU GLOBALIZATUAN
Egilea: Patxi Juaristi

2.1. Atariko hitzak

2.2. Globalizazioa gutxitutako hizkuntzen kalterako
2.2.1. Arazo politiko eta militarrak hizkuntza-elkarteak desagerrarazten
2.2.2. Aldaketa soziokulturalak asimilazioa eta identitate kulturalaren
galera bultzatzen
2.2.3. Arazo ekonomikoak hizkuntzen arerio
2.2.4. Arrazoi demografikoak herri eta kultura askoren osaketa aldatzen
2.2.5. Erakundeen laguntza falta eta hizkuntzen heriotza
2.2.6. Hizkuntzarekiko jarrera negatiboak aniztasunaren aurka
2.2.7. Egoera linguistikoari loturiko arazoak: estandarizazioa,
modernizazioa, elebitasuna eta diglosia hizkuntzen aurka

2.3. Globalizazioa hizkuntza gutxiagotuen mesederako

2.4. Zer gertatuko zaie globalizazioarekin hizkuntza gutxiagotuei?

2.5. Bibliografia

www.asmoz.org 2


1. HIZKUNTZA-ANIZTASUNA ETA HIZKUNTZA MEHATXATUAK

1.1. Atariko hitzak

Modulu honen helburua bikoitza da. Batetik, gizakiak sorturiko hizkuntzen eta
kulturen aniztasunaz ohartaraztea. Bestetik, gaur egungo zibilizazioan hizkuntza
eta kultura hauetako askok eta askok bizi duten desagertzeko arrisku-egoeraz
hausnarketa eragitea.

Oinarrizkotzat hartzen ditut hizkuntza guztien berdintasun eta duintasun-
hatsarreak, eta hizkuntzen desagertzea edo hiltzea gizateriaren aurkako zemai
larria dela.

Hizkuntza guztien berdintasunaz zera ulertzen dut: gizakiok sorturiko hizkuntza
guztiek zeregin berak gaitasun bertsuaz betetzen dituztela. Hots, hizkuntza guztiak
komunikatzeko sortuak daudela, eta ingurua ikusteko, ulertzeko eta interpretatzeko
eraren bat biltzen dutela.

Duintasunaz zera esan nahi dut: hizkuntza guztien oinarrizko berdintasuna
onarturik, izaera honen aldarrikapena egin behar dugula. Ez dago hizkuntza hoberik
edo txarragorik, egokiagorik edo desegokiagorik. Egon badaude gizarte-mota
batzuetara hobeto egokitu diren hizkuntzak, esaterako, gaur egungo gizarte
teknologikora hobeto moldatu direnak, hainbat eta hainbat tresna berri izendatzeko
milaka eta milaka hitz dituztelako. Alabaina, hizkuntza guztiek erakutsi dute
gizarte-motaren batera egokitzeko gaitasuna. Kontua zera da, guztiek daukatela
hiztunen beharrak betetzeko ahalmena, horretarako aukera eskaintzen baldin
bazaie. Guztiak egoki daitezkeela edozein gizarte-motatara.

Hizkuntzen duintasunean sinesteak aurre-iritzien aurka borrokatzea ere badakar.
Kultura, ekonomia, erlijio edo ideologia-arloetako ezberdintasunen gainetik,
hizkuntzen berdintasuna aldarrikatu behar dugu. Hizkuntzaren azalari begiratzen
badiogu, badirudi hizkuntzak ezberdinak direla. Baina hizkuntzaren muinera jotzen
badugu, garbi ikusiko dugu, hizkuntzalaritza berriak erakutsi digun legez, funtsean
hizkuntza guztiek informazioa biltzeko baliabide berak dauzkatela, antzeko egituren
erabilera egiten dutela, eta gramatika-tresna bertsuez eraikiak daudela. Hau da,
fonologia, gramatika, sintaxia eta lexikoa eratzeko bide bertsuak erabiltzen
dituztela.

Hizkuntzaren bat hiltzen denean galtzailea gizateria dela diodanean, zera adierazi
nahi dut: denok galtzen dugula mundua era diferenteren baten ikusteko leiho bat.
Aniztasuna da aberastasuna; uniformetasuna edo homogeneotasuna, ostera,
pobrezia. Gugandik urrun egon arren, galerak txirotu egiten gaitu, gizakiok kolore
bat gutxiago baitugu ikusgai eta, gainera, gure garunak sorturiko ikusmolde bat
ezabatu egin delako, gizakion sorkuntzaren amaraunak harietako bat galdu
duelako.

www.asmoz.org 3


1.2. Hizkuntza-aniztasuna

1.2.1. Hizkuntzak, hizkuntzakiak eta aldaerak

Zenbat hizkuntza hitz egiten dira gaur egun munduan? Galdera honi sarritan nola
erantzun jakin barik geratzen gara hizkuntzalariok, eta kopuru zehatza esatea ezina
dela erantzuten dugu. Romaine-k (1996), esaterako, itaun hori askotan egin diotela
kontatzen du, eta berak eman dituen erantzunek ez dituztela entzuleak ase. Kontua
zera da, lehenago hizkuntza eta hizkuntzakia zer diren bereizi behar ditugula, edo,
beste berba batzuk erabilita, zein alde dagoen hizkuntza eta aldaera baten artean.

Romaineren ustez (1996) aldaeraren bat hizkuntza denentz ez dute hizkuntzalariek
erabaki behar, hiztunek baino. Hizkuntza eta hizkuntzakia kontzeptuak ez dagozkio
hizkuntzalaritzari zehaztea, arazo sozialak baitira.

Ildo honetatik ikus dezagun, adibide baten bidez, zer zaila den zehaztea zenbat
hizkuntza hitz egiten diren eremu geografiko mugatu baten, gutxienez denon
nahiak aserik. Zelan ihardetsiko genioke ondoko itauneari? Zenbat hizkuntza hitz
egiten dira Iberiar Penintsulan?

Demagun galdera orain dela 30 urte egin zigutela. Erantzuna, besteak beste,
halakoa izan zitekeen: euskara, gaztelania, katalana eta “gailego-portugesa”.
Orduan oso gauza arrunta zen pentsatzea galiziera eta portugesa hizkuntza bera
zirela, baina azkeneko 30 urteetako ibilbidearen ostean gutxi dira uste horri eusten
diotenak.

Gaur egun, beraz, honako erantzuna itxaron daiteke: euskara, gaztelania, katalana,
galiziera eta portugesa.

Alabaina, askok eta askok asturiera eta aragoiera ere erantsiko lizkiokete zerrenda
horri. Baditugu, bada, zazpi hizkuntza Iberiar Penintsulan.

Baten batek zera esan dezake, Kataluniako estatuan Aran araneko hizkuntza
berezia ere aipatzen dela, eta bertakoen eskubideak hizkuntza hori erabiltzeko
jagoten direla lege-bilduma horretan. Badugu, beraz, zortzigarren hizkuntza:
aranera. Beste kontu bat da, aldiz, aranera gaskoieraren aldaera dela, eta hau
okzitanierarena. Aranera edo okzitaniera deitu arren, gutxienez zortzi hizkuntza
dauzkagu.

Eta zer gertatzen da valentzierarekin? Valentziera hizkuntza beregaina da ala
katalanaren aldaera? Valentziako gobernu autonomikoak oraintsu sortu du
Valentzieraren Akademia eta neurri gogorrak hartzen ari da katalana lurraldean
alboratzeko. Nork erabaki behar du valentziera hizkuntza beregain denentz?

Edozelan ere, Iberiar Penintsulako hizkuntza-kontuak ez dira hemen amaitu. Zer
egin mirandera deituarekin? Mirandera Portugaleko ipar ekialdeko izen bereko
herrian egiten den aldaera da, eta batzuentzat antzinako leoneraren aldaera den
arren, beste batzuentzat portugesa eta leoneraren arteko hizkuntza beregaina da
(Siguán 1995).

Badira oraindik hizkuntza gehiago aitatzen dituztenak. Esaterako, Salvador (1987)
hizkuntzalariaren ustez hamaika dira penintsulako hizkuntzak, euskara zazpi
hizkuntzatan bereizten duelarik. Edozelan ere, bere helburua, laburbilduz eta

www.asmoz.org 4


galderaren bidez eginda, ondokoa da: halako hizkuntza-aniztasunaren aurrean ez
ote da praktikoena espainiar guztiona den gaztelania hizkuntza bakartzat garatzea?
Alabaina, badira hizkuntza gehiago aitatzen dituzten hizkuntzalariak ere. Grimes-ek
(1996), esaterako, besteak beste honako hizkuntzak ere zerrendatzen ditu
Espainian: “extremaduran” (200.000 hiztun ei dituena), “fala” (5.000-10.000 hiztun
ei dituena), “calo” (40.000-140.000 hiztun ei dituena) eta “vlach” (500-1.000
hiztun ei dituena). Azken biak ijito-hizkuntzak dira eta Grimesek penintsulan ez
ezik, Europako beste lurralde askotan ere hitz egiten direla dio. Uriagerekak
(2001), bestalde, ijitoen “kaló” aldaera aipatzen du Euskal Herrian eta Espainian,
bere hitzetan “roma” ijito-hizkuntzaren aldaera delarik.

Ikusten denez, zaila da zehaztea zenbat hizkuntza hitz egiten diren Iberiar
Penintsulan, eta hori lurralde hau oso ondo ezagutzen dugun arren. Alabaina,
badugu oinarrizko galdera: nork erabaki behar du aldaeraren bat hizkuntza
beregain denentz? Hizkuntzalariek? Hiztunek? Nork?

Dixon-ek (1997) hizkuntzaren inguruan ikuspegi bi bereizten ditu. Batetik
hizkuntzalariek hizkuntzaz daukaten iritzia edo hizkuntzalaritzatik zelan ulertzen
den hizkuntza-kontzeptua legoke. Bestetik, politikaren ikuspegitik hizkuntza-
kontzeptua nola ulertzen den. Hizkuntzalariek sarritan aipatu dute elkarrekiko
ulergarritasuna izan behar dela hizkuntzak bereizteko parametroa, baina kontu hau
ere ez dago hain argi, edo bera bakar-bakarrik kontuan hartzea, behintzat.
Elkarrekiko ulergarritasunaz gain, egitura arloan hizkuntzek izan ditzaketen
berdintasunen/ezberdintasunen arazoa dago.

Gainera, zer da elkarrekiko ulergarritasun hori? Sarri elkarrekiko ulergarritasuna
beharraren edo nahiaren arabera gertatzen da, aurre-iritziak eta ideologiak
erabakiorrak izanik arlo honetan.

Alabaina, nik hemen hizkuntzaren alderdi soziala jorratuko dudanez,
hizkuntzalaritzaren ikuspegia azaltzen ahaleginduko naiz, eta aldaera bat hizkuntza
dela onartzeko eskubidea hiztunek daukatela onartuko dut, edo bide horretatik
abiatuko naiz, bederen.

Ildo honetatik, gauzak horrela direla erakusteko, jarraian adibide batzuk jarriko
ditut. Hizkuntzalarientzat, esaterako, urdua eta hindia hizkuntza beraren aldaerak
dira, baina hiztunentzat hizkuntza ezberdinak dira, lehenengoa Pakistaneko
hizkuntza ofiziala, ingelesarekin batera eta, bigarrena, Indiako hizkuntza ofiziala,
hau ere ingelesarekin batera.

Antzeko egoera ikus dezakegu Norvegiako norvegiera eta Suediako suedieraren
artean. Hizkuntza bi hauen hiztunek ez dute inolako arazorik elkarrekin ulertzeko,
baina gaur egun inork ez du zalantzan jartzen hizkuntza ezberdinak direnik.
Gainera, bikote honi daniera hizkuntza ere erants diezaiokegu, elkarrekiko
ulergarritasuna oso handia baita.

Zer esan behar dugu serbierari, kroazierari eta bosnierari buruz? Gaur egun estatu
ezberdinetako hizkuntza ofizialak dira, baina oraintsu arte hizkuntza beraren
aldaera txikiak direla onartu izan da. Esaterako, Euskaltzaindiak (1994-2001)
“serbokroaziera” terminoa onartu zuen, gaur egun terminoz honez gain serbiera,
kroaziera eta bosniera ere onartzen dituen arren.

