1. объединимся ради детей
т ї ба
њна
ме тон
и
и рат икис
њољ Тољ
му дар
р и и рон
ъси акони муњољ
Та ўд
к даи
мон

3. Таъсири муњољирати
мењнатї ба кўдакони
дар Тољикистон мондаи
муњољирон
(REF. NO. SSA/TADA/2010-00000579-0)
Гузориши нињої
Моњи ноябр соли 2011

4. Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон
© Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид (UNICEF)
Ноябри соли 2011
Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид
кўчаи Бохтар 37/1., шањри Душанбе,
Љумњурии Тољикистон. 734002
Њисоботи мазкур бо фармоиши Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид дар
Љумњурии Тољикистон аз тарафи ташкилоти Сиёсати идоракунї (шањри Оксфорди Бри-
тониёи Кабир), татбиќ карда шуда дар тањияи он Наталия Катринеску, Љек Виллис, Ян
МакОслан, Валентина Барка, Вероника Санду ва Мартин Риммер сањмгузорї кардаанд.
Нуќтари назари дар њисоботи мазкур пешнињодшуда ба муаллифони њисобот дахл
дошта ва муњим нест, ки сиёсату мавќеъ ё нуќтаи назари Хазинаи кўдакони Созмони
Милали Муттањидро инъикос кунанд. Матни њисобот барои чопи расмї, вобаста аз
меъёрњои чоп тањрир карда нашудааст, бинобар ин Хазинаи кўдакони СММ барои
хатоњои имлої масъулиятро ба дўш намегирад.
Порчањоро аз њисоботи мазкур озодона чоп ва бо нишон додани манбаъ истифода кар-
дан мумкин аст.
Аз тарафи муаллифон тасдиќ шудааст
Барои ёрии бевосита дар њама марњилањои татбиќи лоињаи мазкур ба Намояндагии
дафтари Хазинаи кўдакони СММ (ЮНИСЕФ) дар Љумњурии Тољикистон арзи сипос ме-
кунем. Махсусан, барои фаъолияти самаранок ба Фарњод Њамидов (собиќ мутахассиси
оид ба мониторинг ва арзёбї), Љамшед Њасанов (мутахассис оид ба сиёсати иљтимої)
ва Њамза Абдурањимов (ёвари барномаи сиёсати иљтимої-иќтисодї ва мониторингу
арзёбї) ташаккур мегўем.
Тањќиќоти мазкур бо кўмаки Маркази тањќиќотии «Шарќ» гузаронида шуд, ки дар сари
ваќт љамъ овардани маълумоти микдорї ва сифатї љидду љањди назаррас кардаанд. Мо
ба профессор Музаффар Олимов, директори Маркази тањќиќотии «Шарќ», кормандони
Марказ ва њамчунин кормандони мавзеї барои дастгирї дар иљрои корњои мавзеї мар-
бут ба омўзиш ва дастгирии корњои тањлилї аз рўи лоињаи мазкур миннатдории худро
баён мекунем.
Инчунин барои мубодилаи таљриба ва тањлилњо оид ба муњољирати мењнатї ва таъсири
он ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон, ба кормандони сохторњои њукуматї
ва намояндагони созмонњои ѓайридавлатї, љамоати илмї ва созмонњои байналмилалї
арзи сипос менамоем. Њамзамон барои пешнињоди фикру аќида ва таљриба оид ба масъ-
алаи тањлилшаванда ба њамаи иштирокчиён, кўдакону калонсолони хонаводањое, ки
муњољирони мењнатї доранд, партофташуда ва хонаводањое, ки ба муњољират љалб не-
станд, изњори ташаккур менамоем. Рўйхати шахсони ба тањќиќот фарогирифташуда дар
Замимаи В-и гузориши мазкур оварда шудааст.
Барои маълумоти бештар, лутфан ба dushanbe@unicef.org мурољиат намоед.
Акс дар муќова ©UNICEF/Tajikistan/Romanyuk
ii

5. Пешсухан
Пешсухан
Азбаски рўйдодњои ваќтњои охир муњољирати мењнатиро яке аз масъалањои асосии
иљтимоию сиёсї дар Љумњирии Тољикистон гардонидаанд, зарурати рўзафзуни тањќиќу
арзёбї ва омўзиши таъсири он ба ањолї ба миён омадааст. То имрўз интиќоли маблаѓњо,
тандурустї, њуќуќњои инсон, идоракунии сарњад ва назорати масъалањои дигари ба
муњољирати мењнатї вобаста тањти диќќат ќарор доштанд. Хеле муњим аст ки, акнун
ба масъалаи таъсири муњољирати мењнатї ба занону кўдакони дар хонамонда, махсусан
онњое ки аз тарафи сарпарасташон тарк карда шудаанд, диќќати асосї дода шавад.
Тањќиќоти мазкур бо ташаббуси Хазинаи кўдакони СММ бо маќсади равшанї андохтан
ба таъсири муњољирати мењнатї ба некўањволии кўдакон, ки ба масъалањои тандурустї,
тањсилот, фаъолияти иќтисодї ва таѓйирёбандањои рўњї иљтимої вобаста аст, бо исти-
фодаи усулњои ба кўдак нигаронидашуда татбиќ карда шуд. Тањќиќот таъсири омехтаи
мусбат ва манфии муњољирати мењнатиро ба занону кўдакон вобаста аз он ки ба кадом
навъи хонавода таалуќ доранд, яъне хонаводае, ки сардори он муњољири мењнатї аст, ба
муњољирати мењнатї алоќае надорад ё аз хонаводаи партофташуда аст, муайян намуд.
Аз як тараф тањќиќоти мазкур тасдиќ намуд, ки дастрасии аъзоёни хонаводањои сар-
дорашон дар муњољирати мењнатї буда ба даромади бештар аз њисоби маблаѓњои
интиќол карда, ба њолати саломатї ва ѓизогирии кўдакон таъсири мусбат мерасонад.
Аз тарафи дигар тањќиќот нишон дод, ки таъсири асосї ва муњими муњољирати воли-
дон ба кўдакони дар хонамонда ба њолати иљтимої рўњии онњо бештар аст. Махсусан
дар мисоли хонаводањои партофташуда, муайян шуд, ки арзиши иљтимоии муњољират
хеле баланд аст ва ин ба људошавии хонавода ва нарасидани нигоњубину ѓамхории
волидон вобаста аст. Далелњои аз маълумоти миќдорї ва сифатї бадастомада ба таври
возењу равшан исбот мекунанд, ки кўдакони дар хона танњо монда тамоюли аз одамон
канораљўї, мањзунї ва рўњафтодагї доранд. Чунин њолат назар ба писарњо бештар дар
духтарњо вохўрда, махсусан аз тарафи духтарон аз хонаводањои партофташуда ќайд кар-
да шуданд. Ќобили ќайд аст ки њолати афсурдагї дар хонаводањои партофташуда на
танњо ба кўдакон, балки ба таври зиёд ба модарон низ хос аст, њол он ки нигоњубин ва
тарбияи фарзандон танњо ба дўши онњост.
Эътироф намудани оќибатњои таъсири иљтимоии муњољират ќадами аввал барои
ќабули тадбирњо ва сиёсати ба кам кардани таъсири муњољирати волидон ба кўдакон
ва хонаводањои танњомонда равонашуда аст. Тањќиќоти мазкур маълумоти нодирро ба-
рои дарки оќибатњои иљтимоии муњољират ва тавсияњоро оид ба сиёсат пешнињод на-
муда, маќсад аз он оѓоз намудани муколамањо оид ба паст кардани таъсири иљтимоии
муњољират ба кўдакони дар хонамонда, тавассути такмил додани системаи идораку-
нии муњољират, муњофизати иљтимої ва баланд бардоштани сатњи огоњии ањолї аст.
Бешубња, дар ин самт зарурати тањияи сиёсати ягонаи миллии муњофизати иљтимої, ки
на танњо ба паст кардани сатњи камбизоатї, инчунин ба муњофизати гурўњњои осебпазир
бо иловаи кўдакони дар натиљаи муњољирати волидон танњомонда равона шуда бошад,
ба миён омадааст. Илова бар ин ба мушкилоти хонаводањои партофташуда, ки махсус,
осебпазиранд бояд диќќати алоњида дода шавад.
Хазинаи кўдакони СММ Њукумати Љумњурии Тољикистон ва дигар ташкилотњои њамкори
байналмилалї ва љумњуриявии ба масъалањои рушд љалббударо барои муттањид на-
мудани талош ва кўшишу ѓайрат ба мубориза алайњи оќибатњои манфии муњољирати
мењнатї ба манфиати занону кўдакон дар љумњурии Тољикистон даъват менамояд.
Лейли Моширї
Роњбари намояндагии Хазинаи
кўдакони СММ дар Љумњурии Тољикистон
iii

6. Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон
Мундариља
Пешсухан ............................................................................................. iii
Рўйхати љадвал ва наќшањо .................................................................vi
Ихтисорањо .........................................................................................viii
Маълумотнома .....................................................................................ix
1. Муќаддима ......................................................................................... 1
1.1 Сохтори гузориш .................................................................................................... 2
2. Муњољират дар Љумњурии Тољикистон .............................................3
2.1 Самтњо ва хусусиятњои муњољират ......................................................................... 3
2.2 Маълумот оид ба муњољирон ва оилањои онњо .................................................... 6
2.3 Таъсири муњољират ба хонаводањо ва сатњи рушди хонаводањо дар
Тољикистон ..................................................................................................................7
3. Консепсия оид ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони
мењнатї ............................................................................................... 10
3.1 Консепсия..............................................................................................................10
3.2 Шарњи истилоњот .................................................................................................10
3.3 Унсурњо.................................................................................................................. 11
3.3.1 Натиљањо .........................................................................................................................................11
3.3.2 Омилњои муваќќатї .................................................................................................................... 12
3.3.3 Хусусиятњои муњољират ............................................................................................................... 14
3.4 Алоќаи байни унсурњо ......................................................................................... 14
4. Методологияи тањќиќот .................................................................. 16
4.1 Муќаддима ............................................................................................................ 16
4.2 Фарзияњои корї .................................................................................................... 17
4.3 Гурўњи маќсадноки тањќиќот: оилањои муњољир, партофташуда ва
ѓайримуњољир ............................................................................................................ 18
4.4 Мавзеъњои тањќиќот ва натиљањои он ............................................................... 20
4.4.1 Маълумот оид ба корњои мавзеї................................................................................................. 21
4.4.2 Ворид сохтани маълумот ва навиштани сабтњо........................................................................22
4.5 Тањќиќоти сифатї ................................................................................................22
4.5.1 Масъалањо вобаста ба гузаронидани тањќиќот бо ќўдакон ......................................................24
4.5.2 Усул ва воситањои тањќиќот ......................................................................................................... 25
4.6 Тањќиќоти оморї ................................................................................................. 28
4.6.1 Усулњои тањќиќот ва воситањои он ..............................................................................................28
4.7 Мањдудиятњо .........................................................................................................32
5 Бозёфту натиљањо .............................................................................33
5.1 Муќаддима .............................................................................................................33
5.2 Хусусиятњои хонаводањои пурсидашуда .............................................................33
5.2.1 Андоза ва сохтори хонавода.........................................................................................................33
5.2.2 Сатњи маълумотнокии аъзои хонавода ...................................................................................... 35
5.2.3 Ќобилияти корї ва фаъолияти иќтисодии аъзои оила ...........................................................36
5.2.4 Дастгирии молиявї берун аз хонавода ..................................................................................... 37
5.2.5 Даромади хонаводањо, дорої ва камбизоатї ............................................................................38
5.2.6 Гурўњњои этникї ..........................................................................................................................40
5.3 Хусусиятњои муњољирони хонаводањои пурсидашуда ....................................... 40
5.3.1 Кї ба муњољират меравад? ..........................................................................................................40
iv

7. Пешсухан
5.3.2 Бо кор таъмин будани муњољирон ..............................................................................................42
5.3.3 Сатњи интиќоли маблаѓњо............................................................................................................43
5.3.4 Маблаѓњое, ки фиристоданашон аниќ аст, ва мўњлати интиќоли маблаѓњо ........................ 43
5.3.5. Таъсири бўњрони иќтисодии соли 2008 ................................................................................... 45
5.3.6 Давомнокї ва мўњлати муњољират .............................................................................................46
5.3.7 Муошират бо хонаводањо ............................................................................................................. 47
5.4 Таъсири умумии муњољирати мењнатї ............................................................... 48
5.4.1 Дараљабандии умумї....................................................................................................................48
5.4.2 Таъсири (аз њама) мусбати муњољирати мењнатї .....................................................................50
5.4.3 Аз њама таъсири манфии муњољират ..........................................................................................51
5.5 Таъсир ба саломатї ..............................................................................................53
5.5.1 Дастрасї ба хизматрасонињои тиббї ......................................................................................... 53
5.5.2 Ѓизо ва гуногунии ѓизо ...............................................................................................................59
5.5.3 Таљрибањои тандурустї: бењдошти саломатї ва рафтори носолим ...................................... 63
5.5.4. Сатњи беморї ................................................................................................................................ 67
5.6 Таъсир ба тањсилот ............................................................................................. 69
5.6.1 Соњањои асосии таъсир ................................................................................................................69
5.7 Таъсир ба фаъолияти иќтисодии кўдакон ...........................................................97
5.7.1 Кор берун аз хонавода ..................................................................................................................99
5.7.2 Фаъолияти мењнатии кўдакон дар хона ................................................................................... 103
5.8 Таъсир ба њолати некўањволии психологї-иљтимої ........................................106
5.8.1 Афсурдагї ва канораљўї ............................................................................................................ 106
5.8.2 Мушкилоти рафтор ....................................................................................................................112
5.8.3 «Буќќагарї», тањќир ва лаќабгузорї ........................................................................................115
5.8.4 Дигар навъи таъсиррасонї: љинояткории наврасон ва мубталои хушунат ва
истисмор шудан ....................................................................................................................................118
5.9 Омилњое, ки таъсири муњољиратро паст мегардонанд:
фарќият байни хонаводањо...................................................................................... 119
5.9.1 Самтњои таљрибаи муњољират, ки ба натиљањо таъсир мерасонанд.......................................119
5.9.2 Хусусияти кўдакон ва хонаводањо, ки миёнарави таъсири муњољират ба
натиљањо мегардад............................................................................................................................... 124
6. Хулосањо оид ќабули ќарори сиёсї............................................... 132
6.1 Муњољират ва сиёсат .......................................................................................... 132
6.2 Идоракунии муњољират ..................................................................................... 132
6.2.1 Ќолаби сохторї барои идоракунии муњољират ....................................................................... 132
6.2.2 Ќонуну ќарорњо (сиёсат) дар самти идоракунии муњољират................................................. 133
6.3 Њифзи иљтимої .................................................................................................. 135
6.3.1 Ќолаби сохторї барои хизматрасониии иљтимої ва њифзи кўдакон ....................................135
6.3.2 Хизматрасонии иљтимої ва сиёсати њифзи кўдакон ............................................................ 136
6.4 Аќидаи оилањои пурсидашуда оид ба сиёсат .................................................... 137
6.5 Тавсияњо барои такмили сиёсат ........................................................................ 138
6.5.1 Идоракунии муњољират .............................................................................................................. 139
6.5.2 Њифзи иљтимої........................................................................................................................... 140
Маъхази истинодњо ........................................................................... 146
Замимаи A. Тањлили адабиёти илмї-тањќиќотї .............................. 153
Замимаи Б. Маълумот аз њаёти воќеї .............................................. 163
Замимаи C. Рўихати ашхосе, ки ба муколамањо љалб шуда буданд... 166
v

8. Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон
Рўйхати љадвал ва наќшањо
Рўйхати љадвал
Љадвали 1. Таѓйирот дар сатњи умумии кабизоатї, бо фоиз ..........................................................................4
Љадвали 2. Усулњое, ки дар тањќиќот истифода шудаанд .............................................................................. 17
Љадвали 3. Хулосаи фарзияњои корї оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар
Тољикистон мондаи муњољирони мењнатї дар муќоиса бо кўдакони
оилањои ѓайримуњољир .................................................................................................................. 17
Љавдали 4. Маълумоти умумї оид ба муњокимаи гурўњии масъала ...........................................................23
Љадвали 5. Маълумот оид ба мусоњибањои сифатии гузаронидашуда ........................................................23
Љадвали 6. Хулосаи ахбороти њар як мусоњибаю муњокимаи гурўњї .......................................................... 26
Љадвали 7. Маълумоти оморї оид ба мусоњибањо бо хонаводањо ............................................................... 29
Љадвали 8. Маълумот оид ба мусоњибањо бо наврасон .................................................................................31
Љадвали 9. Шумораи аъзои хонавода вобаста ба навъњои он ..................................................................... 34
Љадвали 10. Миќдори истиќоматкунандагон дар як њуљра вобаста аз шакли хонавода ............................ 34
Љадвали 11. Шумораи кўдакон дар як хонавода вобаста ба навъи он ..........................................................35
Љадвали 12. Шумораи кўдакон ва оилањое, ки бо њамроњии бобою бибињояшон зиндагї
мекунанд (шикасти ќоидаи насл) .................................................................................................35
Љадвали 13. Сатњи маълумотнокии аъзои калонсоли хонавода дар њама навъњои
хонаводањо ..................................................................................................................................... 36
Љадвали 14. Масъалаи маъюбї ва беморињои давомнок (якумра) аз рўи навъњои хонавода ................... 36
Љадвали 15. Фаъолиятњои асосии аъзои оила аз рўи навъњои хонавода ......................................................37
Љадвали 16. Нишондињандањои дорої аз рўи навъњои хонавода.................................................................. 38
Љадвали 17. Харољоти моњонаи хонаводањои навъи гуногун......................................................................... 39
Љадвали 18. Харољоти моњонаи хонаводањои навъи гуногун вобаста ба дараља ......................................... 39
Љадвали 19. Соњиб будан ба дорої ................................................................................................................... 39
Љадвали 20. Дороии амвол вобаста ба навъи хољагї ..................................................................................... 40
Љадвали 21. Гурўњи этникии аъзои хонаводањо аз рўи навъњои хонавода .................................................. 40
Љадвали 22. Шумораи муњољирон дар хонаводањо аз рўи навъи хонавода...................................................41
Љадвали 23. Таносуби хонаводањои муњољир, ки фарзанд доранд, аз рўи навъњои хонавода ....................41
Љадвали 24. Шумораи кўдакони муњољир аз рўи навъи хонавода .................................................................41
Љадвали 25. Синну соли муњољирон аз рўи навъи хонавода ..........................................................................41
Љадвали 26. Алоќамандии муњољирон бо сардори хонавода аз рўи навъњои хонавода.............................. 42
Љадвали 27. Мўњлати интиќоли маблаѓњои муњољирон ба хонаводањояшон .............................................. 44
Љадвали 28. Мўњлати баргаштани муњољирон ба хона .................................................................................. 46
Љадвали 29. Давомнокии дар хона истодани муњољирон пас аз баргаштан .................................................47
Љадвали 30. Шумораи алоќањои телефонї бо кўдакон дар оилањои муњољир ............................................47
Љадвали 31. Дастрасї ба хизматрасонии тиббї – санљиши фарзияњо ..........................................................54
Љадвали 32. Њиссиёти парасторон: пешнињоди нигоњубини тиббї ба кўдакон ...........................................56
Љадвали 33. Нигоњубини саломатї ва харољоти тиббї барои кўдакони синну соли аз
0 то 18 сола...................................................................................................................................... 58
Љадвали 34. Санљиши фарзияи гуногунии ѓизо ва анвои ѓизої ................................................................... 60
Љадвали 35. Бехатарии озуќаворї. Миќдори харољоти моњона барои хариди маводи
ѓизої, аз рўи навъњои хонавода .................................................................................................. 60
Љадвали 36. Таљрибањои бењдошти саломатї, санљиши фарзияњо .............................................................. 64
Љадвали 37. Рафтори кўдакон оид ба пешгирии беморињо ............................................................................65
Љадвали 38. Тамокукашї ва нўшидани машрубот дар байни наврасон ...................................................... 66
Љадвали 39. Санљиши фарзия оид ба беморињо ..............................................................................................67
Љадвали 40. Њолати саломатї ва беморињо ..................................................................................................... 68
Љадвали 41. Санљиши фарзияи фарогирї ба тањсилот .................................................................................. 70
Љадвали 42. Фарогирї ба мактаб аз рўи синну сол ва навъи хонавода .........................................................72
Љадвали 43. Солњои тањсил, санљиши фарзияњо ..............................................................................................74
Љадвали 44. Фарогирї ба тањсилот аз рўи синну сол ва навъи хонавода ......................................................81
Љадвали 45. Солњои тањсил барои љавонони 17-25 сола...................................................................................81
Љадвали 46 Харољот ба тањсил вобаста ба андозаи интиќоли маблаѓ ........................................................ 82
Љадвали 47. То кадом андоза тањсил барои писарону духтарон муњим аст?................................................ 83
Љадвали 48. Давомот дар мактабњои Љумњурии Тољикистон ......................................................................... 84
Љадвали 49. Давомот, санљиши фарзияњо ........................................................................................................ 85
Љадвали 50. Давомот аз рўи љинс ва навъи муњољират ....................................................................................87
Љадвали 51. Давомот аз рўи љинс ва навъи муњољират ................................................................................... 88
Љадвали 52. Давомот вобаста ба сатњи некўањволї ........................................................................................ 88
vi

9. Рўйхати љадвал ва наќшањо
Љадвали 53. Давомоти кўдакони хонаводањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии
волидайн ......................................................................................................................................... 88
Љадвали 54. Сабабњои ба дарс наомадани кўдакон вобаста ба љинс ва сатњи муњољират ........................... 89
Љадвали 55. Дастовардњои таълимии кўдакон вобаста ба љинс ва сатњи муњољират .................................. 94
Љадвали 56. Дастовардњои таълимї вобаста ба сатњи некўањволї .................................................................95
Љадвали 57. Дастовардњои таълимї дар оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии
волидайн ..........................................................................................................................................95
Љадвали 58 Аќидањои парасторон оид ба таъсири муњољират ба фаъолияти кўдакон ...............................95
Љадвали 59. Аќидањои наврасон ва кўдакон оид ба таъсири муњољират ба дастовардњои
таълимии худ .................................................................................................................................. 96
Љадвали 60. Таъсири муњољират ба таъмини тањсилоти кўдак – назари парасторон................................. 96
Љадвали 61. Кор берун аз хонавода, санљиши фарзия.................................................................................... 99
Љадвали 62. Наврасоне (15-18-сола), ки берун аз хонавода кори маблаѓнок мекунанд ............................ 101
Љадвали 63. Меъёрњо барои санљиши фарзияњо оид ба кори хона ..............................................................103
Љадвали 64. Санљиши фарзияњо оид ба афсурдагии кўдакон ......................................................................107
Љадвали 65. Фањмиши парасторон оид ба афсурдањолии кўдакон ..............................................................109
Љадвали 66. Нуќтаи назари кўдакон оид ба мањзунї ва афсурдањолї ........................................................ 110
Љадвали 67. Санљиши фарзияњо оид ба хашмгинии кўдакон....................................................................... 112
Љадвали 68. Аќидањои парасторон оид ба хашмгинии кўдакон .................................................................. 114
Љадвали 69. Аќидаи наврасони 15-18-сола оид ба хашмгинї ....................................................................... 115
Љадвали 70. «Буќќагарї», тањќир ва лаќабгузории кўдакон – санљиши фарзияњо .................................. 115
Љадвали 71. Аќидаи наврасон оид ба «буќќагарї» ........................................................................................ 118
Љадвали 72. Љалби кўдакон ба љинояти наврасон ва хушунат – санљиши фарзияњо ................................ 119
Љадвали 73. Давомоти кўдакони оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии
волидайн .......................................................................................................................................129
Љадвали 74. Дастовардњои кўдакони оилањои муњољир вобаста ба сатњи маълумотнокии
волидайн .......................................................................................................................................130
Рўйхати наќшањо
Наќшаи 1. Сатњи камбизоатї вобаста ба минтаќа ..........................................................................................4
Наќшаи 2. Консепсия барои тањлили таъсири муњољират ба кўдакони дар Тољикистон
мондаи муњољирати мењнатї ........................................................................................................ 15
Наќшаи 3. Харитаи мавзеъњои тањќиќот ....................................................................................................... 20
Наќшаи 4. Дар 10 соли охир муњољири мењнатї чанд маротиба барои кор сафар кардааст ...................47
Наќшаи 5. Парасторон таъсири умумии муњољирати мењнатиро арзёбї намудаанд ............................. 49
Наќшаи 6. Нуктаи назари парасторон оид ба таъсири аз њама муњими муњољират (мусбат) ................. 50
Наќшаи 7. Нуктаи назари парасторон оид ба таъсири манфии муњољират ..............................................52
Наќшаи 8. Сабабњои мушкил ё осон будани нигоњубини саломатии кўдакон дар
хонаводањои муњољир ва партофташуда .....................................................................................57
Наќшаи 9. Таносуби харољоти моњона барои анвои ѓизої вобаста ба навъи хонавода ...........................61
Наќшаи 10. Навъњои ѓизое, ки кўдакон дар давоми њафта истеъмол мекунанд, аз рўи навъњои
хонавода ......................................................................................................................................... 62
Наќшаи 11. Парасторон сатњи саломати кўдаконро аз рўи дараљаи некўањволї
дараљагузорї мекунанд................................................................................................................. 69
Наќшаи 12. Харољот ба тањсилот аз рўи љинс ва навъи муњољират. ............................................................. 82
Наќшаи 13. Истифодаи ваќт барои тањсилот, аз рўи маќоми муњољират ва љинс .....................................102
Наќшаи 14. Афсурдањолї ё депрессия - чун таъсири муњољират, аз нуќтаи назари
парасторон .....................................................................................................................................109
Наќшаи 15. Кўдаконе, ки мањзун ва гирифтори депрессия буданашонро ќайд карданд,
аз рўйи гурўњи синну сол ва навъи хонавода..............................................................................111
Наќшаи 16. Хашмгинї - натиљаи таъсири муњољират, аќидаи парасторон ............................................... 113
Наќшаи 17. Кўдакони ба хашм додашуда ва гапнодаро, вобаста ба синну сол ва навъи
хонавода ......................................................................................................................................... 114
Наќшаи 18. Депрессияи кўдакон, аз рўйи љинс ва навъи хонавода ............................................................ 127
Љадвали 19. Хашмгинии кўдакон вобаста ба љинс ва навъ ........................................................................... 127
Наќшаи 20. Дараљаи дорої вобаста ба навъи хонавода ................................................................................128
Наќшаи 21. Наќши се зинаи њукумат дар низоми њифзи кўдакон .............................................................. 135
Наќшаи 22. Тадбирњои сиёсї, аќидаи хонаводањои муњољир ......................................................................138
Наќшаи 23. Тадбирњои сиёсї, аќидањои хонаводањои партофташуда ........................................................138
Рўйхати наќшањо vii

