1. HV-Midden-Holland
Vensters uit de Humanistische Canon
www.humanistischecanon.nl
Bespreking: 4 februari 2014
Inleider:
Peter de Wit
Venster
Verzet tegen dictatuur
Tijdsperiode
Interbellum
Thema
De strijd voor vrede en menselijkheid
Doorkijkjes op
 Jan Hoving
 Menno ter Braak
 Anton Constandse
- het gezicht van de vrijdenkersbeweging in Nederland
- een man zonder dogma's en onafhankelijke humanist
- één van de belangrijkste humanistische denkers
van de 20e eeuw in Nederland
1

2. HV-Midden-Holland
Agenda
1. Het voorafje
2. Het venster
 Verzet tegen dictatuur
 De vredesbeweging
 Discussie: antimilitarisme
3. Menno ter Braak
 Ressentiment - rancune
 Discussie: hedendaags populisme
4. Anton Constandse
 tijdens interbellum
 na WO II
 Discussie: hedendaags verzet tegen autoritaire regimes
5. Afsluiting
 de relevantie
2

3. HV-Midden-Holland
Het voorafje
Het namenrondje
3

4. HV-Midden-Holland
Het voorafje
De Canon
35 Vensters
 geschiedenis en actualiteit
 verder lezen
‘Het’ humanisme
 ligt nergens vast
 is historisch veranderlijk
Attentie
 de thema’s
o zijn belangrijk in de geschiedenis van het humanistisch denken
 MAAR: het georganiseerd humanisme
o kan zich de thema’s uit de Canon niet toe-eigenen
o elk thema kan ook in andere levensbeschouwingen voorkomen
 impliciet en expliciet humanisme
4

5. HV-Midden-Holland
Het voorafje
Drie hoofdlijnen in de Canon
1. uitgangspunt:
2. streven:
3. ideaal:
kritisch denken
een politiek-moreel streven
ontplooiing van het individu
- denken vanuit menselijke vermogens
- sociale rechtvaardigheid
Eigentijds Humanisme
Drie pijlers van het HV-humanisme
 de combinatie van deze drie hoofdlijnen
o zelf denken
o samen leven
o persoonlijke ontplooiing
5

6. HV-Midden-Holland
Interbellum
1918-1940
Waakzaamheid in de jaren ’20 en ‘30
Comite van waakzaamheid 1936
Autoritaire regimes
 vanaf jaren ’20: aan de winnende hand
o Rusland
1917/1923: burgeroorlog
o Duitsland 1920-1933: groei NSDAP
o Italië
1922: groei zwarthemden
o Spanje
1936-1939: burgeroorlog
 bedreiging voor de vrijheid en de grondrechten van de mens
o individu ondergeschikt
Strijd voor vrede en menselijkheid
 vrijdenkers, socialisten, christenen
o staan op de bres voor de vrijheden van het individu
Jaren ’20:
Antimilitarisme
o Bart de Ligt: ‘oorlog vernietigt het slachtoffer en dehumaniseert de dader’
Jaren ’30:
Waakzaamheid
o Menno ter Braak: ‘het probleem van het nationaalsocialisme wordt gebagatelliseerd’
6

7. HV-Midden-Holland
Al vóór WO I
Internationale Anti-Militaristische Vereniging-1
Vrijdenkers: vrijheid van het individu
 1904: Internationale Anti-Militaristische Vereniging
o Nicolaas Schermerhorn
+1865-1955
dominee, vrij-socialist, antimilitarist
o Bart de Ligt
+1885-1935
Bond van Christen-Socialisten, vrijdenker
Andere anti-militaristen
o Domela Nieuwenhuis
o Gertrude Kapteyn-Muysken
o Bernard Reyndorp
o Clara Wichmann
+ 1845-1920
+1855-1920
+1870-1950
+1885-1920
anarcho-socialist, politicus
anarcho-socialist, vrijdenker
anarcho-socialist, filosoof
anarcho-socialist, jurist
7