Noiztik du hizkuntza estatusa onartua luxenburgerak? Oraintsu arte alemanaren
aldaera dela esan izan da, baina 1983an Luxenburgoko gobernuak frantsesarekin

www.asmoz.org 5


eta alemanarekin batera hizkuntza ofizialtzat hartu zuenetik bere estatusa zeharo
aldatu da, eta gaur egun hizkuntzatzat jotzen da nazioartean.

Elkarrekiko ulergarritasunaren ildotik abiatuz, Errusiar Federazioko errusiera eta
Bielorrusiako bielorrusiera ez lirateke hizkuntza ezberdintzat hartuko; ezta Errusiar
federazioko Txetxeniako txetxenera eta Ingushiako inguxera ere.

Bada arlo honetan beste zehaztapen garrantzitsurik ere, hizkuntza kontzeptua ez
dela bera munduko kultura eta bazter guztietan. Eta honek zeharo baldintzatzen
ditu hiztunen iritziak eta nahiak. Hizkuntzaz mendebaldean dugun kontzeptua ez
da, esaterako, Papua Ginea Berriko biztanleak dutena (Romaine 1996). Oro har,
mendebaldean estatu-hizkuntzaren tradizioaren zama handia dugula esan daiteke,
eta, honen arabera, aldaerak hizkuntza bakarrean biltzeko joera da nagusi.
Munduko beste bazterretan, ostera, bertako hizkuntzek estatu-hizkuntza estatusik
lortu ez dutenez, aldaerak hizkuntzatzat jotzeko joera handiago izaten da.

Europan azkeneko mendeetan joera nagusia estatu bakoitzak estatu-hizkuntza
bakarra izatea izan da. Horrela gertatzen da, esaterako, Espainian gaztelaniarekin,
Frantzian frantsesarekin, Alemanian alemanarekin, Italian italierarekin, Errusiar
Federazioan errusierarekin eta Erresuma Batuan ingelesarekin. Estatu hauek,
gainera, izugarrizko ahaleginak egin dituzte euren hizkuntza ofizialak batzeko,
goratzeko eta zabaltzeko. Ibilbide honetan estatuen muga-barruetan erabiltzen
diren edo izan diren beste aldaera asko eta asko, ostera, alboratzen,
desagerrarazten, estandarrera erakartzen edo baliogabetzen saiatu dira. Horrela,
gaur egun, estatu aurreratu, garatu eta zibilizatu hauetan, nolabait behintzat,
hizkuntza-batasuna ei da berezitasun nagusiena. Esan nahi dudana zera da,
alemana hizkuntzatzat daukaten herrialdeetako hizkera ezberdinetako hiztunek
sarritan ez dietela elkarri ulertzen, ez badute aleman estandarrera jotzen. Antzeko
egoera gertatzen da arabierarekin eta txinerarekin, lurralde ezberdinetako hiztunek
ez baitiete elkarri gauza handirik ulertzen. Espainian eta Frantzian hainbat aldaera
galdu egin dira edo, gutxienez, gaztelania eta frantses estandarretara hurreratu.
Nolabait esate arren, azkeneko mendeetan hizkuntza-ezberdintasunaren aurka egin
da, hizkuntza-batasuna eraiki nahian.

Hirugarren munduan deitzen den lurraldeetan eta Europatik kanpo, ostera, oso
hizkuntza gutxik erdietsi dute hizkuntza ofizialaren estatusa, zeregin horretarako
hizkuntza europarrak hartu dituztelako, hala nola, Kanadan, Afrikako Erdiko
Errepublikan, Beninen, Burkina Fason, Burundin, Djibutin, Gabonen, Ginean,
Kongon eta Kamerunen frantsesa, Australian, Kanadan, Estatu Batuetan, Nigerian,
Zelanda Berrian, Namibian, Pakistanen, Indian eta Zimbabwen ingelesa eta
Argentinan, Guatemalan eta Mexikon gaztelania.

Lurralde hauetan oso gutxitan jagon dira bertako hizkuntzak eta ez da inolako
batasun-indarrik sortu euren inguruan, edo oso gutxi, eta horregatik dauzkagu
hizkuntzak baztertuta, hilzorian eta inolako laguntzarik gabe. Gutxi ikertu dira eta
joera nagusia aldaerak hizkuntzatzat hartzea izaten da.

Horrela, hizkuntzalari askok eta askok estatuen babesik jaso ez duten hizkuntza
hedatuak hainbat hizkuntza ezberdinetan bereizteko joera dute, hala nola, Peru,
Bolivia eta Ekuadorren hitz egiten den runa simi (autoglotonimoa) edo kitxua
Grimes-ek (1996) 35 hizkuntzatan bereizten du; Aljeria, Maroko, Niger eta Malin
erabiltzen den tamazight (autoglotonimoa) edo berbera Moseley eta Asher-ek
(1994) hogeitaka hizkuntzatan sailkatzen dute; Mexikon mintzatzen diren
mazatekera, mixtekera eta zapotekera Suárez-ek (1983) beste hainbaten, eta abar.

www.asmoz.org 6


Ildo honetatik hizkuntza handitzat jotzen direnen batasuna zalantzan jartzen
dutenak ere badira. Esate baterako, askorentzat arabiera, alemana, italiera edo
txinera hitzek hizkuntza-multzo bana baino ez dute biltzen. Grimesek (1996, 2000),
adibidez, alemanaren inguruan zazpi sarrera ditu Alemaniako hizkuntza-zerrendan,
Allemannisch edo Alsatian, Bavarian, Low German, Standard German edo High
German, Low Saxon, Swabian eta Mainfränkish, zortzi italierarentzat Italian,
Emiliano-romagnolo, Italian, Liguruan, Lombard, Napolitan-calabrese, Piemontese,
Sicilian eta Venetian, eta hamalau txinerarentzat Txinan, Gan -20.580.000 hiztun ei
dituena-, Hakka -25.725.000-, Huizhou, Jinyu -45.000.000-, Mandarin -
836.000.000-, Min Bei -10.291.000-, Min Dong, Min Nan -25.750.000-, Min Zhong,
Pu Xian, Wu -77.175.000-, Xiang -36.015.000-, Yue edo Cantonese -46.305.000-.
Hau guztia http://www.ethnologue.com/ orrian ikus daiteke.

Nolanahi ere, bitxia da ikustea Grimesentzat ingelesa, gaztelania, frantsesa eta
errusiera hizkuntzak batasuna gordetzen dutela mundu guztian. Ez du gauza bera
uste Moreno Cabrerak (2000) ingelesari buruz, ordea.

Kontu hauek noraino dauden nahasita ikusteko Grimesek (2000) euskararentzat
hiru sarrera dituela aitatuko dut: bat Espainian (Basque) eta bi Frantzian (Basque,
Navarro-Labourdin eta Basque, Souletin). Egile honek behin ere ez du batu hiru
sarrera hauen hiztun-kopuruak.

Gauzak horrela, hasierako galderaren ingurura itzultzeko unea dela begitantzen
zait. Ikusi dugu zelako zailtasunak dauden munduko hizkuntza-kopurua zehazteko
hizkuntza/hizkuntzakia ezbaiaren arabera. Alabaina, badira zehaztapen hau
oztopatzen duten beste zio bi ere, behintzat.

Batetik, munduko lurralde guztietako hizkuntza deskribapena falta zaigu. Asko
aurreratu da arlo honetan, baina oraindik ere etnia eta hizkuntza berriak aurkitzen
dihardugu. Horrela, esate baterako, Crystal-ek (2000) aipatzen duen legez, etnia
eta hizkuntza berri bi aurkitu dira Indonesiaren agindupean dagoen Irian Jaya irlan,
vahuadate eta aukedate gizataldeak hain zuzen. Brasilen ere oraintsu ezagutu dugu
gure zibilizazioarekin inolako harremanik izan ez duen talde bat aurkitu dutela.

Bestetik, hizkuntzen izenen inguruan gertatzen den nahastea dugu. Gauza jakina
da hizkuntza gehienek izen bat baino gehiago dutela, gehienetan inguruko herriek
izen ezberdinez ezagutzen dituztelako. Horiez gain, hiztunek euren hizkuntzari
ematen dioten izena dugu, autoglotonimoa, alegia. Hizkuntzak izendatzerakoan,
beraz, autoglotonimoa eta heteroglotonimoak ditugu, azkeneko hauek inguruko
herrietan hizkuntzari deitzen zaion arabera.

Alabaina, batzuetan, batez ere urruneko hizkuntzez ari garenean,
heteroglotonimoak eta autoglotonimoa hain ezberdinak izaten dira, ezen zaila
izaten baita hizkuntza beraz edo hizkuntza ezberdinez ari garen jakitea. Ikus
ditzagun adibide batzuk.

Ekuadorren eta Perun 5.000 hiztunek hitz egiten duten achuarerak, esaterako,
ondoko izenen batez ikus dezakegu hor zehar: achual, achuar-shiwiar, achuale,
achuar, achuara, hivaro, jivaro y maina (Grimes 1996, Moseley eta Asher 1992).

Salomon Uharteetan 4.000 gizakik hitz egiten duten naaude hizkuntzak, hiztunek
deitzen dioten legez, ondoko heteroglotonimoen bidez ezagutzen da nazioartean:
aïwo, gnivo, nivo, nifilole, lomlom, reefs eta ayiwo (Grimes 1996, Crystal 2000).

www.asmoz.org 7


Nigerian 300.000 hiztunek, gutxi gorabehera, noski, hitz egiten duten beromera
hizkuntzak ondoko izenak hartzen ditu nazioartean: berom, birom, berum, gbang,
kibo, kibbo, kibbun, kibyen, aboro, boro-aboro, afango, chenberom eta shosho.

Heteroglotonimoen kontu hau zailtasuna baino ez da izaten hizkuntzalarientzat.
Hona hemen, esate baterako, Crystalek (2000) kontatzen duena tapxinera
hizkuntzari buruz. Nigerian hitz egiten den hizkuntza honen heteroglotonimoak
Grimesen (1996) liburuan hauek dira: tapshin, tapshinawa, suru eta myet.
Londreseko Overseas Development Institute erakundeko Roger Blench irakaslea
tapxineraz hitz egiten den lurraldera joatea erabaki zuen. Horrela egin zuen 1998ko
martxoan eta bertan ondoko errealitatea aurkitu zuen: tapxinera hiztunek ns’r
izenaz baliatzen dira euren buruak izendatzeko, eta hitz horretatik, bere ustez etor
daitezke nsur eta suru heteroglotonimoak. Baina euren auzoko ngas-tarrek dishili
izenaz deitzen diete. Inguruko herri baten izena Met da eta hortik dator, antza
denez, myet heteroglotonimoa. Baina tapxin-tarrek ez dute uste met-tarrek euren
hizkuntza hitz egiten dutenik, beste bat baino. Blench ikerlariak, ostera ez du iritzi
bera. Laburbildurik, laburbiltzerik baldin badago, kontua da, Crystalek berak dioen
legez, ez dakigula nsur edo suru eta myet direlakoak hizkuntza bera edo hizkuntza
ezberdin bi diren.

Munduko Hizkuntzei Buruzko Txostena idazteko asmoz Bilboko UNESCO-etxeak
egin zuen datu-bilketan nung eta anu izeneko hizkuntzei buruzko inkesta bana jaso
zen. Hizkuntza horiek nola ezagutzen diren nazioartean jakiteko Grimesen (1996,
2000) zerrendara jo zen, eta anung hizkuntzarentzat ondoko heteroglotonimoak
aurkitu genituen: anung, anoong, anu, nu, lu, lutzu, lutze, kiutze, khanung,
kwinp'ang, khupang, kwingsang eta fuch'ye. Iturri honen arabera hizkuntza hau
Birmanian hitz egiten da, eta 15 edo 16 hizkuntzaki ditu, gehienak euren artean
ulertezinak. Alabaina, informazio gutxi dutela, eta informazio gehiago beharrezko
dutela diote egileek. Bestalde, anu hizkuntza identifikatzeko lanetan iturri berean
beste sarrera bat aurkitu genuen anu izenaz. Interesgarria da bigarren hizkuntza
honi buruz dakarren informazio guztia ikustea: “ANU [ANL] 700. Linguistic
affiliation: Sino-Tibetan, Tibeto-Burman, Unclassified. May be the same as Anal,
Nung of Rawang, or some other language. Typology: SOV. Survey needed”.