10. Ихтисорањо
СН Саволномаи наврасон
ФТА Фонди таълимии аврупої
СХК Созмони хўрокворї ва кишоварзї
ВМКБ Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон
ММД Маљмўи мањсулоти дохилї
ВНМО/БПНМ Вируси норасоии масунияти одам/Бемории пайдошудаи норасоии
масуният
ТУМ Ташкилоти байналмилалии мењнат
ТУМ Ташкилоти байналмилалии муњољират
LFS Тањќиќоти нерўи корї
MLSPP Вазорати мењнат ва њифзи иљтимоии ањолї
СЃЊ Созмони ѓайрињукуматї
OPM Ташкилоти тањќиќотї аз шањри Оксфорди Британияи Кабир
SDQ Саволнома оид ба тарафњои ќавї ва мушкилот
TB Бемории сил
TLSS Тањќиќоти сатњи зиндагии ањолї
UN Созмони Милали Муттањид
UNCRC Конвенсияи Созмони Милали Муттањид (СММ) оид ба њуќуќњои кўдак
UNESCO Ташкилоти Созмони Милали Муттањид оид ба маориф, илм ва
фарњанг
UNICEF Хазинаи кўдакони Созмони Милали Муттањид
USD Доллари Иёлоти Муттањидаи Амрико (ИМА)
YA Навраси љавон (11-14 сола)
YAQ Саволномаи навраси љавон

11. Маълумотнома
Маълумотнома
Гузориши мазкур маълумоти базавї, усул, бозёфт ва хулосањои лоињаи тањќиќотие,
ки барои муайян намудани сатњи таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар
Љумњурии Тољикистон мондаи муњољирон татбиќ шуда буд, пешнињод мекунад.
Лоиња аз тарафи Хазинаи кўдакони СММ (ЮНИСЕФ) маблаѓгузорї шуда, онро таш-
килоти тањќиќотии шањри Оксфорди Британияи Кабир аз моњи июни соли 2010 то
моњи марти соли 2011 татбиќ кардааст. Гузориши мазкур дар асоси тањлили пурраи
њуљљатњо оид ба таъсири муњољират ба кўдакони дар ватан монда, инчунин тањќиќоти
сифативу миќдорї тањия шудааст.
Консепсия ва методология
Омўзиши мазкур мувофиќи усули «њуќуќи кўдак - дар маркази диќќат», ки
нишондињандањои шароити саломатї, тањсилот, фаъолиятњои иќтисодї ва психологї-
иљтимоиро арзёбї мекунад, гузаронида шудааст. Консепсияи асосии тањќиќоти мазкур
тасдиќ мекунад, ки таъсири муњољират ба кўдакон асосан аз навъи муњољирате, ки ка-
лонсолони оила ба он машѓуланд, инчунин аз хусусиятњои фардї, оилавї ва иљтимої
манша мегирад.
Аз ин лињоз консепсияи асосї се унсурро фаро мегирад:
• аввал, натиљаву нишодињандањои шароити кунунї – вазъи саломатї, тањсилот, фа-
ъолияти иќтисодї ва психологї-иљтимоии кўдакон;
• дуюм, хусусиятњои фардї (синну сол, љинс ва ќобилият), хонавода (андоза ва сохтор,
сатњи маълумот, нерўи корї, даромад, муносибат ва ѓайра) ва масъалањои дигар (им-
конияти хонаводањо, арзишњои иљтимої, пешнињоди хизматрасонињо ва ѓайра), ки
ба ин натиљањо таъсир мерасонанд;
• сеюм, хусусиятњои таљрибаи муњољират, ба монанди миќдори интиќоли маблаѓ,
давомнокї ва тартиби муњољират ва муошират, ки ба кўдакон таъсир мерасонанд.
Тањлили сесамтаи муќоисавии маълумоти аз сарчашмањои гуногун бадастомада усули
асосии тањќиќоти мазкур буда, он тавассути љамъ овардан ва муттањид сохтани маълумо-
ти сифатї ва миќдорї ба роњ монда мешавад. Маълумоти сифатї ва миќдории тањќиќоти
мазкур аз се навъи хонавода, ки муњољират ба онњо таъсири мухталиф расонидааст, љамъ
оварда шудаанд: хонаводањои муњољирон, хонаводањои партофташуда ва хонаводањое,
ки бо муњољират машѓул нестанд.
Омўзиши ибтидоии тањќиќоти мазкур дар чор ноњияи Љумњурии Тољикистон сурат
гирифт:
1. ноњияи Бобољон Ѓафурови вилояти Суѓд;
2. шањри Кўлоби вилояти Хатлон;
3. ноњияи Шуѓнони Вилояти Мухтори Кўњистони Бадахшон;
4. шањри Вањдати ноњияњои тобеи љумњурї.
Корњои мавзеї моњњои ноябр – декабри соли 2010 аз тарафи ташкилоти мањаллии
«Шарќ» гузаронида шуданд. Дар њамаи ноњияњо мањалли тањќиќот бо сабаби мушки-
лоти пайдо намудани хонаводањои партофташуда дар дењањои аввалан интихобгардида
васеъ гардонда шуд.
Воситањои тањќиќоти сифатї аз маљмўаи корњои гурўњї (муњокимаи гурўњии масъала)
ва мусоњиба бо кўдакон ва парасторон, инчунин мусоњиба бо маълумотдињандагони
Консепсия ва методология ix

12. Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон
мањаллї тавассути саволномањои пешакї тайёркардашуда, ки иловаи саволњои озодро
вобаста ба мавзўъ дар назар дорад (як навъи мусоњиба, ки аз саволњои пешакї омо-
дашуда ва саволњои иловагии муњаќќик њангоми сўњбат пайдо мешаванд), иборат бу-
данд. Барои љамъ намудани маълумоти сифатии тањќиќот дар њар ноњияи интихобшуда
панљ муњокимаи гурўњї ва 10 мусоњибаи пурра гузаронида шуд. Иштирокчиёни асосии
тањќиќоти сифатї кўдакон (духтарону писарони синну соли гуногун), парасторон (аслан
занон) ва маълумотдињандагони асосии мањаллї, ба монанди омўзгорон, духтурон, кор-
мандони СЃД-и мањаллї ва намояндагони њукумати мањаллї буданд.
Тањќиќоти хурд бе тањияи нишондињандањо дар асоси интихоби ѓайриэњтимолї њамчун
усули тањќиќоти миќдорї барои омўзиши мазкур интихоб шудаанд. Тавассути ин усул
хулосањои умумии омории миллиро баровардан ѓайриимкон аст, вале он барои муайян
намудани фарќият њангоми гузаронидани тањлили муќоисавї бо натиљањои тањќиќоти
сифатї ёрї мерасонад. Барои љамъ овардани маълумоти миќдорї дар њар як ноњия 60
саволнома барои хонавода пур карда шуд. Илова бар ин 100 нафар навраси хурдсол (11-
14-сола) ва 98 наврас (15-18-сола) саволномањои назарсанљиро (арзёбии хусусиятњои
худ) пурра сохтанд.
Мањдудиятњои усулњои тањќиќоти мазкур нарасидани намояндагони гурўњи
тањќиќшаванда ва ба таври бояду шояд ворид сохтани маълумот ва навиштани
протоколњои сўњбатњо буд, ки хоси чунин тањќиќотњо мебошанд. Барои паст кардани
чунин мушкилот усули стандартии тоза кардани маълумот, аз љумла, нишондодњои
омории барљаста ва номувофиќатии мантиќии маълумоти воридшуда истифода шуд.
Њарчанд тањќиќоти мазкур самтњои васеи масъаларо нишон дињад њам, натиљањои му-
шаххаси он њамчун натиљањои умумиљумњуриявї муаррифї карда намешаванд.
Бозёфту натиљањои тањќиќот
Аќидањо оид ба таъсири умумии муњољират
Њарчанд хонаводањои муњољир (хонаводањое, ки якчанд аъзои он машѓули муњољирати
мењнатї њастанд) таъсири умумии муњољиратро «хеле хуб (мусбат)» ё «хуб (мусбат)» баён
карданд, вале 30 фоизи тањќиќшудагон таъсири муњољиратро ягон хел иброз надошта, 33
фоиз (фоизи баландтарин дар ин гурўњи хонаводањо) онро манфї шумориданд. Ба фои-
даи иловагии молиявї нигоњ накарда, шумораи зиёди хонаводањои муњољир аз ноилољї
бо маќсади нигоњ доштани хонавода ба муњољирати мењнатї рў оварда, аз интихоби худ
норозианд. Ин њиссиёти манфии таъсири умумии муњољират инчунин аз љониби 48 фо-
изи хонаводагони ѓайримуњољир баррасї шуд. Гурўње (категорияе), ки таъсири манфии
муњољиратро пурра дастгирї карданд, хонаводањои партофташуда (шавњар ё писари хо-
навода онњоро пас аз муњољират тамоман суроѓ намекунад) мебошад.
Сарчашмаи иловагии фоидаи молиявї њамчун љињати хуби муњољирати мењнатї шинох-
та шуд, чунки ин барои пардохти хизматрасонињои тиббї, тањсилот, ѓизогирии хуб ва
манзили зисти хуб ёрї мерасонад. Њарчанд хонаводањои партофташуда танњо љињатњои
манфии муњољиратро номбар карда бошанд њам, хонаводањои ба муњољират љалбнабуда
ба ин савол чун хонаводањои муњољир посух додаанд.
Таъсири манфии муњољират муайян шуд, ки он камии роњнамоии (тарбияи) волидайн
ва таъсири он ба њолати асаб, хашмгинї ва афсурдањолии кўдакон мебошад. Њама навъи
хонаводањо ќайд карданд, ки бо вуљуди таъсири мусбии муњољирати мењнатї, набуда-
ни яке аз волидайн ба кўдак таъсири манфї мерасонад, махсусан ба рушди психологї-
иљтимоии онњо.
x

13. Маълумотнома
Таъсир ба сатњи саломатї
Ќисмати мазкур ба тањќиќи таъсири муњољирати мењнатї ба дастрасї ба хизматрасонии
тиббї, аз љумла ѓизогирї ва гуногунии хўрокворї, њифзи саломатї ва беморї бахшида
мешавад.
Мувофиќи сарчашмањо (адабиёт ва њуљљатњои дигар) яке аз нишондињандањои дастрасии
хонавода ба хизматрасонии тиббї – ѓайр аз муоинаи маљбурии тиббї - тавассути пули
наќд харидани доруворї ва пардохти њаќќи хизматрасонии тиббї мебошад. Далелњои
тањќиќоти мазкур нишон медињанд, ки байни дастрасї ба хизматрасонии тиббї ва даро-
мади хонавода алоќаи зич мављуд аст. Ин аз он далолат мекунад, ки интиќоли маблаѓ ба-
рои осон гардонидани дастрасї ба хизматрасонии тиббии хонаводањои муњољир наќши
калон мебозад. Аз тарафи дигар, чуноне ки њангоми мусоњиба бо маълумотдињандагони
асосї – духтурон маълум гашт, хонаводањои партофташуда барои ќонеъ намудани тала-
боти худ бањри нигоњ доштани саломатї мушкилоти зиёд мекашанд.
Камбизоатї ва камии захирањои молиявї њамчун омили асосии мањдудкунандаи
дастрасї ба хизматрасонии тиббї ќайд карда шуд. Аз ин лињоз таъсири бевоситаи
интиќоли маблаѓ ба дастрасї ба хизматрасонии тиббї ва табобат дар хонаводањои
муњољири мењнатї доштаро ба осонї муайян кардан мумкин аст.
Ваќте аз посухдињандагон пурсида шуд, ки баъд аз ба муњољирати мењнатї рафтани мо-
дару падарашон бо табобат фаро гирифтани кўдаконашон осонтар шуд ё мушкилтар,
25 фоизи онњо «хеле осон» ва 29 фоиз «каме осон»-ро интихоб карданд. Њангоме ки
сабабашро пурсидем, аксари хонаводањои муњољирон (87 фоиз) гуфтанд, ки сабаби асосї
- интиќоли маблаѓ аз тарафи муњољирон аст (нигаред ба наќшаи 8).
Чуноне ки чашмдошт будем, вазъияти хонаводањои партофташуда хеле фарќ мекард.
Ягон нафар посухдињандагони хонаводањои партофташуда љавоби «хеле осон»-ро ин-
тихоб накарданд ва танњо 2 фоиз гуфтанд, ки «каме осон» шуд. Ќисми зиёди онњо (65
фоиз) гуфтанд, ки вазъияти бо табобат фаро гирифтани фарзандонашон «хеле муш-
кил» гашт. Сабаби асосии вазнин шудани вазъиятро аксари парасторон (81 фоиз) дар
кам будани маблаѓ донистанд. Ќисме аз посухдињандагон (8 фоиз) гуфтанд, ки барои
иљрои корњои хона ёрдамчї надоштанд, дигарон (6 фоиз) гуфтанд, ки кўдаконашон бе-
саранд ва нигоњубин кардани онњо мушкил аст ва чанде аз онњо (6 фоиз) ќайд карданд,
ки кўдаконашон афсурдањоланд ва аз ин лињоз зуд-зуд бемор мешаванд.
Тањќиќот нишон медињад, ки хонаводањои муњољирон аз њисоби интиќоли маблаѓ да-
ромади молиявии бештар доранд ва ин ба шароити ѓизодињии кўдаконашон таъсири
мусбат мерасонад. Ин омилро далелњои аз тањќиќот ба даст омада тасдиќ мекунанд. Пеш
аз њама маълум гашт, ки аксари парасторон баён намуданд, ки тайи 12 моњи охир ба
таври кофї хонаводаашонро бо хўрок таъмин карда натавонистаанд. Аммо масъалаи на-
расидани хўрок дар оилањои партофташуда вазнинтар буда, дар хонаводањои муњољирон
он нисбатан њалли худро ёфта аст, њатто назар ба хонаводањои ѓайримуњољир њолати
хонаводањои муњољир дар ин самт бењтар аст. Сониян, маълум гашт, ки таносуби њарољоти
хонаводањои муњољирони мењнатї барои хариди мањсулоти хўрокворї назар ба оилањои
ѓайримуњољир пасттар ва дар муќоиса бо оилањои партофташуда хеле паст буд. Ин аз
он шањодат медињад, ки интиќоли маблаѓ имконият медињад, ки оилањои муњољирони
мењнатї харољоташонро аз маводи «асосї» ба самти дигар равона созанд. Сеюм, гуногу-
нии мањсулоти хўроквории хонаводањои муњољирони мењнатї ба мањсулоте, ки оилањои
ѓайримуњољир истеъмол мекунанд, монанд ё якхела буда, дар ин масъала хонаводањои
партофташуда бори дигар аќиб монданд, махсусан дар тановули мањсулоти серѓизо, ба
монанди гўшт, мева, моњї, лўбиёгињо, донагињо, маѓз ва амсоли онњо.
Бозёфту натиљањои тањќиќот xi

14. Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон
Яке аз самтњои асосии таъсири муњољирати мењнатии волидайн ба фарзандон, чуноне
ки далелњои байналмилалї исбот менамоянд, ин таъсир ба амалњои бењдошти саломатї
мебошад. Далелњои тањќиќоти мазкур оид ба амалњои оддитарини пешгирии беморињо
фарќияти зиёдро байни кўдакони хонаводањои мухољирони мењнатї, партофташуда ва
оилањои ѓайримуњољир нишон надоданд. Сатњи эмгузаронї дар њар се гурўњї хонаводањо
хеле баланд буд. Риояи гигиенаи шахсї ба монанди тоза кардани дандон ва шустушў
(оббозї) кардан ќариб дар њар се навъи хонавода якхела буд.
Зиёда аз он, рафтори носолим ба монанди тамокукашї ва нўшидани машрубот бай-
ни кўдакони дар мусоњибањо иштироккарда мушоњида нашуд. Махсусан барои духта-
рон тамокукашї ва нўшидани машрубот «айб» дониста шуда, дар ягон мусоњиба ба ин
амалњо шомил шудани духтарон ќайд нашуд. Њарчанд ин гуна рафтор аз тарафи писа-
рон рад нашуда бошад њам, тамокукашї ва нўшидани шароб ба онњо одат нашудааст.
Далелњое, ки аз мусоњиба бо наврасони хонаводањои муњољир ва партофташуда ба даст
оварда шудаанд, нишон медињанд, ки сабаби ба тамокукашї ва шаробнўшї даст наза-
данро чанде аз наврасон дар таъсири дин ва огањии дигарон аз натиљањои манфии ин
гуна рафтор донистаанд.
Хатари пањн намудани беморињои тавассути алоќаи љинсї гузаранда ва дигар инфексияњо
аз тарафи мардони муњољирро ахборотдињандагони асосї аз ќабили духтурон ќайд кар-
данд, аммо тањќиќот ин масъаларо бо зављањои мардони муњољирони мењнатї баррасї
накард. Бояд ќайд кард, ки ин масъала хеле њассос аст ва барои тањлили он пурсида-
ни саволњои водоркунанда ва вазнин, ки ба тањќиќоти миќдорї ва ё муњокимаи гурўњї
номувофиќанд, зарур аст.
Ёфтани далелњо оид ба таъсири муњољират ба беморшавии кўдакон аз адабиёти (њисоботњо
ва амсоли он) байналмилалї мушкил аст ва ин ќисман ба хусусияти маълумоти тавас-
сути тањќиќоти миќдорї љамъшуда, ки марњилаи мањдуди истифода ва баррасиро фаро
мегирад, вобаста аст. Вобаста ба мањдуд будан ва хусусияти ѓайринишондињандагї до-
штани тањќиќот, љамъ овардани маълумот оид ба сатњи фавт байни ањолии интихобшуда
ѓайриимкон буд. Инчунин љамъ овардани маълумоти мувофиќ оид ба сатњи беморшавї
низ мушкил буд. Аммо аќидањое низ пешнињод шуданд, ки гўё кўдакони хонаводањои
ѓайримуњољир назар ба кўдакони оилањои муњољирони мењнатї ва партофташуда камтар
бемор мешаванд, ва ин аќидаро натиљањои тањќиќоти сифатї низ дастгирї менамоянд.
Тањлили фоизи кўдакони аз 0 то 18-сола, ки дар муддати 30 рўзи охир бемор шуда-
анд, нишон медињад, ки кўдакони оилањои ѓайримуњољир назар ба кўдакони оилањои
муњољирони мењнатї ва партофташуда камтар бемор мешаванд (15 фоиз ва 17 фоизи
духтарон ва писарон дар муќоиса бо 26 фоиз ва 27 фоиз дар хонаводањои муњољирони
мењнатї ва 21 фоиз /29 фоиз дар хонаводањои партофташуда). Таќсимоти оддии њолати
саломатї дар асоси дороии оилањо (ба тањќиќот шомилбуда) нишон медињад, ки сало-
матии кўдакони хонаводањои доро одатан «хеле хуб» ва «хуб» (78 фоиз) маънидод карда
шуда, барои муќоиса дар оилањои камбизоат: 57 фоиз дар оилањои камбизоаттарин ва 61
фоиз дар оилањои миёнањол мебошад.
Таъсир ба тањсилот
Тањлили таъсири муњољират ба тањсилоти кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирони
мењнатї мураккаб аст, зеро он метавонад ба омилњои гуногун, ба монанди љинси кўдак,
синну соли ў њангоми муњољирати волидайн, шумораи хоњару додарон ва сохтори оила,
сатњи маълумотнокии падару модари ба муњољирати мењнатї машѓул ва волидайни
партофташуда, инчунин ба сатњи шањрикунонии љомеаи муњољирони мењнатї воба-
xii