8. HV-Midden-Holland
Al vóór WO I
Internationale Anti-Militaristische Vereniging-2
het gebroken geweertje
Nederland: een unieke traditie
o nauwelijks internationale weerklank
 jaren ’20: 32 antimilitaristische en pacifistische organisaties
o anarchisten en christenen:
 voor geweldloosheid
o sociaal-democraten:
 antimilitaristisch, niet principieel tegen geweld
 Voor + na WO I: tegen leger en defensiebegroting
 tijdens WO I: akkoord met gelden voor mobilisatie
o vrijdenkers:
 principieel antimilitaristisch
 het militarisme berust op gezag van boven naar beneden
de eene beveelt en de andere gehoorzaamt
 de Vrije Gedachte kent geen klassen, rassen, standen
 strijd op basis van argumenten > < op basis van bruut geweld
 1924: Nooit Meer Oorlog Federatie - 80.000 leden
 jaren ‘30: de massale steun voor de vredesbeweging neemt geleidelijk af
o economische crisis en de dreiging van het opkomende fascisme (Duitsland, Spanje)
o organisaties intern verdeeld over de vraag of militaire verdediging toegelaten is
8

9. HV-Midden-Holland
Interbellum
Protest en demonstraties
Staat gij toe dat wederom de dood
Openbaar protest
zijn gift brake over de aarde?
 betogingen en protestvergaderingen
o 1921: hongerstaking dienstweigeraar (Herman Groenendaal)
 1923: dienstweigeren wettelijk mogelijk
o de anti-Vlootwet demonstratie en volkspetionnement
 1923: ruim 1,1 miljoen handtekeningen
 1930: ruim 1,5 miljoen handtekeningen
 brochures, pamfletten, lezingen en commentaren
o te horen via de Vara en de Vrijdenkers Radio Omroep (VRO)
Jan Hoving - voorzitter van De Dageraad
 1934 voor de VRO:
o Joden kijken ons aan, zwijgend. Laten nu alle mannen en alle vrouwen van de rede
hun plicht doen. Werk mee de waan en het onrecht te keren.
 1939: VRO verboden
o i.v.m. belediging van een bevriend staatshoofd (Hitler)
9

10. HV-Midden-Holland
Jan Hoving
+1880-1940
Een inspirerend atheïsme
Gezicht van de vrijdenkersbeweging
 1920-1939: voorzitter
 aandacht voor:
o positief atheïsme
 kosmische verbondenheid staat centraal
 mensen moeten met elkaar samenwerken om de wereld
te verbeteren
o bestrijdt maatschappelijk onrecht
o bestrijdt kerk, nationaal-socialisme en militarisme
Vrijdenker en socialist
 'Klaarblijkelijk is de huidige eeuw een eeuw van de autoriteit'
o reactie op Mussolini’s geboorteregeling omwille van oorlogsvoering
 dalend geboortecijfer in de Italiaanse steden
 probeert de toekomst van het Italiaanse leger veilig te stellen
 1928: bestuurslid Nieuw-Malthusiaanse Bond
o zet zich in voor volksvoorlichting over anticonceptiemiddelen
10

11. HV-Midden-Holland
Verzet tegen dictatuur
Discussie over militarisme
Een aantal argumenten voor pacifisme en ontwapening
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
 zijn hier argumenten vóór bewapening tegenover te zetten ?
de valse hoop
o bewapening biedt alleen in schijn een garantie van veiligheid
de praktijk
o in een oorlog is geweld vaak niet meer te beheersen en treden excessen op
economisch
o maatschappelijke middelen voor vreedzame doelen aanwenden
psychologisch
o de traumatische gevolgen zijn groot; dragen de kiem van nieuw geweld in zich
het morele argument
o er bestaan geen goede oorlogen
het vrijdenken
o God noch autoriteit mag mij dwingen deel uit te maken van een onderdrukkend apparaat
de politiek
o de internationale rechtsorde (arbitrage) kan oorlog voorkomen
de eigen kracht
o geweldloze weerbaarheid kan met minder leed doeleinden bereiken
11