6.703 hizkuntza zerrendatzen dituen Grimesek (1996) ez du informaziorik anung
eta anu direlakoak hizkuntza bera edo bi diren jakiteko. Azkenean, orduak eta
orduak kontu hau ebazten eman ondoren, inkesta biek nung hizkuntzaz hitz egiten
dutela erabaki zen.

Kontu honekin amaitzeko zera aipatuko dut, Grimesen lanaren azkeneko bertsioak
(2000) 6.800 hizkuntza zerrendatzen dituen arren 39.304 hizkuntza- eta
hizkuntzaki-izen biltzen dituela.

Halere, arazo guztien gainetik gaur egun hizkuntzalari gehienok lurrean 6.000
hizkuntza inguru hitz egiten direla esaten dugu. Grimesek (2000) “Ethnologue”
liburuko hizkuntza-zerrendan 6.800 baino gehiago jaso ditu, Bright-ek (1992)
“International Encyclopedia of Linguistics” liburuan 6.300 sarrera bildu ditu, eta
Moseley eta Asher-ek (1994) “Atlas of the world’s languages” liburuan 6.796
hizkuntza dakartzate.

www.asmoz.org 8


1.2.2. Hizkuntzak munduko lurraldeetan zehar

Hizkuntzen banaketa kontinenteen arabera antzera samar ikusten dute adituek,
lurraldeari zein hizkuntza-kopuruari begiraturik behintzat. Ikus dezagun Grimesen
(1996) eta Krauss-en (1992) datuak jarraian (1. taula eta 1. irudia).

1. taula: hizkuntzen banaketa lurraldeetan

Grimes (1996) Krauss (1992)
Non Zenbat Non Zenbat
Amerikan 1.000 Amerikan 900
Afrikan 2.011 Afrikan 1.900
Europan 225 Europa eta Ekialde Hurbilean 275
Asian 2.165 Asia eta Ozeano barean 3.000
Ozeano Barean 1.302
Guztira 6.703 6.000

1. irudia: hizkuntzen banaketa kontinenteen arabera

Afrika 1.900 (%32)
Amerika 900 (%15)
Asia 1,900 (%32)
Barea 1.100 (%18)
Europa 200 (%3)

Hizkuntza-kopuru handiena duten estatuak 2. taulan bildu ditut. Datuak lau
iturriren arabera jaso ditut: Moreno Cabrera (1990), Krauss (1992), Grimes (1996)
eta Junyent (1999).

www.asmoz.org 9


2. taula: hizkuntzak eta estatuak

Moreno Krauss Grimes Junyent
Papua Ginea Berria 849 850 826 (817)1 800 baino +
Indonesia 672 670 600 baino +
Nigeria 413 410 478 (470) 394
India 381 380 418 (417) 500 inguru
Kamerun 269 270 286 (279) 250
Mexiko 241 240 295 (289) 200 inguru
Zaire / Kongo 212 210 221 200 inguru
Brasil 208 210 236 (195) 200 inguru
Estatu Batuak 167 160-100 213 (176)
Filipinak 164 160-100 171 (168)
Errusia 157 160-100 99 (96)
Malasia 145 160-100 138 (137)
Txina 142 160-100 206 (205)
Sudan 135 160-100 142 (132)
Tanzania 127 160-100 132 (131) 120 inguru
Etiopia 120 160-100 86 (82) 100 inguru
Txad 117 160-100 128 (127) 100 baino +
Australia 115 250 263 (234) 200 inguru
Vanuatu 112 160-100 110 (109) 100 inguru
Afrika Erdiko Errepub. 105 160-100 69 (68)
Birmania 160-100 111 (110)
Nepal 160-100 125 (124)

1.2.3. Hizkuntzak eta hiztunak

Badira ehunka milioi hiztun dituzten hizkuntzak, zein hiztun banaka batzuk baino ez
dituztenak. Gizakiok zenbat eta hiztun gehiago izan hizkuntza hori hainbat eta
modernoagoa eta bizimodu teknologiko zientifikorako egokiagoa dela uste izaten
dugu sarri. Alabaina, lehenago esan dudan legez, kontu hau ez da horrelakoa
zientziaren ikuspegitik.

Alta, ezin uka gaur egun hiztun-kopuruak izugarrizko baldintza jartzen diola edozein
hizkuntzaren berezko garapenari. Hortaz, atal honetan munduan zehar bizirik
dirauten hizkuntzen hiztun-egoera arakatuko dugu.

Hizkuntza mintzatuenak, hamar milioi hiztun baino gehiago dituztenak, 3. taulan
ikus ditzakegu bildurik. Taula honetan zera aurkituko dugu: lehenik, hizkuntzaren
izena euskaraz, horretarako Euskaltzaindiak proposatutakoak (Euskaltzaindia 1994-
2001) gordetzen ahalegindu naiz eta, proposamenik ez denean, Martí eta besteen
(2005) liburuko proposamenari lotu natzaio izartxo batez adieraziz; bigarrenik,
hizkuntzen izena ingelesez, Grimes-en (1996) eta Ruhlen-en (1990) arabera;
hirugarrenik, non hitz egiten diren, nahiz informazio hau guztiz zehazten ez dudan,
halakoetan izartxo bi agertuz; era, azkenik, hiztun-kopurua Grimesen (1996)
arabera.

1
Grimesek (1996) hizkuntza-kopurua eta bizirik irauten duten hizkuntza-kopurua bereizten ditu.

www.asmoz.org 10


3. taula: munduko hizkuntza mintzatuenak

Izena euskaraz Izena ingelesez Non Hiztunak
Alemana German Alemania, Austria** 98
Amharera Amharic Etiopia 20
Arabiera Arabic Egipto** 150
Asamera* Assamese India 14
Awadhera* Awadhi India, Nepal 20
Azerbaijanera* Azerbaijani Azerbaijan 14
Bengalera Bengali Bangladesh, India 189
Berbera* Tamazight Maroko, Algeria 10
Bhojpurera* Bhojpuri India, Nepal 25
Bielorrusiera Belorussian, Bielorrusia 10
Byelorussian
Birmaniera Burmese Birmania 22
Errumaniera Romanian, Rumanian Erromania 26
Errusiera Russian Errusia** 160
Espainiera Spanish Espainia** 266
Frantsesa French Frantzia, Kanada** 72
Greziera Greek Grezia 12
Gujaratera Gujarati India 44
Haryanvera* Haryanvi India 16
Hausa Hausa Nigeria, Níger 22
Hindia Hindi India 180
Hungariera Hungarian Hungaria 14
(magyarrera)
Igboera* Igbo Nigeria 17
Indonesiera Indonesian, Bahasa Indonesia 30
Ingelesa English Erresuma Batuak** 322
Italiera Italian Italia 40
Japoniera Japanese Japonia 122
Javera Javanese Indonesia 75
Kannadera Kannada India 34
Koreera Korean Korea 75
Kurdera* Kurmanji, Kurdi Kurdistan 12
Madurera* Madura, Madurese Indonesia 10
Magahera* Magahi India 11
Maithilera* Maithili India, Nepal 24
Malayalamera* Malayalam India 34
Malayera* Malay Malasia 10
Malgatxera Malagasy Madagascar 10
Marathera Marathi India 65
Marwarera* Marwari India 12
Nederlandera Dutch Holanda 21
Nepalera* Nepali India, Nepal, Bhutan 16
Oriyera* Oriya India 30
Oromoera Oromo Etiopia 14
Paxtoera Pashto Pakistan 11
Perdiera Farsi Iran 26
Poloniera Polish Polonia 44
Portugesa Portuguese Portugal, Brasil 170
Punjabera Punjabi Pakistan, India 30-45

www.asmoz.org 11


Ceguera* Cebuano Filipinak 15
Serbokroaziera2 Serbo-Croatian Serbia, Kroazia 21
Sindhiera* Sindhi Pakistan, India 19
Sundera* Sunda, Sundanese Indonesia 27
Swahilia Swahili Kenya, Tanzania** 17
Tagaloga Tagalog Filipinak 15
Tamilera Tamil India, Sri Lanka 62
Teluguera* Telugu India 73
Thaiera Thai Thailandia 20-25
Turkiera Turkish Turkia 59
Txekiera Czech Txekia 12
Chhattisgarhera* Chhattisgarhi India 11
Txinera Chinese Txina 885
Ukrainera Ukrainian Ukraina 41
Urdua Urdu India, Pakistan 54
Uzbekera Uzbek Uzbekistan 18
Vietnamera Vietnamese Vietnam 67
Yorubera* Yoruba Nigeria, Togo, Benin 20
Zhuangera* Zhuang Txina 15
Zingalera Sinhala, Sinhalese Sri Lanka 13

Hizkuntza mintzatuena dela eta, bada oinarrizko datu bat: 70 hizkuntza
mintzatuenek munduko biztanleen 3/4ak hartzen dituztela, gaineko 5.900
hizkuntzek gizakien laurdena ozta-ozta hartzen dutelarik (ikus 2. irudia).

2
Hizkuntzalari askorentzat Serbian, Kroazian eta Bosnian erabiltzen den hizkuntza bat bakarra da, eta serbokroaziera
deitzen dute. Taula honetarako bide bera aukeratu dut, eta horrela izendatzea erabaki dut. Edozelan ere, gaur egun
Serbiak serbiera deitzen dio bere hizkuntzari, Kroaziak kroaziera bereari, eta Bosniak bosniera, lehenago ikusi dugun
legez .

www.asmoz.org 12


2. irudia: hizkuntzak eta hiztunak

txinera 885 ingelesa 322 gaztelania 266 bengaliera 189 hindia 180 portugesa 170
errusiera 160 arabiera 150 japoniera 122 alemana 98 javera 75 koreera 75
telugera 73 frantsesa 72 vietnamera 67 maratiera 65 tamilera 62 turkiera 59
urdua 54 gujeratiera 44 poloniera 44 ukrainera 41 italiera 40 kannadera 34
malayalamera 34 indonesiera 30 oriyera 30 punjabiera 30 sundera 27 errumaniera 26
persiera 26 bhojpurera maithiliera 24 birmaniera 22 hausa 22 nederlandera 21
serbokroaziera 21 amharera 20 awadhiera 20 thaiera 20 yoruba 20 sindhiera 19
uzbekera 18 igboa 17 swahilia 17 haryanviera 16 nepaliera 16 saraikiera 15
sebuera 15 tagaloa 15 zhuangera 15 asamera 14 azerbaijanera 14 hungariera 14
oromoera 14 zingaliera 13 greziera 12 kurdera 12 marwariera 12 txekiera 12
chhattisgarera magahiera 11 paxtoera 11 berbera bielorrusiera 10 maduera 10
malayera malgatxera 10 5930 HIZKUNTZA

www.asmoz.org 13


Argi dago, beraz, hizkuntza gehienek ez dituztela hiztunak milioika. Ikus dezagun
(4. taulan) Nettle-k (1999) egin duen munduko hizkuntzen sailkapena kontinenteen
eta hiztunen arabera.

4. taula: hizkuntzak eta hiztunak

Kontinentea <150 <1.000 <10.000 <100.000 <1.000.000
Afrika 1.7% 7.5% 32.6% 72.5% 94.2%
Ipar Amerika 22.6% 41.6% 77.8% 96.3% 100%
Erdialdeko Amerika 6.1% 12.1% 36.4% 89.4% 100%
Hego Amerika 27.8% 51.8% 76.5% 89.1% 94.1%
Asia 5.5% 21.4% 52.8% 81% 93.8%
Barea 22.9% 60.4% 92.8% 99.5% 100%
Europa 1.9% 9.9% 30.2% 46.9% 71.6%
Guztira 11.5% 30.1% 59.4% 83.8% 95.2%

Datu hauen arabera, munduko hizkuntzen %4.8k baino ez dute milioi bat hiztun
baino gehiago. Halako kopururik gainditzen duen hizkuntza bakarra ere ez dago
Ipar Amerikan, Erdialdeko Amerikan eta Barean, ingelesa, frantsesa eta espainiera
kontuan hartzen ez baditugu, noski.

100.000 hiztun baino gehiago dauzkaten hizkuntzak % 16.2 baino ez dira. Barean
eta Ipar Amerikan hizkuntza apur batzuk baino ez dute hiztun-kopuru hori ozta-
ozta gainditzen.

Munduko hizkuntzen %59.4k ez du 10.000 hiztun, hau da, 3.600 hizkuntza inguruk
10.000 hiztun baino gutxiago dituzte. Alabaina, Ipar Amerikan, Hego Amerikan eta
Barean portzentajeak igon egiten dira.