15. Маълумотнома
ста бошад. Аз ин лињоз пайдо намудани далелњо оид ба фарогирї ба мактаб, миќдори
солњои тањсил дар мактаб, давомоту иштирок дар дарсњо ва дастовардњои таълим њам
дар сатњи байналмиллалї ва њам дар Љумњурии Тољикистон мураккаб аст.
Тањќиќот фарзияи «муњољирати мењнатї ба сатњи фарогирї ба тањсилот (дар мактаб)
таъсир намерасонад»-ро тасдиќ кард, зеро таълим то синни 16-солагї њатмї, маљбурї
ва ройгон аст, аз ин лињоз сатњи ба тањсил фаро гирифтани кўдакон хеле баланд аст.
Сохтори њуќуќї - омили асосии муайянкунандаи фарогирии кўдакон ба тањсилоти
асосї ва миёна мебошад, на хусусиятњои муњољират ва сатњи некўањволии оила. Сатњи
фарогирї ба тањсилот пас аз хатми мактаби асосї таѓйир меёбад.
Таќсимоти маълумоти оморї ба синну сол нишон медињад, ки кўдакон баъд аз раси-
дан ба синни шонздањ аз тањсил берун мемонанд. Дар њолате ки фарогирии кўдакон
то синни шонздах дар њамаи гурўњњои тањќиќшаванда ќариб ба 100 фоиз мерасад, ба-
рои наврасони 17-18-сола сатњи фарогирї ба мактаб барои њамаи гурўњњои хонаводањо
ба маротиб паст мегардад. Ин маълумот ба нишодињандањои Тањќиќоти сатњи зинда-
гии ањолии Тољикистон мувофиќат менамояд. Ба њар њол тањќиќот нишон медињад,
ки фарогирї ба тањсилоти кўдакони оилањои партофташуда (махсусан духтарон) баъд
аз синну соли тањсилоти асосї (синфи 9) камтар мегардад. Ногуфта намонад, ки шу-
мораи ањолии ба тањќиќот шомилбуда хеле мањдуд аст, ва маълумоти пешнињодшуда
бояд эњтиёткорона истифода шавад.
Танњо дар оилаи муњољири мењнатї ё партофташуда зиндагї кардан нишондињандаи
сатњи аз мактаб дур мондани кўдакон буда наметавонад. Синну соли аз мактаб дур мон-
дан (мактабро партофтан) ва миќдори солњои тањсил дар мактаб аз вазъияти иќтисодии
оила ва муносибати он ба тањсил вобаста аст. Ин вазъият ва муносибатњо ба навъи
муњољират вобастаанд, яъне навъњои муайяни муњољират метавонанд ба ин раванд таъ-
сир расонанд. Баъзан хаёли муњољирати оянда ба тањсил фаро гирифтан таъсири манфї
мерасонад (таъсири «намоишдињї», яъне «дар оянда муњољират мекунам», гуфта на-
врасону љавонон ва волидайни онњо ба идомаи тањсил мароќ зоњир намекунанд), аммо
одатан он вобаста ба хусусиятњои шахс метавонад таъсири мусбат дошта бошад. Дар
њолате ки камбизоатї садди роњи тањсил нест ва муносибатњо нисбат ба тањсил гирифтан
созгоранд, интиќоли маблаѓ ба миќдори соли тањсил таъсири мусбат мерасонад.
Камбизоатї ва ќоидањои гендерї ба сатњи давомот ва аз мактаб дур мондан таъсир
мерасонад. Бештар духтарон назар ба писарон мактабро баъди синфи 9–ум тарк меку-
нанд. Якчанд модар ќайд карданд, ки дар оила падарон ќабулкунандаи ќарор буда, ба
тањсилоти духтаронашон нисбат ба тањсилоти писаронашон камтар ањамият медињанд.
Ин ба шароити муњољират таъсири гуногун дорад. Дар вазъияти ногувори иќтисодии
оила, дар назар аст, ки аввал духтарон мактабро тарк мекунанд. Аммо дар оилањое, ки
шавњаронашон онњоро тарк кардаанд ва ќабули ќарор ба ўњдаи занон аст, имконияти
тањсили пурра гирифтани духтарон зиёдтар аст.
Дар назария даромади оила (аз љумла интиќоли маблаѓ) ба давомоти тањсил таъси-
ри мусбат мерасонад ва мутаќобилан мењнати кўдакон њам дар хона ва њам берун аз
он, натиљаи таљрибаи манфї, сифати пасти дарсњо, арзиши баланд (харољоти зиёд)
нисбат ба натиљањои самараноки таълим ба давомот таъсири манфї мерасонад. Дар
вазъияти мо муњољират ба давомот то хатми тањсилоти асосї сахт таъсир намерасонад.
Асосан дар ин зинаи тањсилот ба давомоти хонандагон беморї, камбизоатии хонавода
ва нерўи корї, ки кўдаконро маљбур месозад, ки дар хона ва берун аз он барои дарёфти
маблаѓ кор кунанд, таъсир мерасонанд. Дар натиља кўдакони партофташуда назар ба
дигар кўдакон бештар дар дарсњо ѓоибанд. Сатњи маълумотнокии волидайне, ки дар
хона мебошанд, ба давомоти кўдакон таъсир расонда, ба он мувофиќат мекунад.
Бозёфту натиљањои тањќиќот xiii

16. Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон
Кўдакон аз њамаи навъи хонаводањо изњор доштанд, ки онњо сари чанд ваќт бо сабаби
иљрои корњои хона ба мактаб намераванд; аслан чунин аќидаро писарон пешнињод
карданд. Ягон духтар нагуфт, ки барои иљрои корњои хона аз дарсњо дур мемонад,
аммо якчанд модарон гуфтанд, ки духтаронашон барои иљрои корњои хона ба мак-
таб нарафтанд. Аммо чунин њолатњо хеле кам баён шуданд. Маълумоти миќдорї (шу-
мораи рўзњои ѓоиб будан дар соли хониши охирон аз тарафи хонандагони љинс ва
хонаводањои гуногун муќоиса ва тањлил шудаанд) нишон медињад, ки писарон назар
ба духтарон зиёдтар ба дарсњо њозир намешаванд ва кўдакони хонаводањои партофта-
шуда назар ба дигарон зиёдтар ба мактаб намеоянд.
Сарчашмањо (адабиёт)-и байналмилалї оид ба дастовардњои хонандагон ва дигар
нишондињандањои тањсилот омехтаанд (мураккабанд). Муњољират дар њолати кам шуда-
ни назорат ва ёрии волидайн ба дастовардњои таълимии кўдакон таъсири манфї мерасо-
над; аслан он ба кам шудани шавќу завќ ба тањсил ё рафтори ношоиста ё ба фаъолиятњои
дигар (ѓайр аз тањсил) шомил шудан оварда мерасонад. Аз тарафи дигар, интиќоли
маблаѓ ба оила имконият медињад, ки барои фарзандонашон мактаби бењтарро инти-
хоб кунанд. Натиљањои тањлили мавзеии мо фарќи зиёдро дар фаъолияти таълимии
кўдакони оилањои муњољир ва ѓайримуњољир муайян накарданд. Аммо аќидањое низ
пешнињод шуданд, ки дар якчанд хонаводањои муњољири мењнатї дошта ба кўдакон ёрии
таълимї расонида намешавад ва ин ба фаъолияти таълимии онњо таъсири манфї мера-
сонад. Ин њолат то андозае тавассути интиќоли маблаѓ дар хонаводањои муњољироне, ки
хонаводањояшонро тарк накардаанд, мўътадил гардонида мешавад.
Маълумоти оморї (миќдорї) нишон медињад, ки духтарони ба тањќиќот фарогирифта-
шуда назар ба писарон бањои хубтар мегиранд, аммо байни намояндагони навъњои гуно-
гуни муњољирон чунин фарќият дида намешавад. Шояд ин ѓайримантиќї ва ба маълумо-
ти сифатї мухолиф садо дињад, вале дастовардњои тањсилотии духтарон аз хонаводањои
партофташуда ба њисоби миёна аз фарзандони дигар навъи хонаводањо баландтар аст.
Таъсир ба фаъолияти иќтисодии кўдакон
Натиљањои тањќиќот тавсия медињанд, ки таъсири муњољират ба фаъолияти иќтисодии
кўдакони дар ватан мондаи муњољирони мењнатї вобаста ба дар хона ё берун аз он кор
кардани кўдак фарќ мекунад. Агар кўдак берун аз хонавода кор кунад, интиќоли маблаѓ
(аз тарафи волидайн) ба кам шудани андозаи кори кўдак мусоидат мекунад. Барои
кўдаконе, ки дар хона кор мекунанд, интиќоли маблаѓ ду навъ таъсир мерасонад. Якум,
кўдак барои пурра сохтани љойи волидайни дар муњољират буда зиёдтар кор мекунад.
Дуюм, интиќоли маблаѓ ба самаранокии фаъолияти кўдак таъсир гузошта метавонад,
ба шарте ки кўдак он маблаѓро дуруст њарљ кунад, масалан барои коркарди замин ва
хариди таљњизот.
Натиљањои тањќиќоти мазкур нишон медињанд, ки кўдакони њама навъи хонаводањо ба
кори берун аз хонавода машѓул мешаванд. Кўдакони хонаводањои камбизоат зиёдтар
кор мекунанд ва хонаводањои партофташуда одатан камбизоатанд ва дар ин љо таносуб
байни кор ва бепарасторї дида мешавад. То андозае муносибати «сабаб ва натиља» бай-
ни муњољират ва мењнати кўдакон мушоњида мешавад, чунки кўдакони бепарастор ва аз
хонаводањои муњољирон бори мењнати волидайни ѓоибашонро ба дўши худ мегиранд.
Аммо ин аќида устувор набуда, вобаста ба вазъият фарќ мекунад: кўдакони хонаводањои
ѓайримуњољир низ кор мекунанд ва чандин кўдакони хонаводањои партофташуда ва
муњољир баръакс кор намекунанд. Илова ба омилњои водоркунандаи нерўи мењнатї
ва некўањволї, муносибатњо низ барои ба фаъолияти мењнатї машѓул шудани кўдакон
xiv

