Wie zit te wachten op agrarisch erfgoed? Een geïntegreerde visie op historische hoeves in hun landschappelijke context- Lezing van Ewald Wauters (Technum) & Tim Soens (UA) op de Landschapscontactdag 2013

1. Wie zit te wachten op agrarisch erfgoed?
Beveren, 4 oktober 2013
Ewald Wauters (Technum) & Tim Soens (UA)
Een geïntegreerde visie op historische hoeves in
hun landschappelijke context

2. Boerderijhistorisch onderzoek is in Vlaanderen zo
goed als onbestaande…
 Nog steeds gebaseerd op cultuurgeografisch onderzoek
van o.m. Clemens Tréfois (‘30)
 Laatste wetenschappelijk onderzoek dateert uit ‘70 en
‘80 (vooral gericht om het omgaan met dit erfgoed)
 Later voornamelijk monografieën, inventarissen,…
 NL: Stichting Boerderijhistorisch Onderzoek (1960-
2007)
… en weinig integraal

3. Zeeuws-Vlaamse boerderij
met vrijstaande
dienstgebouwen /
ontwikkelde schuur en
stalgebouwen
Zeeuws-Vlaams: Grote
schuur met losstaand
woonhuis van Vlaamse
herkomst, gebaseerd op
kloosterschuren: volgt
de (her)inpoldering

4. INVLOEDSFACTOREN
Klimaat
Aard bedrijf
Teeltpatroon
Cultuur
Bouwstijl
Bouwmaterialen
Landschap Bodem
Economische
conjunctuur
Wetenschap
technologie
Sociaal statuut
landbouwer
Wet- en
regelgeving
Streekgebonden Tijdsgebonden
Woonfunctie Bedrijfsfunctie
Boederijtype

5. Onderzoek naar het ruraal erfgoed in de Wase
polders
 Zowel historisch, landschappelijk, architecturaal als
archeologisch luik
 Zowel desk-top als terreinonderzoek
 Laat toe om polders als dynamisch systeem in beeld te
brengen (ook verdwenen fases)
 Duidelijke interactie tussen disciplines
 Levert duidelijk beeld van erfgoed als resultaat van
invloedsfactoren (en de verandering door de tijd);

6. Vaststellingen op het terrein…
 Grote schuren met kleine huizen
 Zeer late verstening
 Typologie houdt zeer lang stand maar evolueert
 Duidelijk andere toestand voor de inundaties van 1583

7. Oorsprong…
 Zeer sterke link met ontginning (polderkapitalisme)
 Veel rationeler dan vaak wordt verondersteld
 Polders zijn als grote rationele ontginningen beter
bestand tegen landbouwontwikkeling (schaalvergroting,
specialisatie,…)

8. Acte van notaris Francot, 20 augustus 1691, Antwerpen
Jan Baptist van Praet (koopman te Antwerpen) geeft
Jan Kennie (wonende te Boom) de opdracht een
“schoone groote schuere” te bouwen in de polder van
Arenberg “geseyt Kieldrecht” op de grond van
eerstgenoemde.

9. Schoone Groote Schuere

10. IJsselsteen
 Enkel Doelpolder
 Enkel op oudere sites
 Relatie met graantransport naar NL

11. 21 04 1TITLE OF THE PRESENTATION
Conclusie m.b.t. dit onderzoek
• Ondanks beperkingen belangrijke nieuwe inzichten in het erfgoed en
de landschappelijke ontwikkeling
• Meerwaarde voor alle betrokken disciplines
• Basis voor verder onderzoek en inrichtingsmaatregelen

12.  Landschappelijke ontwikkeling
 Bewuste Tabula Rasa Militaire Inudaties
- 1583
- Bedolven Middeleeuws Landschap
- Behalve Doel: continuïteit 16e eeuw.
- Intertidaal landschap (voor het eerst!)
 Sequentiële herbedijking
- GIS-reconstructie via (tientallen) historische kaarten
P.
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDSCHAP

13. 4/10/2
1620 1690
17901850

14. VROEGMODERNE ONDERNEMERSPOLDERS
 = ultieme kapitalistische landschap (voortschrijdend)
 = a radical simplification of nature (// Donald Worster)
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDSCHAP

15.  Wase Polderlandbouw 16e-19e eeuw
- Vertrekpunt: GIS-perceelsreconstructie PRIMITIEF KADASTER 1830
- Eigendom / Bewoning / Bodemgebruik
Bodemgebruik Beroep eigenaar
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDBOUW

16.  MAAR: verschillen tussen polders
- Nieuw-Arenberg en Prosperpolder = ‘Arenberg’-ondernemingen
 MAAR: niet dé polderlandbouw
- Gelijkenissen, maar ook verschillen t.o.v. West-Vlaamse Polders / Zeeuws-Vlaanderen
- Vb. grensligging
 MAAR: evolutie over tijd
- vb. boereneigendom én kleineigendom Doelpolder:
(niet gekend) min 5 5 tot 10 10 tot 25 25+ totaal
1613-14
aantal eigenaars (N) 11 11 7 13 15 57
% 19 19 12 23 26 100
tot. opp. in bezit (ha) ? 32 47 189 739 1007
% ? 3 5 19 73 100
1733
aantal eigenaars (N) 68 24 24 11 127
% 54 19 19 9 100
waarvan bewoners (N) 48 14 4 2 68
tot. opp. in bezit (ha) 149 159 384 344 1036
% 14 15 37 33 100
waarvan bewoners (ha) 104 94 62 57 318
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDBOUW

17.  Wase Polderlandbouw 16e-19e eeuw
- Commerciële akkerbouw op middelgrote tot grote bedrijven (GERST)
0
2
4
6
8
10
12
14
16
18
3 of min 4 t.e.m. 6 7 t.e.m. 9 10 of meer
Paarden/bedrijf Doel 1696
0
100
200
300
400
500
600
700
800
1704/06
1704/07
1704/08
1704/09
1704/10
1704/11
1704/12
1705/01
1705/02
1705/03
1705/04
1705/05
1705/06
1705/07
1705/08
1705/09
1705/10
1705/11
1705/12
1706/01
1706/02
1706/03
1706/04
1706/05
1706/06
1706/07
1706/08
1706/09
1706/10
1706/11
1706/12
1707/01
1707/02
1707/03
Graanexport Doel 1704-1707
VAN CONTEXT NAAR VISIE : LANDBOUW

18.  1. boerderijsites versus “marginale”
dijkdorpen
- Vanaf 18e eeuw
- Precair karakter bebouwing
- i.f.v. arbeidsnoden in een geïsoleerd gebied
- Bezitten huis maar niet grond
- Overstromingsrisico? (cfr. 1953)
- Idem dorp ???
VAN CONTEXT NAAR VISIE : BEBOUWING

19.  II. Hoog risico-gehalte
- Weinig investeringen in “status”-gebouwen (woonhuizen)
- Wel nog in 16e eeuw
- Uitzonderingen: Hof ter Wallen / Prosperhoeve
Heer Berlantshuis / Olifantshoef 16e Prosperhoeve c. 1900
VAN CONTEXT NAAR VISIE : BEBOUWING

20.  III. De ratio van de polderschuur
- Vb. Contract notaris Franchot, Antwerpen, 1691: langsdeelschuur 35x16,5 m
- Opdrachtgever: Jean-Baptist Van Praet, koopman op Portugal en Canarische eilanden
Kallo (verdwenen)
VAN CONTEXT NAAR VISIE : BEBOUWING

21.  III. De ratio van de polderschuur
 Continuïteit
- Mini-versies
- Traditionalistische bouw
- Géén modernisering (haven)
 Adaptatie
- Aanbouw stallen (eind 19e eeuw: veeteelt)
- Verstening muren
- golfplaten

22. Hiaten in waarderingskader.
 Cfr. hoger: boerderijbouw
 Cfr. dijksequentie
• Inventarisatie historische dijken?
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

23.  Beschermingsmaatregel niet feilloos: vb. Hof ter Wallen (BS 24/06/2011)
2007
2010
2013
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

24.  Naar een globale waardering
 Erfgoedwaarde komt voor uit combinatie bouwkundige waarden + landschappelijke
+ roerende + historische + archeologische waarden
 => géén losse elementen beschermen, wel herkenbare erfgoedcomplexen proberen
ontwikkelen
Historische graffiti Oud-Arenberg 111
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

25.  DENKEN VANUIT ERFGOEDCOMPLEXEN
- Prosperdorp en Prosperpolder = grotendeels intacte 19e eeuws polder, vormgegeven door Arenbergfamilie
=> ontwikkeld met nadruk 19e eeuwse en Arenbergiaanse erfgoedwaarden
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

26.  DENKEN VANUIT ERFGOEDCOMPLEXEN
- Nieuw-Arenberg = na volledige of gedeeltelijke verdwijning van Kallopolder; Oud-Arenberg; Doel;
Prosperpolder, laatste intact bewaarde grootschalige open polder van Linkerschelde-oever
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

27.  DENKEN VANUIT ERFGOEDCOMPLEXEN
 Doelpolder
- = iconische eilandvorm én poldergrid
- = spanning dijkgehuchten en hoeves
- = een grenspolder met forten en versterkingen
- = een landschap getekend door overstromingen
- = polderkapitalisme en blik op Antwerpen
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

28.  Op zoek naar WIN-WIN strategieën natuurontwikkeling – ruraal erfgoed -
landbouw
 Poldergrid (wegen / kavels /dijken/ geulrestanten) = bruikbare basis
toekomstige landschapsontwikkeling
 Zelfs in moeilijke ‘ecotypes’ (vb. overstromingsgebied)
- Minstens herkenbaarheid vroegere landschapsfazes bewaren
 Erfgoed creëert commitment
- Herkenbaarheid landschap
- Verhalen
- Aanknopingspunten
- Toegangspoorten
- …
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

29.  Op zoek naar WIN-WIN strategieën natuurontwikkeling – ruraal erfgoed -
landbouw
 Ruimtelijke visie die afstapt van compartimentering ruimte
- Vandaag: functie-maximalisatie ruimte:
• haven = 100% haven
• Natuur = 100% natuur
• Landbouw = 100% landbouw
• (erfgoed = 100% erfgoed (minimaal aantal beschermde sites))
- Alternatief = EN/EN
• Maximale keuze voor ontwikkelingstypes die én landbouw én natuurontwikkeling én erfgoedwaarden mogelijk maken
• Vanuit erfgoedperspectief is zachte vergroening van een groot gebied veruit te verkiezen boven harde vergroening van
beperkt gebied
• Dynamische omgang met erfgoedwaarden: aanpassingen mogelijk aan nieuwe functionaliteit
 Erfgoedwaarden vroeger in proces
- Bij keuze gebieden / ontwikkelingstypes
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

30. MARIEMOENS: Beschermde hoeve te Zuienkerke
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

31.  Op zoek naar WIN-WIN strategieën natuurontwikkeling – ruraal erfgoed -
landbouw
 Erfgoedwaarden vroeger in proces
- Bij keuze gebieden / ontwikkelingstypes
- Pro-actief i.p.v. re-actief
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN

32. AFSPRAAK IN 2023
???
VAN CONTEXT NAAR VISIE : AANBEVELINGEN