Bestalde, 1.000 hiztun izatera heltzen ez direnak %30 dira, hots, 1.800 hizkuntza
inguru.

Nolanahi ere, hiztun-kopuruek, huts-hutsean begiratuta behintzat, ez dute
errealitate osoa islatzen. Demagun, esate baterako, 500 hiztun daukaten hiru
hizkuntza: A hizkuntzaren hiztunek 50.000 biztanleko herrialde batetan bizi dira, B
hizkuntzarenak 1.000 biztanleko herrialdean eta C hizkuntzarenak 500ekoan. Argi
dago C hizkuntzarenek euren hizkuntza eguneroko jarduera guztietan erabiltzeko
aukera dutela, baina ez Bkoek, ezta Akoek ere.

Yamamoto-k (1997), halako datuak aztertzen, Brasilgo karitianera hizkuntzaren
egoera azaltzen du. Hizkuntza honen hiztunak 185 dira, 191 biztanleko herrixka
batean. Euren arteko komunikazio gehiena, ia guztia, karatieneraz egiten dute.
Haurrek ere karatienera ikasten dute lehen hizkuntza legez. Badirudi beraz,
hizkuntza honen iraupena, halako baldintzei eusten dion bitartean behintzat,
baikortasunez ikus daitekeela. Antzeko adibidea bildu dugu UNESCO-etxean Ginea
Berriko gumawanerari buruz (Marti eta beste 2005). Hizkuntza hau 300 lagunek
hitz egiten dute Papua Ginea Berriko hiru herrixketan eta euren arteko komunikazio
guztietan bera baino ez ei darabilte.

Halere, Brasilgo karatientarren etniako haurrek eta gazteek portugesa ere ikasten
dute, bigarren hizkuntza legez. Badirudi, beraz, herri txikienetan eta
zokoratuenetan hizkuntza handiren bat ikastea beharrezkoa dela gure zibilizazioan.

www.asmoz.org 14


Hiztun-kopuruaren inguruko kontu guztiak ez dira amaitzen hemen. Baliteke
hizkuntza batek hiztun-kopuru handi samarra izatea, bretoierari gertatzen zaiona,
esaterako, 300.000 hiztun baititu, baina etorkizun iluna izatea. Kontuan izan,
lehenago ikusi dugun legez, Nettleren (1999) datuen arabera munduko hizkuntzen
%16.2k baino ez dutela 100.000 hiztun baino gehiago eta datu hutsetan
oinarriturik, beraz, bretoiera egoera onean legoke. Baina adinari begiraturik, nola
daude bananduta hiztun horiek? Orekarik badago belaunaldien artean ala, ostera,
zaharren eta helduen artean ehuneko handiagoak dira gazteen eta haurren artean
baino? Horixe da, hain zuzen, bretoierari gertatzen zaiona, helduen artean %45ek
dakiela hizkuntza eta gazteen artean %0.5ek baino ez (Broudic 1999). Argi dago,
bada, hizkuntza honen beherakada eta arrisku-egoera.

Beste kontu garrantzitsu bat hizkuntzaren erabilera da, zeren eta baliteke hizkuntza
jakitea baina ez erabiltzea, edo gero eta gutxiago erabiltzea. Baliteke, baita ere,
hizkuntzaren erabilera gizarteko esparru jakin batzuetara mugatzea, eta hizkuntza
horrek komunikazio-arlo guztiak ez betetzea. Hau da, antza denez, Boliviako
uruerari gertatzen zaiona (Muysken 2001), Titikaka lakuko urutarrek arrantza-
kontuetan baino ez ei darabilte eta.

www.asmoz.org 15


1.3. Hizkuntza mehatxatuak

1.3.1. Hizkuntzak hilzorian

Hizkuntza-aniztasuna galtzen ari dela gauza nabarmena da azkeneko urteetan, eta
horrela salatzen dute hainbat hizkuntzalarik (Wurm 1996, 2001, Comrie, Matthews
eta Polinsky 1996, Junyent 1999, Nettle 1999, Moreno Cabrera 2000, Crystal
2000, Hagège 2000). Goizen ibili zelako edo, oihartzun handienetakoa izan duena
Krauss (1992) izan da. Kraussek aipatzen duen legez, munduko hizkuntzen %30ek
hizkuntza-transmisioa guztiz eten dute, hots, gurasoek ez diete seme-alabei
irakasten (ikus 5. taula). Joera honen arabera, argi dago, hizkuntza hauek, 1.800
inguru hain zuzen, 25-50 urteren buruan galdu egingo direla.

5. taula: hizkuntza-transmisioa eten duten hizkuntzak

Herrialdea Ehunekoa
Alaska %90 20tik 18
EEBB eta Kanada %80 187tik 149
Mexiko eta Erdi Amerika %17 300etik 50
Hego Amerika %27 400etik 110
Soviet Batasun ohia %50
Australia %90
Mundua %30 6000tik 1800

Edozelan ere, Krauss ez da halako datu negatiboak ematen dituen ikerlari bakarra.
Ikus ditzagun beste zenbait adibide.

Grimesek (1996) eskaintzen digun Australiako hizkuntza-zerrendan 248 sarrera
ikus ditzakegu. Alabaina, hauetako 29 hilda daudela esaten du. Gaineko askoren
egoera ere heriotzatik urrun ez dagoela ikus dezakegu, hiztunen kopuruak kontuan
hartuta behintzat (6. taula).

www.asmoz.org 16


6. taula: Australiako hizkuntzak eta hiztunak

Hiztunak Hizkuntzak
Hiztun bakoak 29
Hiztun bakarrekoak 26
2-10 hiztun bitartekoak 71
101-1.000 hiztun bitartekoak 39
1.001-4.000 hiztun 9
bitartekoak
Guztira 248

Australiako hizkuntzen egoerarekin jarraituz, McConvell eta Thieberger (2001)
ikerlari australiarrak, Australian Institute of Aboriginals eta Torres Strait Islander
Studies erakundeentzat egindako lanean, bertako egoeraren larritasunaz bat datoz.
Horretarako beste zenbait ikerketara joz honako datuak eskaintzen dizkigute: 1990.
urtean hizkuntzen %64 hilda edo hilzorian zeudela (hiztun bakarrekoak, hain
zuzen), %28 oso egoera larrian zeudela, eta bakarrik %8k zeukatela irauteko
aukera. Halere, egoera hori gero eta okerrago izan daitekeela ere ikusi dute,
aborigenen artean hizkuntza-ezagutza gutxitzen doalako (3. irudia).

3. Irudia: hizkuntza australiarren bat hitz egiten
duten aborigenen portzentajeak

100

80
portzentajeak

60
hiztunak
40

20

0
1986 1991 1996
urteak

www.asmoz.org 17


Halako egoera latza jasaten duen beste herrialde bat Brasil da. Brasilen, Grimesen
(1996) datuetan oinarriturik, 236 hizkuntza indiar daude, edo, hobeto esanda,
oraintsu arte bizirik zirauten, dagoeneko 41ek ez baitute hiztunik. Hizkuntza
indiarren bat hitz egiten dutenak, gutxi gorabehera, 155.000 dira, hots, populazio
osoaren %0.1, 156 milioi biztanle ei baitu Brasilek.

Kanadako hizkuntza-egoera ere oso larria dela esan daiteke. Kinkade-k (1991)
dioenez, bertako 60 hizkuntzetatik 8 hilda zeuden 1990erako, beste 13 hilzorian,
hiztun guztiak 50 urtetik gorakoak baitziren, eta 23 oso larri, haurrek ikasten ez
dituztelako. Hauek guztiak 40-50 urte barrurako desagertuta egongo dira, beraz.

Kinkaderen ustez Kanadako 4 hizkuntzek baino ez dute irauteko aukera garbirik.
Uste hau sendoa dela dirudi, populazio indiarrak bere hizkuntza nola galtzen duen
kontuan hartuta behintzat (4. irudia).

4. irudia: Kanadako hizkuntzen bat hitz egiten duten indiarren
portzentajeak erroldetako datuen arabera

100

75
portzentajeak

50 hiztunak
87,4
75,7
57,1
25

29,3 32,7
26

0
1951 1961 1971 1981 1991 1996
urteak

www.asmoz.org 18


Errusiar Federazioan egoera ere oso larria da, batez ere Europako iparraldean eta
Asiako eskualdeetan. Horrela, Siberiako chukchiera hizkuntza entzutetsuak eten
egin du bere transmisioa (Dunn 1999). Kaukasoko hizkuntzen egoera, aldiz, ez
dirudi hain larria, nahiz errusieraren ezarketa gero eta handiagoa izan, eta
globalizazioa gero eta hurrago izan. Kaukasoko hizkuntzen egoera zehaztasun
handiagoaz ikusteko Garcia López de Sabando-k (2002) HIZNETerako egindako
lana irakur daiteke: Kaukasoko hizkuntzen egoera, HIZNET – Ikerketa lana.

Ginea Berriko hizkuntzen egoera oraindik hain larria ez bada ere, laster batean
antzeko egoera lazgarriaren aurrean aurki gaitezkeela uste dutenak asko dira
(Wurm 2001), munduko hizkuntza-aniztasun handiena gordetzen duen lurralde
honetan izugarrizko urratsak ematen ari baitira hizkuntza-berdintasunerantz (7.
taula).

7. taula: Ginea Berriko hizkuntzak eta hiztunak

Hiztunak Hizkuntzak
Hiztun bakoak 16
101-1.000 hiztun bitartekoak 330
1.001-100.000 hiztun 360
bitartekoak
100.000 baino hiztun gehiago 3
Guztira 866

Hizkuntzek irauteko behar-beharrezkoa dute hizkuntza-transmisioa, hots, gurasoek
seme-alabei irakastea. Transmisioa etenez gero, 40 edo 50 urteren buruan
hizkuntza hil egingo dela kontu garbia da. Edozelan ere, transmisio-etetea ez da
halabeharrez gertatzen, arrazoi zehatz eta jakinen ondorioa baita.

Halere, askotan transmisioaren etetea ez da bat-batean gertatzen, apurka-apurka
baino. Bestalde, transmisio-etetea ez da hirugarren munduan edo hemendik urrun
dagoen lurralderen baten gertatzen. Baieztapen honen adierazlerik handiena
bretoierarena izan daiteke.

Bretoiera hizkuntzak sendotasuna erakusten zuen XX mendearen hasieran, ia milioi
eta erdi hiztun baitzituen (Broudic 1999). Oraindik 1950ean, iturri beraren arabera,
1.200.000 lagunek hitz egiten zuten bretoiera. Alabaina, gaur egun, 300.000k
baino ez dakitela diote erroldek.

Bretoieraren beherakada nabarmena izan da azkeneko 50 urteetan, eta alerta
gorrian egoteko argi gorri guztiak isiotu direla esan dezakegu. Hiztun-kopuruaren
beherakadari hiztungoaren zahartzea erants diezaiokegu, edo, beste hitz batzuez,
transmisio-etete itzela. Horrela, bigarren mundu-gerraren ondoren gertatutako
transmisio-etetea 8. taulan ikus daiteke. Taula honetan Saint-Méen herrian
katekesi-eskoletara 1947-1952 urte bitarteko haurren bretoiera-ezagutza jasotzen
da. Hiztungoaren zahartzea, ostera, 9. taulan ikus daiteke, non 1997 urteko
bretoiera-hiztunen kopuruak belaunaldien arabera islatzen diren. Nabarmena da,
azken taula honen arabera, 40-50 urteren buruan bretoiera-hiztunek ehunka edo
milaka banaka batzuk baino ez direla izango.

www.asmoz.org 19


8. taula: bretoiera lehen hizkuntza legez Saint-Méen herrian

1946 1947 1948 1949 1950 1951 1952
100% 83% 64% 62.5% 27% 20% 10%

9. taula: bretoiera-hiztunak adinaren arabera

15-19 urte 20-39 urte 40-59urte 60-74 urte + 75 urte
0.6% 5% 20.5% 42% 45%

Hizkuntza bat nola honda daitekeen ikusteko badugu beste adibide esanguratsu bat
ere, navaho edo dine hizkuntzarena, hain zuzen. Kraussek (1992) aitatzen duen
legez ehun milatik gora hiztun zituen hizkuntza honek XIX mendearen hasieran, eta
1950ean (Spolsky eta Irvine 1982, Lee eta McLaughlin 2001) oraindik ere herritar
guztiek erabiltzen zuten hizkuntza hau jarduera guztietan.