17. Маълумотнома
наќши калон доранд: чандин нафарон мењнатро њамчун фоида ва дигарон њамчун бори
гарон њисоб мекунанд.
Маълумоти оморие, ки дар сатњи хонаводањои ба тањќиќот шомилшуда гузаронида шуда
буд, нишон медињанд, ки таќрибан 20 фоиз аз 328 кўдаки аз 6 то 18-сола барои гирифта-
ни маблаѓ ва ё дигар навъи пардохт кор кардаанд. Муайян шуд, ки писарони хонаводањои
ѓайримуњољир зиёдтар ба фаъолияти мењнатї машѓуланд (35 фоиз аз шумораи 40 нафар
кўдаки ба тањќиќот фарогирифташуда), аммо байни маълумоти омории духтарону писа-
рони коргар таѓйирот он ќадар назаррас нест. Кўдакони аз хонаводањои партофташуда
низ аз њисоби миёна зиёд кор накардаанд. Навъи асосии фаъолияти мењнатї дар майдо-
ни пахта сурат мегирифт (72 фоиз аз шумораи 57 нафар кўдакон иброз доштанд, ки дар
пахтазор кор мекунанд).
Кўдакони њама навъи хонаводањо гуфтанд, ки онњо дар хона низ кор мекунанд. Аслан
он дар асоси ќоида ва муносибатњои иљтимої ба роњ монда шудааст, зеро кор дар хона
њамчун унсури инкишофи кўдак шумурда шуда, бо тањсил њамгиро аст. Набудани во-
лидайн ба кам гаштани нерўи мењнатї сабаб шуда, андозаи кори хонаро барои кўдакон
зиёд мекунад.
Кўдакони хонаводањои партофташуда, муњољири мењнатї дошта ва ба муњољират
љалбнабуда барои иљрои корњои хона ва ё фаъолияти тиљоратии оилавї як хел ваќт сарф
мекунанд. Ин омил новобаста аз минтаќаи зисти кўдакон бетаѓйир аст, чунки ќоида ва
муносибањои иљтимої дар минтаќањои гуногун якхелаанд. Зиёда аз он, ин нишондињанда
байни хонаводањои даромаднокиашон гуногун фарќ намекунад: ин ба хулосае водор ме-
намояд, ки ваќти барои кори хона сарфшуда ба даромади хона вобастагии сахт надорад.
Фарќияти кам байни машѓулияти духтарон ва писарон дида мешавад; духтарон назар ба
писарон барои иљрои корњои хона каме зиёдтар ваќт сарф мекунанд.
Таъсир ба некўањволии психологиву иљтимої
Тањќиќот нишон дод, ки яке аз таъсири муњими муњољирати волидайн ба кўдаконе, ки
дар хона мондаанд, ин таъсир ба некўањволии психологї ва иљтимоии онњост. Мах-
сусан дар мисоли хонаводањои партофташуда арзиши иљтимоии муњољират вобаста
ба пароканда шудани хонавода ва набудани нигоњубини волидайн хеле баланд аст.
Њангоми тањќиќот чор самти асосии таъсири муњољират ба некўањволии психологию
иљтимоии кўдакон муайян шуд:
1. депрессия (афсурдањолї) ва канораљўї;
2. камии назорати волидайн, хашмгинї ва гапнодарої;
3. «буќќагарї», тањќиркунї ва лаќабмонї;
4. рафтори хатарнок (нўшидани машруботи спиртї, истифодаи маводи мухаддир ва
рафтори шањвонї).
Натиљањои тањќиќоти оморї ва сифатї мушаххас нишон медињанд, ки кўдакони аз назо-
рат ва тарбият дурмонда ба танњої, мањзунї ва афсурдањолї моиланд. Аслан ин њолатро
дар духтарон назар ба писарон зиёдтар мушоњида кардан мумкин аст, махсусан ин њолат
аз тарафи кўдакони хонаводањои партофташуда зиёдтар таъкид шуд. Зиёда аз он депрес-
сия (афсурдањолї) дар хонаводањои партофташуда на танњо ба кўдакон хос аст – асосан
афсурдањолї модаронро фаро мегирад, ки ба дўши худ тарбияи кўдаконро гирифтаанд.
Духтарони 15-18-сола асосан ба мањзунї ва депрессия (афсурдањолї) гирифтор меша-
ванд, ин њолат дар духтарони хонаводањои муњољир ва партофташуда зиёдтар дида
Бозёфту натиљањои тањќиќот xv

18. Таъсири муњољирати мењнатї ба кўдакони дар Тољикистон мондаи муњољирон
мешавад. Кўдакони хурдсоли њамаи категорияњои хонаводањо дар ин самт таъсири
камтар мебинанд, њамзамон наврасони 15-18-сола аз танњої, мањзунї ва афсурдањолї
зиёдтар азият мекашанд. Масалан, танњо 33 фоизи писарон ва духтарони хонаводањои
ѓайримуњољир дар як њафтаи охир худро мањзун њис карда, ба депрессия афтодаанд, аммо
њамзамон 50 фоизи кўдакони хонаводањои муњољир ва партофташудаи њамин синну сол
ба ин њолат гирифтор шудаанд. Ин њолат низ ба унсурњои дигари тањлил мувофиќ аст ва
шояд ба хусусиятњои гурўњи барои тањќиќоти мазкур интихобшуда вобаста бошад ё шояд
муњољирати волидайн ба наврасони хурдсол ба таври дигар таъсир расонад.
Аз натиљањои тањќиќот маълум мегардад, ки хашмнокї ва гапнодароии кўдакони
оилањои муњољир ва партофташуда рў ба афзоиш дорад. Модарони онњо иброз до-
штанд, ки идора кардани кўдакон бе ёрии шавњарон басо мушкил гаштааст. Хашмнокї
аслан байни писарон (онњо модарони худро њурмату эњтиром намекунанд) ва инчунин
кўдакони 11-14-сола (фарзандони калонсолтар «ором шуда» ба корњои хона ёрї мера-
сонанд) дида мешавад.
Тањќиќот нишон дод, ки «фарзанди муњољир будан» њамчун чизи тањќиромез шинох-
та намешавад, зеро муњољират дар мамлакат хеле васеъ пањншуда аст. Аммо нисбати
кўдакони партофташуда тањќир раво дида шуда, онњоро барои зани нав гирифтани
падаронашон ва «фаромўш» сохтани онњо тањќир мекунанд. Зиёда аз он, модарони
хонаводањои муњољир иброз доштанд, ки кўдакони онњо ба тањќир ва «буќќагї» гириф-
тор мешаванд, зеро наќши «муњофизатї»-и падаронашон дида намешавад.
Барои тасдиќ кардани фарзияи шомил шудани наврасони оилањои муњољир ба љиноят
ва хушунат далелњои мувофиќ ва зарурї дарёфт нашуданд. Њарчанд аз тарафи намо-
яндагони мањал якчанд њолати љинояти наврасон ќайд шуда бошанд њам, онњо танњо
фарзия буданд ва ягон далелу раќами тасдиќшуда пешнињод нашуданд. Барои тањлили
масъалањои хушунати хонаводагї тањќиќоти сифатии дарозмўњлат ва амиќ бо љалби
муњаќќиќони соњибкасб зарур аст. Мутаносибан дар доираи тањќиќоти мазкур имкония-
ти гузаронидани чунин тањлил набуд.
Омилњое, ки ба таъсири муњољират таъсир мерасонанд
Дар доираи тањќиќот гурўњбандии таъсири муњољират дар асоси омилњои зерин ба сомон
расонида шудааст:
a) фарќият дар таљрибаи худи муњољират (ки ба натиљањо таъсир мерасонад);
б) фарќияти хусусиятњои хоси ашхоси алоњида ва хонаводањо (ки натиљањоро гурўњбандї
мекунад).
Фарќияти байни њамаи навъњои хонаводањо, ки њангоми тањќиќот муайян шуданд, чуни-
нанд:
• Кўдаконе, ки ба хонавода фоидаи молиявї ва нерўи љисмонї пешнињод карда мета-
вонанд , аз муњољирати волидайн таъсири камтар мебинанд.
• Будани муњољири мењнатї дар хонавода маънои интиќоли доимии маблаѓро надо-
рад, самаранокии он аз андозаи маблаѓ, тартиби интиќол ва банаќшагирии он во-
баста аст.
• Натиљаи муњољират вобаста ба ваќт фарќ мекунад. Махсусан барои кўдакони хурд-
сол; њолати онњо зуд баъди муњољират кардан бадтар шуда, сипас бо мурури замон
бењтар мешавад. Ба хона баргаштани муњољирон таъсири мусбат расонда, њар як
муњољирати минбаъда боиси маъюсї мегардад.
xvi