Halere, gaur egun, “Navaho nation” deitzen den eskualdean bizi diren 148.983
lagunetatik 107.665 lagunek baino ez dute navaho hizkuntza etxean erabiltzen,
hauetako askok eta askok dinearekin batera ingelesa ere erabiltzen dutela onartzen
dutelarik. Gainera, 5-17 urteko gazteen artean %78k hizkuntza biak erabiltzen ditu,
baina gero eta nabarmenago ei da haur gutxiagok jasotzen dutela hizkuntza euren
gurasoengandik.

Dine hizkuntzaren beherakada, beraz, ez da bretoierarena bezain latza, baina
nabarmena da hizkuntza hau ere zemaituen artean sar daitekeela, hizkuntza-
transmisioa eta hizkuntza-erabilera larri gutxitzen ari dira eta.

Egoera larrian dauden hizkuntzak, beraz, ez dira soilik hiztun-kopuru apalak
dituztenak. Ildo honetatik nabaria da azkeneko urteetan argi gorria isiotu dela ustez
hiztun-kopuru handiak dituzten hainbat hizkuntzaren hiztunen artean. Crystalek
(2000), esaterako, halako hiru adibide eskaintzen ditu: batetik, Hegoafrikar
Errepublikako afrikaans hiztunena -hizkuntza honek eta ingelesak oraintsu arte
ofizialtasun-estatusa izan dute eta gaur egun estatus hori eurek eta beste bederatzi
hizkuntzek ere badute-; bestetik, Zimbabweko ndebelera (1,1 milioi hiztun) eta
shonera (7 milioi hiztun) hizkuntzen hiztunena.

UNESCO-etxean jasotako informazioaren artean ere badira euren hizkuntzak,
hizkuntza ofizialak izanik, egoera larrian daudela dioten informatzaileak. Ildo
honetatik bielorrusiera eta afrikaans hizkuntzen hiztunen lekukotasunak
begitantzen zaizkit azpimarragarrienak.

Muyskenek (2001) esaten duen legez, Herbeheretako gobernuak ere neurri
gogorrak hartzeko asmoa dauka nederlanderaren beherakada ikusi eta gero. Antza
denez, Herbeheretako zein Belgikako nederlandera-hiztunen eta agintarien artean
gero eta handiago da euren hizkuntza zientzia eta teknologiaren arloetatik
ingelesaren alde orain arte alboratuta izan duten ustea, eta egoera horrekin amaitu
egin behar dela.

www.asmoz.org 20


1.3.2. Hizkuntzen arrisku-mailak

Orain arte ikusi dugun legez, desagertzeko arriskuan dauden hizkuntzak ez dira
bakarrik hiztun-kopuru txikiak dituztenak, edo hirugarren mundua deituriko
lurraldeetan zokoraturik bizi direnak. Arriskuan, antza denez, munduko hizkuntza
gehienak daude, eta batzuetan estatus ofiziala (edo koofiziala) izateak ere egoera
larri honetatik ez dituela babesten esan daiteke.

Arrisku-egoera hau hain orokorra izanik, adituak arrisku-mailak zehazten
ahalegindu dira. Hemen halako zenbait proposamen baino ez ditugu ikusiko.

Kinkadek (1991) hizkuntzen etorkizuna igarri nahian bost mailako sailkapena
proposatu du: A. hizkuntza bideragarriak, hiztun-kopuru handia izanda hazten ari
direnak; B. hizkuntza txikiak baina bideragarriak, 1.000 hiztun baino gutxiago izan
arren, bakartuta edo erdi bakartuta bizi direlako, barne-eraketa handia dutenak; C.
arriskuan dauden hizkuntzak, hiztun-kopuru handi samarra eta itxaropena dutenak,
baina irauteko kanpoko baldintzak egokitzea behar-beharrezko dutenak; D.
desagertzear dauden hizkuntzak, hiztun gutxi eta helduak dituztenak; E. hizkuntza
hilak, hiztunik ez dutenak.

Sailkapen honen haritik argi ikus daiteke hiztun-taldeak gizartea antolatzeko
baliabideak izan behar dituela, hots, ekonomiaren, kulturaren, politikaren eta
abarren eraketa bideratu behar duela. Nahitaezko baldintza dirudi honek, hiztun-
taldea handia zein txikia izan arren.

Kraussek (1992), ostera, lau multzotan bereizi ditu hizkuntzak arrisku-egoeraren
arabera: egonkorrak, arriskuan daudenak, hilzorian daudenak eta hilak.

Crystalek (2000), aldiz, Kinkaderen proposamena berrartzen duela dirudi, ikertzaile
honek egonkorren edo bideragarrien multzoan bi azpitalde egitea proposatzen
baitu: handiak eta hazkorrak batetik, eta txikiak eta gizarte bakartuetan daudenak
bestetik.

Beharbada interesgarrienetakoa Wurm-ek (2001) proposatutakoa da. Wurmek
berrargitaratu duen liburuan kontinentez kontinente bost multzotan bereizten ditu
arriskuan dauden edo egon litezkeen hizkuntzak. Ikus dezagun nola irudikatzen
duen egoera Europan.

Lehenengo multzoan arriskuan egon litezkeen hizkuntzak daude. Hizkuntza hauek
une honetan arriskuan ez dauden arren, etorkizunean egon daitezkeela uste du.
Europan hiru baino ez ditu biltzen multzo honetan: bielorrusiera, katalana eta
tatarera.

Bigarren multzoan arriskuan dauden hizkuntzak zerrendatzen ditu. Multzo honetako
hizkuntzek transmisioa galtzeko bidean daukate, haurren ehuneko hogeitamarrek
baino ez baitu hizkuntza ikasten. Aragoiera, asturiera, Espainia aldeko euskara,
korsikera, irlandera, eskoziera edo Eskoziako gaelikoa, galesera, sardiniera,
mendebaleko frisiera, iparraldeko samiera, galiziera, nogaiera, ladinera ikus
ditzakegu, besteak beste, multzo honetan.

Hirugarren multzoan arrisku larrian dauden hizkuntzak biltzen ditu. Multzo honetan,
besteak beste, Frantzia aldeko euskara, bretoiera, ekialdeko frisiera, karaimera,
samiera, kaxubiera aurki ditzakegu. Multzo honetako hizkuntzen berezitasuna

www.asmoz.org 21


hizkuntza-transmisioa ia etenda izatea da, hots, guraso banaka batzuk baino ez
dietela seme-alabei euren hizkuntza irakasten.

Laugarren multzoan hilzorian dauden hizkuntzak jasotzen ditu. Besteak beste,
votiera, livoniera eta samieraren zenbait aldaera dauzkagu. Hizkuntza-transmisioa
guztiz etenda dute eta gazteek ere ez dute gurasoen hizkuntza erabiltzen.

Bosgarren multzoan hilda dauden hizkuntzak bildu ditu, hala nola, polabiera,
dalmaziera edo kornubiera.

Nolanahi ere bada zer zehaztu Wurmen sailkapen honetan, ez baitirudi oso zilegia
aragoiera eta hegoaldeko euskara arrisku-maila berean sartzea edo galesera eta
eskoziera.

Gaur egun ditugun datuen arabera badirudi hizkuntza batek etorkizuna izateko
baldintza bi izan behar dituela: batetik hiztun-kopuru garrantzitsua eta
esanguratsua, beharbada 100.000tik gorakoa -hobe 500.000 ingurukoa gutxienez-;
bestetik hizkuntza eta kultura jagoteko eta lantzeko herri-eraketa, mendebaleko
gure moldeetan hizkuntzaren ofizialtasuna edo koofizialtasuna aldarrikatu, bideratu
eta jagon egingo duena. Bide honetatik egin du Kraussek (1992) bere iragarkizuna,
eta honen arabera badirudi XXII mendera hizkuntzen %10 ere ez dela iritsiko.
Mende honetan, beraz, gauzak errotik aldatzen ez badira behintzat, argi samar
dago 5.000 edo 5.500 hizkuntza galduko ditugula. Nolanahi ere, badira iragarkizun
hau positibotzat joten dutenak, eta hizkuntzen %98 edo 99 galdu daitekeela esaten
dutenak (Uriagereka 2001) ere.

1.3.3. Hizkuntzak hiltzearen zioak

Bada hor zehar iritzi bitxi bat hizkuntzak berez hiltzen direna dioena. Iritzi honen
arabera gauza arrunta eta itxaron daitekeena da hizkuntzak jaiotzea, garatzea eta
hiltzea, bizidunak bezalaxe. Hizkuntzalari asko eta asko, ordea, ez datoz bat iritzi
honekin, Nik zera esango nuke: batetik, berezko joera ez dela hizkuntzak hiltzea,
aldatzea eta garatzea baino; bestetik, iritzi honen asmoa hizkuntzen desagertzea
justifikatzea dela.

Hizkuntzen berezko joera ez da hiltzea, aldatzea eta garatzea baino. Gure inguruan
baditugu honen adibideak, makina bat gainera. Latina ez zen desagertu eta kito.
Latina eraldatu eta garatu egin zen (edo garatu eta eraldatu), eta hamaika
ondorengo utzi ditu gure inguruan: gaztelania, asturiera, aragoiera, galiziera,
italiera, sardiniera, korsikera, okzitaniera eta abar.

Zergatik desagertzen dira hizkuntzak, bada?

Batzuetan, hiztun guztiak bat-batean hiltzen direlako, edo hiltzen dituztelako.
Horrela gertatu ei zen, esaterako, Tasmaniako hizkuntzekin eta herritarrekin
(Comrie, Matthews eta Polinsky 1996) edo El Salvadorreko pipil, lenka eta
kakaopera hizkuntzekin 1932an 25.000tik gora indiar hil zituztenean (Lastra 2000,
Uranga eta beste 2007). El Salvadorren gaztelera ez zen hizkuntzaren bat hitz
egiten entzuten zuten gizakia hiltzen zutela ikusirik, bizirik geratu ziren indiarrek
euren seme-alabei gaztelera irakastea erabaki zuten, euren hizkuntzaren
transmisioa etenik.

Hizkuntzak desagertzeko eman behar den lehen urratsa zera da: hizkuntza-
transmisioa etetea, hots, gurasoek seme-alabei ez irakastea. Gurasoek seme-alabei

www.asmoz.org 22


ez irakastea joera orokor bihurtzen bada, hizkuntza horri urte gutxi geratzen
zaizkio, guraso horiek, azken hiztunak, zahartu eta hil arte, hain zuzen.

Alta, zergatik saihesten dute gurasoek hizkuntza-transmisioa? Ikus ditzagun
transmisio-etete egoeran bizi diren hiztunek esaten dutena. Horretarako UNESCO-
etxeko dokumentazioko zenbait adibide ekarriko ditut hona (ikus Martí eta beste
2005):

Hace algunos años había muchas familias que negaban su identidad maya, (...) Hay
numerosas familias que ya no transmiten este idioma a sus hijos por la
discriminación cultural que hay en el país. La persona vale si habla el castellano,
porque es el idioma oficial. Si habla solo su idioma, es ignorada, despreciada,
marginada. Por esta razón, muchas familias se inclinan por el castellano como
idioma materno para sus hijos (archiera, Guatemala).

El japonés está reemplazando al ainu. Desde el año 1868 el pueblo ainu es
impulsado a aprender japonés para sobrevivir (ainuera, Japonia).

Normalmente la lengua pasa de una generación a otra. Sin embargo, debido a las
instituciones que efectúan genocidio cultural y asimilación como las escuelas
residenciales indias, el lenguaje no está siendo enseñado a las futuras generaciones
(mi’kmawera, Kanada).

Los que no lo hacen (hizkuntza seme-alabei irakastea) es por no vivir en el
territorio del idioma, por una fuerte asimilación del castellano como producto del
sistema educativo del país, por presiones del racismo y la discriminación de parte
de la mayoría de los castellano-hablantes, por la falta de una política pluralista de
parte del Estado (kanjobalera, Guatemala).

La lengua es parcialmente transmitida de generación en generación, pero
mayormente está teniendo lugar una sustitución de la lengua. Anteriormente el
bajo alemán estaba tomando el lugar del frisio pero actualmente el alto alemán
está reemplazando al bajo alemán y al frisio. Las razones para el cambio son
múltiples y tan sólo unas cuantas pueden ser citadas aquí: el sistema de valores ha
cambiado de modo que el frisio no cuenta con un valor intrínseco para muchos. Las
escuelas recomendaron a los padres y madres que hablaran el alto alemán a sus
hijos. Todos los medios de comunicación son en alto alemán. Debido a la gente
proveniente de fuera que se ha instalado en la zona de habla Frisia, esta ha pasado
de ser un área relativamente homogénea a ser una zona lingüísticamente
heterogénea. El área de habla frisia se ha convertido paulatinamente más accesible
a las influencias de fuera y el turismo se ha incrementado considerablemente. El
área está sujeta a emigración e inmigración (frisiera, Alemania).

Antiguamente la lengua se transmitía de padres a hijos. Hoy día se observa con
alguna frecuencia que los padres hablan a sus hijos en español porque consideran
que el dominio de esta lengua les asegura a sus descendientes ser aceptados por la
sociedad dominante en igualdad de condiciones (uitotoera, Kolonbia).

Esto ha parado durante los últimos 10-20 años. Los niños no aprenden la lengua
nunca, ya que no tiene ningún prestigio y está ligada al atraso y ritos preislámicos
(jukunera, Nigeria).

Hizkuntzaren transmisioa etetearen arrazoiak argi samar ikus daitezke lekukotasun
hauetan. Horrela begitantzen zait niri behintzat. Hizkuntza txikiak eta baztertuak

www.asmoz.org 23


hitz egiten dituztenek eurek bizi izan dituzten bazterketa eta miseria egoerak ekidin
nahi dituzte seme-alabentzat, eta horrexegatik irakasten diete prestigiozko
hizkuntzaren bat, ez eurena.

Alabaina, transmisioa eten duten hiztun helduek lehenago etengabe entzun dute
eurek bizi duten pobrezia-egoerak, edo gizarteko goi-mailetara heldu ezinak euren
kulturan eta hizkuntzan duela oinarria. Beharrezkoa dela kultura eta hizkuntza
horiek alboratzea eta prestigiokoak hartzea, egoera horretatik irteteko bederen.
Sarritan, gainera, eskolaren, komunikabideen, administrazioaren eta erlijioaren
bidez heldu zaie mezu hori. Nahikoa ez bada izan, debekua ere erabili izan da,
batzuetan gertatu diren sarraskiak ahantzi barik.

Egoera hau arteztu nahi badugu, beraz, jarrerak aldatu behar ditugu. Guztiz behar-
beharrezkoa da hizkuntzekiko jarrerak aldatzea, hizkuntza txikien hiztunen jarrerak
zein hizkuntza handien hiztunenak.

Ikus dezagun jarraian nola ikusten duten hizkuntza txikien hiztunek euren inguruan
bizi diren beste hizkuntzen hiztunen jarrera hizkuntza txikiarekiko. Horretarako
UNESCO-etxeko dokumentazioa erabiliko dut, eta denetariko iritziak biltzen
saiatuko naizen arren, batez ere iritzi negatiboak aipatzen dituztenak ekarriko ditut
hona, horiek zertan dautzan ikusteko asmoarekin (ikus Martí eta beste 2005):

En todos los casos hay intercomprensión entre el fon y las lenguas circundantes, lo
que garantiza la buena vecindad entre las comunidades (fonera, Benin).

Es positiva, particularmente en comunidades hablantes de algunas de las pequeñas
lenguas nigerianas como el baruba, ebira e ijaw y urhobo (yorubera, Nigeria).

Actualmente, la gran mayoría de las etnias amazónicas se preocupa por la
recuperación y revitalización de sus lenguas nativas (diseño de alfabetos
ortográficos, materiales didácticos, textos escritos, etc.) sin que una lengua tenga
mayor prestigio que las otras (uitotoera, Kolonbia).

Indiferencia. Falta casi total de interés. Una vez más creo que esto es debido a ese
regionalismo a ultranza y al hecho de que esa lengua no goza de carácter oficial en
la administración a nivel nacional (tumbukera, Zambia).

They consider it quaint and interesting. Many don't know it isn't Navaho. Largely,
there is indifference toward its knowledge and use, except for a growing number of
linguists and socio-linguists committed to turning back the process of LANGUAGE
DEATH (tiwera, EEBB).

La mayoría de no-hablantes del chilcotin cree que todo el pueblo chilcotin habla
inglés y nunca necesita materiales traducidos. Recientemente, ha habido un
reconocimiento oficial, específicamente, en los ámbitos de la aplicación de leyes y
procesos legales y cuidados médicos, de que las necesidades lingüísticas y
culturales de las gentes hablantes de chilcotin requiere programas especiales de
formación para ambos, la gente chilcotin y los no-hablantes que son profesionales
en estas áreas (chicoltinera, Kanada).

Es negativo, puesto que la consideran inferior al castellano. La consideran como
razón del subdesarrollo, de la pobreza y del analfabetismo. “Aprender este idioma
es inferiorizarse”, con esta frase justifican su indiferencia o su desprecio hacia este

www.asmoz.org 24


idioma. Algunos toman medidas de hecho en contra de las instituciones y/o
personas que trabajan a favor del idioma archí (archiera, Guatemala).

Pienso que, en general, son indiferentes a su conocimiento pero no a su uso, ya
que creo que en este caso hay una actitud negativa (galiziera, Espainia).

Los hablantes de la lengua nepalí están siempre temerosos de que una pequeña
lengua ocupe cualquier territorio completamente, esto sería una amenaza para la
hegemonía de la lengua nepalí. Por ello, la mayoría de los hablantes del nepalí,
tienen poco interés en promoverla (kirati rai bhasa, Nepal).

Ellos la llaman "dialecto" y la menosprecian como una lengua y como medio de
comunicación. Hoy en día, los profesores escolares han prohibido el uso del chipaya
a los niños de la escuela (chipayera, Bolivia).

Las dos grandes olas de “revival” de la música bretona (años 1970 y final de los
años 90) y céltica han contribuido a desarrollar la simpatía y el interés por nuestra
cultura, lengua incluida. Este entusiasmo afecta sobre todo a los países germánicos,
pero también la población francesa (nuestros primos de la otra orilla de la Mancha
ya nos eran cercanos). El único bastión hostil y despreciante: el circulo de
“inteligencia” parisino de los media, el espectáculo y la política, cuya influencia es
demoledora (bretoiera, Frantzia).

Las comunidades indígenas vecinas tienen lenguas que se encuentran más o menos
en las mismas circunstancias; las comunidades no indígenas cercanas subvaloran
ésta y las demás lenguas indígenas; las mal llaman peyorativamente “dialectos” y
consideran que los indígenas para “civilizarse” deben castellanizarse (kandoziera,
Peru).

La actitud de la mayoría de los miembros de comunidades tribales vecinas es
positiva. Podemos decir que es un sentimiento de "vivir y dejar vivir". Sin embargo,
la actitud de la mayoría de los miembros de la lengua oficial del Estado de Oriya es
negativa (khondera, India).

La comunidad blanca circundante, en general, en el mejor de los casos son apáticos
y en el peor de los casos son hostiles en cuanto al uso de la lengua bardi. Hasta lo
que yo puedo ver, las comunidades aborígenes circundantes no tienen ninguna
opinión específica sobre el bardi (cuando hablé con la gente de otras comunidades
sobre mi aprendizaje de la lengua bardi ellos estaban generalmente encantados de
que una persona blanca estuviera tomando interés en una lengua aborigen, pero yo
nunca hablé mucho con gente no bardi sobre el bardi) (bardiera, Australia).

A las comunidades externas a la reserva no les gustan los indios y además tienen
poca consideración hacia su lengua (siouxa, AEB).

Los castellano hablantes (mestizos y criollos) desean la desaparición pronta del
idioma aymara como los elementos culturales, y algunos sectores politizados
desearían la desaparición de la raza aymara (aimara, Peru).

Las actitudes mayoritarias son de desprecio y racismo. La “línea oficial” durante
más de un siglo es que los indígenas son seres deficientes que no han logrado
integrarse en la “identidad nacional”, dentro de la cual se veneran las raíces
indígenas (época prehispánica) mientras se desprecian a los indígenas
contemporáneos (otomiera, Mexiko)

www.asmoz.org 25


Generalmente se aprecia cierto desprecio por parte de la gente "mestiza" hacia los
hablantes de lenguas indígenas (kokamera, Peru).

Las comunidades circundantes han tomado actitudes diferentes, cuando se trata de
indígenas como los quichua, ellos aprenden la lengua achuar pero cuando se trata
de colonos (mestizos) hay rechazo (achuarera, Peru).

De parte de los misioneros "lauritas" hay cierta actitud de cambio. Ellos manejan
los dos internados de secundaria. De todas formas, parece que estos centros
educativos van a pasar a manos de los habitantes en tiempos no muy lejanos. Los
"colonos" o gente "blanca" que vive en la Pedrera tienen una actitud de desprecio y
poca valoración hacia el conocimiento y la lengua de los tanimuca, los yucuna,
makuna y demás indígenas de la región (tanimukera, Kolonbia).

Los colonos que viven alrededor tienen una actitud negativa hacia la lengua
(awapita, Kolonbia).

In general, the Spanish speakers think that Tojolab'al and other indigenous
languages are inferior (tojolab’alera, Mexiko).

Lekukotasun hauetan ikus daitekeen legez, guztiz beharrezkoa da hizkuntza
handien hiztunek hizkuntza txikiekiko duten jarrera aldatzea. Guztiz beharrezkoa da
hizkuntza guztiak berdintasunean ikustea, eta horrekin bat datorren hizkuntza-
plangintza burutzea.

Horretarako, lehenetariko urratsa hizkuntzen ofizialtasuna aldarrikatzea litzateke.
Alabaina, ofizialtasun estatus hori erreala izan beharko litzateke, eta ez hitz hutsa.
Ofizialtasunarekin batera, beraz, hizkuntzaren normaltzea eta eguneratzea ekarriko
dituzten neurriak eta baliabideak hartu eta gauzatu beharko lirateke.

Edozelan ere, Hagège-k (2000) dioenez, hizkuntzak mehatxatzen dituzten zioak,
oro har, hiru multzotan bereiz daitezke. Batetik, zio fisikoak daude. Naturan
gertatzen diren hondamendiak edo gizakiok eragindakoak izan daitezke, baina
hiztunen hiltzea, sarraskitzea edo murriztea izaten dute ondorio. Holakoak dira,
esate baterako, AEBetan indiarrekin egindako deportazioak, edo Kaukaso inguruan
tzarren garaian egindakoak. Bigarrenik, zio ekonomiko eta sozialak daude. Oro har,
herri oso bat beste baten mende geratzen da arrazoi ekonomiko edo sozialengatik,
eta, ondoren, herri menderatuaren sektore pribilegiatua, apurka-apurka, kanpotik
etorritako hizkuntza eta kultura bereganatzen hasten da. Honekin batera lehenago
aipatu ditudan aurre-iritziak zabaltzen dira, eta nor beraren herriaren hizkuntza eta
kultura gutxiesten hasten dira. Hirugarrenik, zio politikoak daude. Hauek beste
herri, gizarte edo estatu baten ezarpenaren ondorioak izaten dira, eta indarrez zein
bide zuhurragoak erabilita gerta daitezke.

Alabaina, mehatxuen beste berezitasunetako bat bakarka ez agertzea izaten da.
Normalean, munduko herriek bizi dituzten mehatxu-egoerak ezin izaten dira
sailkapen politen arabera atondu, eta gauzak korapilatsuak izaten dira. Edozelan
ere, zioak normalean ez datoz banaka, multzoka baino, eta hizkuntzen galera-
prozesuak kausa askotakoak izaten dira (Martí eta beste, 2006).

1.3.4. Hizkuntza-egoera zenbait herrialdetan

www.asmoz.org 26


Atal honetan hizkuntza-aniztasuna eta hizkuntza-egoera zenbait herrialdetan nola
islatzen den ikusiko dugu, hala nola, Bareko Papua Ginea Berrian, Indonesian eta
Vanuatun, Afrikako Nigerian, Asiako Indian eta Amerikako Mexikon, Brasilen eta
Kolonbian.

Beste eskualdeetako informazioa jasotzeko badira hainbat orri interesgarri sarean,
hala nola, Europakoa www.eblul.org orria, European Bureau of Lesser Used
Languages erakundeak zuzendua, edo www.uoc.es/euromosaic orria, Europako
Batasuneko hizkuntzez, eta Errusiar Federaziokoa www.eki.ee/books/redbook/ orria
(edo Barreña eta beste, 2005).

Papua Ginea Berrian estatuaren joera homogeneozalea nabarmena da.
Modernizazioaren izenean bertako hizkuntza ofiziala tok pisinera hizkuntza da. Tok
pisinera hizkuntza kreolera da, hots, beste hizkuntzen nahasturatik sortu den
hizkuntza berria. Tok pisinera hizkuntza ingelesean oinarrituta Gineako biztanleek
elkar ulertzeko sorturiko hizkuntza pidgina izan da oraintsu arte, baina gaur egun
badira hizkuntza hau lehen hizkuntzatzat daukaten hainbat eta hainbat lagun, eta
horrexegatik kreolera bihurtu da. Bertako beste ehunka hizkuntzak, bitartean,
itolarrian eta hilzorian daude. Horrela, Ginea Berriko egoera geografikoak, berezko
muga askorekin, gaur arte erraztu duen hizkuntza-aberastasuna galzorian dago.
Kontuan izan behar dugu XX mendearen hasierara arte gizon zuriak ez duela irla
honen barne aldea zapaldu (Pinker 1994) eta antzinako kulturetan bizi izan direla
bertakook oraintsu arte, beraz.

Edozelan ere, tok pisineraz eta ingelesaz gain, beste 30 hizkuntza inguru erabiltzen
dira lehen hezkuntzan.

Grimesen arabera 817 hizkuntza daude bizirik irla honetan eta tok pisinera 50.000
lagunek daukate lehen hizkuntza legez. Alabaina, bertan bizi diren 4 milioi eta
erditik 2 milioi lagunek ezagutzen ei dute bigarren hizkuntza bezala. Wurm-en
arabera (UNESCO, Wurm 2001) 820 hizkuntza dira bizirik daudenak eta 16
hildakoak.

Bizirik irauten dutenen artetik, hiruk 100.000 hiztun baino gehiago dituzte,
hamarrek 50.000 eta 100.000 hiztun artean, hirurogeitamarrek 10.000 eta 50.000
hiztun artean, hirurehun eta hogeitamarrek 1.000 eta 10.000 hiztun artean,
hirurehun eta hirurogeik 100 eta 1.000 hiztun artean eta laurogeik 100 hiztun baino
gutxiago.

Indonesian bertako bahasera aukeratu dute bertoko hizkuntza ofizial bakartzat, eta
Gobernuak bultzaturik indonesiera izena jarri diote. Hain arrakastatsua dirudi
Gobernuaren estrategiak, ezen Euskaltzaindiak berak ere indonesiera izena onetsi
baitu Indonesiako hizkuntza ofizialarentzat (Euskaltzaindia 1994-2001). Horrela,
gobernuak estatuarekiko identifikazioa bultzatu eta eraiki nahi du eta estatu berria
baino ez dena indartu eta sustraitu. Bidean, noski, ehunka hizkuntza, kultura eta
herri aterako dira galtzaile eta, bide batez, gizateria bera ere. Indonesiako
gobernuaren jokaera txit ezaguna da, zentralismo hutsak eta itxikeriak uste baitute
horrela eraiki dezaketela munduan zehar errespetatua izango den estatu modernoa.

Bahaseraren aukeraketa agintean dagoen etniaren arabera egina da, zeren badira
hizkuntza hau baino hiztun gehiago dituzten hizkuntzak eta milioitik gorako
hiztunak dituzten hamabosten bat hizkuntza ere. Alabaina, bahasera edo
indonesiera oso gertu dago malayera hizkuntzatik. Bahasera Java uhartean hitz

www.asmoz.org 27


egiten da, Yogyakarta hiriburuaren inguruan, botere ekonomikoa eta politikoa
dagoen eskualdean, alegia.

Grimesek (1996), Indonesiako hizkuntzen egoera azaltzean, Irian Jaya, Java eta
Bali, Kalimantan, Maluku, Nusa Fenggara, Sulawesi eta Sumatera edo Sumatra
eskualdeetan zatitzen du estatu hau. Irian Jaya eskualdean, Ginea Berria
uhartearen mendebaldean, alegia, 257 hizkuntza hitz egiten dira.

Java eta Bali eskualdean, Yoggakarta hiriburua dagoen uhartean, 17 hizkuntzaz
mintzatzen dira eta badira milioitik gorako hiztunak dituzten bost hizkuntza:
balierak 3,8 milioi hiztun, letawierak, malaiseran oinarrituriko hizkuntza kreolera,
2,7 milioi hiztun, bahaserak, hizkuntza ofizial bakarra dena eta indonesiera izenaz
ezagutua, gorago ikusi dugun legez, 17-30 milioi hiztun, javerak, Indonesiako
hiztun gehien duen hizkuntza, 75,2 milioi hiztun eta sunderak 27 milioi hiztun.

Kalimantan eskualdean, Borneo uhartearen Indonesiako aldean alegia, 82 hizkuntza
darabiltzate bertan bizi diren 9.000.000 lagunek eta bakarrik hizkuntza batek,
banjarerak, milioitik gora hiztun dauzka.

Maluku eskualdean bizi diren 1.700.000 lagunak 131 hizkuntzaz baliatzen dira.
Hauetako mintzatuenak hauexek dira (Grimes 2000): anbonerak, batzuenzat
malayeraren aldaera dena, 200.000 hiztun, keierak 86.000 hiztun, galelerak 79.000
hiztun, fordaterak 50.000 hiztun, ternaterak 42.000 hiztun, gesererak 36.500
hiztun eta buruerak 33.000 hiztun. Malukuko hizkuntza gehienek 10.000 hiztun
baino gutxiago dituzte, 104k alegia. Hizkuntza-aniztasun-egoera honi estatuak
hizkuntza ofiziala ezartzen badio, erraza da etorkizuna irudikatzea.

Nusa Fenggana eskualdean 64 hizkuntza berba egiten dira, bat bakarrak milioitik
gorako hiztun-kopurua gainditzen duelarik: sasakerak (2,1).

Sulawesi eskualdean 114 hizkuntza ezagutzen dira, hiruk milioi bana hiztun inguru
dauzkatelarik: goronlalera (0,9), makasserera (1,6) eta mongondowera (0,9).

Sumatera edo Sumatra eskualdean 52 hizkuntza darabiltzate, milioitik gora hiztun
dituztenak ondokoak direlarik: atjehera (3), batakera (6), minangkabauera (6,5),
rejangera (1) eta malayera (10).

Kontuan izan Indonesia milaka uhartek osatzen dutela eta nik hemen eskualde bat
uharte batek osatzen duela esan dudanean, ezaupide orokorrak aipatzen ari
naizelako dela. Bestalde, Indonesiako hizkuntza guztien kopurua zein den jakiteko
ez da zehatza eskualde hauetako hizkuntzen batuketa egitea, hizkuntza bat baino
gehiago eskualde ezberdinetan mintzatzen baita.

Edozelan ere, estatuak abian jarri duen hizkuntza-politika homogeneozaleak,
hizkuntza ofizial bakarra bultzatuz, arrisku larrian jarri ditu Indonesiako hizkuntzak,
batez ere hiztun-kopuru apalak dituztenak.

Indonesiako eskualdeak eta hizkuntzak Grimesen arabera (1996)

Eskualdea Biztanleak Hizkuntzak Milioitik gora hiztun dauzkatenak
Irian Jaya 1,6 257
Java eta 110,3 17 baliera (3,8), letawiera (2,7), bahasera edo
Bali indonesiera (17-30), javera (75,2) eta
sundera (27)

www.asmoz.org 28


Kalimatan 9,1 82 Banjarera (2,1)
Maluku 1,7 131
Nusa 7,4 64 sasakera (2,1)
Fenggara
Sulawesi 12 114 goronlalera (0,9), makasserera (1,6),
mongondowera (0,9)
Sumatera 36,5 52 atjehera (3), batakera (6), minangkabauera
(6,5), rejangera (1), malayera (10)

Indiako gobernuaren joera, aldiz, ez da Indonesiakoa bezain homogeneozalea.
India osoan hizkuntza bi dira ofizialak: hindia eta ingelesa. Alabaina, 905 milioiko
biztanleria duen estatu honetan badira eskualdeko ofizialtasuna duten beste
hainbat hizkuntza (McConnell 1991, Moseley eta Asher 1994), hala nola, asamera
(Assam estatuan), bengalera (Mendebaleko Bengala estatuan, Tripura estatuan eta
Assam-eko Cachar eskualdean), gujaratera (Gujarat estatuan), kannadera
(Karnataka estatuan), kashmirera (Jammu eta Kashmir estatuetan), konkanera,
malayalamera (Kerala estatuan), marathera (Maharashtra estatuan), manipurera
(Manipur-en), nepalera, oriyera (Orissa estatuan), punjabera (Punjab estatuan),
sanskritoa, sindhiera, tamilera (Tamil Nadu estatuan), teluguera (Andhra Pradesh-
en) eta urdua (Jammu eta Kashmir estatuetan).

Horrez gain, hezkuntzan erabiltzen diren hizkuntzak, guztira, 35 dira, baina guztiak
ez dira hezkuntzako maila guztietan erabiltzen. Horrela, lehen hezkuntzan 35
hizkuntza erabiltzen dira, lehen hezkuntzako goi mailetan 28, bigarren hezkuntzan
25, bigarren hezkuntzako goi mailetan 20 eta unibertsitatean 16 –ofizialak, alegia-
(UNESCO, Pattanayak 2001).

Aniztasunaren aldeko neurri hauek badute beste alde iluna ere, ehunka hizkuntzek
ez baitute inolako babes ofizialik Indian. Moreno Cabreraren (1990) eta Kraussen
(1992) arabera 380 hizkuntza hitz egiten dira Indian; Junyenten (1998) arabera
500 inguru; Grimesek (1996) 418 hizkuntzari buruzko datuak dakartza. Aipagarria
da errolda ofizialean 1.452 ama-hizkuntza zehazten direla. Hortaz, badirudi errolda
horretan izugarrizko nahastea gertatu zela hizkuntza bakoitzak dituen izen
ezberdinekin eta hizkuntza eta hizkuntzakien arteko kontuekin.

Beste datu aipagarrietako bat milioitik gorako hizkuntzak 40 inguru direla da
(Grimes 1996, Kloss eta MacConnell 1989 eta 1989b), ondoko taulan ikus
daitekeen legez. Edozelan ere, gogoan izan hauetako hizkuntza batzuk India
ondoko herrialdeetan ere hitz egiten direla eta milioika hiztun gehiago ere izan
ditzaketela, esaterako nepalerak 16,2 milioi hiztun dauzka mundu osoan.

Indiako hizkuntzak. Milioitik gorako hiztun-kopurua dutenak

Euskaraz Ingelesez Hiztunak Euskaraz Ingelesez Hiztunak
Hindia Hindi 180 Nepalera Nepali 6
Bengalera Bengali 67,2 Kanaujera Kanauji 6
Teluguera Telugu 66,3 Santalera Santali 5,6
Marathera Marathi 64,8 Kashmirera Kashmiri 4,1
Tamilera Tamil 58,6 Konkanera Konkani 4
Urdua Urdu 45,7 Sindhia Sindhi 2,6
Gujaratera Gujarati 43 Gondera Gondi 2,5
Kannadera Kannada 33,6 Kumaunera Kumauni 2
Malayalamera Malayalam 33,6 Dogrera Dogri 2
Oriyera Oriya 30,3 Garhwalera Garhwali 2

www.asmoz.org 29


Punjabera Panjabi 25,7 Lamanera Lamani 1,9
Bhojpurera Bhojpuri 23,3 Sadrera Sauri 1,8
Maithilera Maithili 22 Tuluera Tulu 1,8
Awadhera Awadhi 20,1 Kurukhera Kurukh 1,7
Asamera Assamese 14,6 Bhilera Bhili 1,6
Haryanvera Haryanvi 13 Wagdera Wagdi 1,5
Marwarera Marwari 12,1 Mundarera Mundari 1,4
Chhattisgarhera Chhattisgarhi 10,9 Nimadera Nimadi 1,3
Magahera Magahi 10,8 Manipurera Meithei 1,2
Hoera Ho 1
Malvera Malva 1

Nigerian, Junyenten (1998) arabera, 394 hizkuntza mintzatzen dira; Grimesen
(1996) arabera, ostera, 470. Hala eta guztiz ere, bertako gobernuak hizkuntza
atzerritar bat hautatu du bertako hizkuntza ofizial legez: ingelesa. Badira Nigerian
milioika hiztun dituzten hizkuntzak, hala nola, hausa (22 milioi), igboera (17 milioi)
eta yorubera (20 milioi), baina ez dira soilik estatu honetan hitz egiten, lehena
Nigerren ere mintzatzen baita eta hirugarrena Togon eta Beninen.

Yorubera koofiziala da hego-ekialdean eta hezkuntzan erabiltzeaz gain, irratian,
telebistan eta prentsan ere erabiltzen da, gobernuak albisteak hizkuntza honetan
zabaltzen dituelarik. Igboera hego-mendebaleko hizkuntza koofiziala da,
komunikabideetan eta gobernuaren albisteak hedatzeko erabiltzen delarik. Hausa
iparraldeko hizkuntza koofiziala da. Hirurak Nigeria osoan zabaltzen ari direla esan
daiteke.

Hiru hizkuntza hauez gain, hiztun-kopuruari so eginez gero, aipagarria da erdi-
mendebalean barreiatutako fulfuldera hizkuntza (7,6 milioi hiztun) eta baita
milioitik gorako hiztunak dituzten beste zazpi hizkuntza ere: anaangera (1) hego-
mendebalean, edoera edo beninera (1) hego-mendebalean, ebirera (1) erdialdean,
ibibioera (3,2) hego-mendebalean, kanuriera (3) ipar-mendebalean, nupeera (1)
erdialdeko mendebalean eta tivera (2,2) erdialdeko ekialdean (Grimes 2000,
Grozier eta Blench 1976). Beste 62 hizkuntzek ehun mila baino hiztun gehiago
dituzte.

Sarritan esaten da hizkuntzalari, jakintsu eta politikarien artean hizkuntzaren bat
kultura-mailara bultzatzeko hiztun-kopuru minimo bat nahitaezko behar duela.
Leku ederra daukate Nigerian iritzi hau aldarrikatzen dutenak, 70en bat hizkuntzak
100.000tik gora hiztun baitituzte. Zoritxarrez, ez da halakorik gertatzen estatu
honetan, bertako agintariek ingelesa aukeratu baitute hizkuntza ofizialtzat.
Bestalde, hausa, igboera eta yorubera baino ez dira kontuan hartzen gobernuaren
aldetik euren lurraldeetan. Ez dut uste kopuruei begiratu behar diegunik hizkuntzen
etorkizuna planifikatzerakoan, hiztunen gogoari baino. Hiztun-kopuru minimo bat
nahitaezkotzat jartzea aitzaki hutsa izaten da, Nigeria bezalako herrialdetako
praxiak erakusten digun legez.

Nigeriako agintariek esaten dute ingelesaren hautua gatazkak eta gerrateak
ekiditeko egin dutela. Nigeria zabaltzen den 920.000 kilometro karratuetan 100
milioi baino biztanle gehiago bizi dira. Etnia-aniztasuna, ikusi dugun bezala,
izugarria da eta erlijio kontuetan iparraldea musulmana bada ere, hegoaldea
kristaua da, bertako sinesmenen eragina ahaztu barik. Horiez gain, bertakoen eta
atzerritarren interes ekonomikoak ere hor daude eta egoera nahaspilatsu honek
sarritan eragin ditu gatazkak eta gerrateak. Aitzaki honetan oinarriturik ingelesaren
hautua egin da, bertako beste hizkuntza baten hautaketak gatazka piztu dezakeela

www.asmoz.org 30


aldarrikatuz. Halako agintariek, dirudienez, hizkuntza ofizial bakarraren leloa baino
ez dute ulertzen eta beste aukerak, hala nola, hizkuntza bakoitza bere lurraldean
bultzatzea eta ofiziala egitea, beti hiztunen nahia gogoan izanda, alboratu egin dute
eta hizkuntza-aniztasuna arriskuan jartzen ari dira.

Mexikoko hizkuntza ofizial bakarra gaztelera edo espainiera den arren, ehunka
hizkuntza mintzatzen dira bertan Grimesen arabera (2000), 289 hain zuzen.
Edozelan ere, bertako Instituto Nacional de Estadística, Geografía e Informática
(1994) erakundeak 1990eko errolda egiteko 90 hizkuntzei buruzko galderak egin
zirela aitatzen du. Mendeetako zapalkuntzak eta humilazioak izugarrizko eragina
izan dute bertako herritarrengan eta askotan euren kultura, izaera eta hizkuntza
arbuiatzera heldu dira mexikarrak, eta amerikarrak, oro har. Kolonizatzaileen eta
konkistatzaileen hizkuntzaren lehentasuna eta honen alde on ekidinezinak guztiz
barneratu dituzte, euren hizkuntzak alboan uzten dituztelarik. Guzti honen
argibidea EZLN erakunde subertsiboak eskaintzen digu. Besteak beste,
zapatazaleek behin baino gehiagotan aitatu dute euren lorpenetariko bat indiarrak
gaztelaniaz alfabetatzea izan dela. Askotan indiarrei gaztelania irakasteari ere ekin
diotela onartu eta aldarrikatu egiten dute, ideologia menderatzailea guztiz
barneratu dutela erakutsiz, arlo honetan behintzat.

Mexikoko biztanleria 98 milioi lagunek osatzen dute, horietako 8 milioi inguru, % 8,
hizkuntza indiarren batez mintzatzen delarik. Konkistatzaile eta kolonizatzaileek
bertako bizilagunak gaztelaniatzen egindako lana, beraz, nabarmena da. Bertako
hizkuntzetatik 12k baino ez dute 100.000 hiztun baino gehiago (ikus taula),
hizkuntza gehienek mila hiztunen kopurua ez baitute gainditzen (Kloss eta
MacConnell 1979, Grimes 1996).

Mexikoko hizkuntza mintzatuenak

Izena euskaraz Izena ingelesez Autoglotonimoa Hiztun-
kopurua
cholera Chol 130.000
yucatekera* Yucateco 700.000
mazahuera Mazahua hantzo, jii naa, jñatjo 368.000
mazatekera Mazateco txota te ho, 160.000
mixtekera Mixteco to’o nda’i, tnu’u, tu’un 384.000
davi
nahuatlera Nahuatl nahuatl 1.800.000
otomiera Otomí hia hiu, hñähñü, n’yühü 230.000
purepechera Purepecha 120.000
totonakera Totonaca tutunaku 260.000
tzeltalera* Tzeltal tzeltal 300.000
tzotzilera* Tzotzil tzotzil, batz’il c’op 265.000
zapotekera Zapoteco dialu, diatze’e, diidzaj, 400.000
dirze

Nolanahi ere, beste herrialdeetan ere ikusi dugun antzera, zaila da Mexikon
hizkuntzakien eta hizkuntzen arteko marra bereiztea. Horrexegatik, erabiltzen den
iturriaren arabera, nik hizkuntza bakartzat jo dudana baliteke beste ikerlari batek
hamaika hizkuntzatan bereiztea. Horrela, bada, Grimesen (1996) arabera
mazatecerak 8 hizkuntza biltzen ditu, mixtekerak 52, nahuatlerak 27, otomierak 8,
totonakerak 8, tzeltalerak 2, tzotzilerak 6 edo zapotekerak 57. Aipagarria da Lastra
hizkuntzalari mexikarrak (1992) eskaintzen duen hizkuntza-sailkapenean hartzen
duen jarrera, besteak beste, zera baitio: “lenguas nahuas”, “lenguas totonocas”,

www.asmoz.org 31


“lenguas otomíes”, “lenguas zapotecas –nik nahutlera, totonakera, otomiera eta
zapotekera deitu ditudanak-, eta abar (ikus Uranga eta beste 2007).

Bestalde, gauza jakina da konkistatzaile eta kolonizatzaile espainiarrak bertako
kulturak suntsitzen eta hizkuntzak desagerrarazten ahalegindu zirela. Alabaina, XIX
mendean mexikarrek independentzia lortu zutenean, egoerak ez zuen
hobekuntzarik igarri arlo honetan, zeren hiritar guztien berdintasuna aldarrikatu
bazen ere, helburua, estatu berrian hobeto txerta zitezen asmoz, indiarrei
gaztelania irakastea izan zen eta. Geroago, 1857tik aurrera, estatuak bereganatu
zuenean hezkuntza, irakaskuntza osoa gaztelaniaz izan da, nahiz batzuetan
politikariren batek, esaterako Ramírezek 1857an, halakoak ere bota dituen arren:
Los indígenas no llegarán a una verdadera civilización, sino cultivándoles la
inteligencia por medio del instrumento natural del idioma en que piensan y viven
(Wright 1998). Porfiriato garaiko (1876-1911) politikak hizkuntza mexikarren
ezabaketa eta gaztelaniaren lehentasuna aldarrikatu eta defendatu zuen: la
poliglosia de nuestro país es un obstáculo a la propagación de la cultura y a la
formación de la plena conciencia de la patria, y sólo la escuela obligatoria
generalizada en la nación entera, pueda salvar tamaño escollo (Sierra, Hezkuntzako
Idazkariordea, 1902an). Iraultza garaian (1921etik aurrera) ere ez zen aldaketarik
gauzatu arlo honetan, eta hizkuntza indiarrak eskolatik kanpo egon behar zirela
argi eta garbi aldarrikatzen zen, eskolen hedapena izugarria gertatzen zelarik.

XX mendearen erdialdean hizkuntza indiarrak irakaskuntzatik kanpo uztearen
basakeriaz konturatzen hasi ziren hainbat eta hainbat jakitun eta irakasle. Bide
honetatik, 1948an Instituto Nacional Indigenista sortu zen, eta honekin batera
beste zenbait erakunde, eta 1950 urtean lehen argitarapen didaktiko elebidunak
agertu ziren, hala nola, otomieraz, nahuatleraz, yucatekeraz eta beste zenbait
hizkuntzatan (Wright 1998). Hemendik aurrera, estatuaren politika
homogeneozalea nabarmena izan den arren, nabaria da, baita ere, hainbat herri
euren hizkuntza eta kultura berreskuratu edo sendotu nahian dabiltzala herrialde
honetan. Horrela, 1975an Hizkuntza Institutu Mexikarra sortzea proposatu zen,
indiarrek euren hizkuntzak landu eta material didaktikoa egin dezaten. 1992an
konstituzioaren laugarren artikulua aldatu dute, bertsio berriak zera dioelarik: La
nación mexicana tiene una composición pluricultural sustentada originariamente en
sus pueblos indígenas. La ley protegerá y promoverá el desarrollo de sus lenguas,
culturas, usos, costumbres, recursos y formas específicas de organización social.
Honen arabera Hezkuntzaren Lege Orokorra ere aldatu dute 1993an eta, besteak
beste, zera dio: Promover, mediante la enseñanza de la lengua nacional -el
español-, un idioma común para todos los mexicanos, sin menoscabo de proteger y
promover el desarrollo de las lenguas indígenas.

Estatuaren asmoa eta joera argi dauden arren, badirudi Mexikon bideak zabaltzen
ari direla hizkuntza indiarren berreskurapenerako. Hizkuntzen egokitzapena egiteko
erakundeak sortzen ari dira, daukaten laguntza, oro har, oso urria den arren.
Gainera indiarrak euren eskubideak aldarrikatzen ari dira eta Congreso Nacional
Indígena izeneko erakundea sortu dute, bertan hainbat eta hainbat herritako
ordezkariak batzen direlarik. Informazioa zehatzago eskuratzeko
www.sil.org/americas/mexico/lenguas/htm orrira jo dezakezu, esaterako.

Brasilgo hizkuntzen egoera oso larria da, ehunka hizkuntza itolarrian dira eta.
Mexikoko hizkuntzek, oro har, milaka hiztun dituztela esan badut ere, Brasilgoak
ehunka hiztun dituztela esan behar dut, eta hori apurka batzuk baino ez direnean.

www.asmoz.org 32

Hizkuntza plangintza ikastaroa hiznet - barreña&juaristi

Hizkuntza plangintza ikastaroa hiznet - barreña&juaristi

Recommandé

Recommandé

Contenu connexe

Similaire à Hizkuntza plangintza ikastaroa hiznet - barreña&juaristi

Similaire à Hizkuntza plangintza ikastaroa hiznet - barreña&juaristi (20)

Hizkuntza plangintza ikastaroa hiznet - barreña&juaristi