12. HV-Midden-Holland
Menno ter Braak
+ 1900-1940
Een politicus zonder partij
Anti-autoritair intellectueel
 een man zonder dogma's
o de onafhankelijke humanist
o de beschaafde mens ging boven alles
 medeoprichter van
o 1924: literair tijdschriften De Vrije Bladen, Forum
o 1927: de Filmliga
 1933: literair redacteur van de krant Het Vaderland
 stond pal voor de Europese, humanistische waarden
o ook toen het politieke risico's met zich meebracht
1936: medeoprichter Comité van Waakzaamheid
 voor onze menselijkheid en al haar waarden
Pleegde zelfmoord
 op 14 mei 1940
o kon ieder moment door de nazi's gearresteerd worden
12

13. HV-Midden-Holland
Menno ter Braak
+ 1900-1940
Het nationaalsocialisme als rancuneleer-1
1937
Analyse van het nationaalsocialisme
 dubbele laag in de analyse
o psychologisch: rancune, wrok
o politiek:
verdraaiing van de democratie
De mens van het ressentiment
 kan het niet verdragen dat anderen meer bezitten
o zij hebben wat wij niet hebben, zij zijn wat wij niet zijn
 heeft een zo eenvoudig mogelijk wereldschema
o het simplisme vormt de maat van alle dingen
 de wereld is een strijdtoneel van groepen
 ervaart wrok
o uit dit door te klagen
 en gaat vervolgens haten
 Max Scheler (rond 1900):
o democratie en socialisme houden onvoldoende rekening met het individu
13

14. HV-Midden-Holland
Menno ter Braak
+ 1900-1940
Het nationaalsocialisme als rancuneleer-2
Uit de tekst
IR MUSSERT (1937, op Houtrust)
o wie hersens en hart heeft moet ontevreden zijn
Vraag van ter Braak aan diplomaat
‘Is u van mening, dat het nationaalsocialisme in Nederland een werkelijk gevaar is?
o Welneen mijnheer, het nationaalsocialisme is een troepje raté's !’ (mislukkelingen)
o ter Braak: het probleem wordt gebagatelliseerd
De grote paradox van de democratische maatschappij
 gelijkheid als ideaal
o rancune is daardoor een essentieel verschijnsel in onze cultuur
 wie niet gelijk is aan de ander en toch gelijk wenst te zijn
wordt niet onder verwijzing naar standen of kasten op zijn nummer gezet
o het gelijkheidsideaal heet gewoonlijk ‘het volk’
 zijn hoogste symbool van hiërarchie, de leider, heet ‘kameraad’
14

15. HV-Midden-Holland
Menno ter Braak
+ 1900-1940
Het nationaalsocialisme als rancuneleer-3
Uit de tekst
Gelijkheid als fictie
 liberalisme, socialisme, democratie én nationaalsocialisme
o rancune zit óók in de democratie en het socialisme
 het verschil tussen democratie > < nationaalsocialisme
o het wel> <niet bestrijden van fraseologie
De logica in het nationaalsocialisme
 bevel en propaganda
o geen gefundeerde argumentatie en verantwoordelijkheid voor de feiten
o wel de leugen en de simplistische constructie van het wereldgebeuren
 dat gebeurt ook in de democratische samenleving
o maar altijd in de schaduw van kritiek en gedachtewisseling
o het zoeken naar waarheid en ‘tegen-onderzoek’
15

16. HV-Midden-Holland
Menno ter Braak
+ 1900-1940
Het nationaalsocialisme als rancuneleer-4
Uit de tekst
Het gevaar
 niet: het nationaalsocialisme als ‘leer’
 wel: het ressentiment ‘pur’
o dat van zijn afkomst niet meer weet
o dat aan de frase gelooft als de zuivere waarheid
Nationaalsocialisme is niets dan rancune
 geen nieuw simplisme
o de zorgvuldig verzwegen achtergrond
o Max Scheler zag het ressentiment al voor 1919
Rol intellectuelen
 ieder ogenblik paraat zijn om vervalsingen te ontmaskeren
o bulderende frasen in ‘gewone’ woorden te herhalen
 het eigenlijke probleem
o hoe het ressentiment te erkennen en beheersen
16

17. HV-Midden-Holland
Menno ter Braak
+ 1900-1940
Kritisch humanist
Hoe kome deze tot broederschap ?
Kapittelt een cultuur van gelijkheid
 gelijkheid voor de wet is van groot belang
 het streven naar economische en sociale gelijkheid
o is een bron van afgunst
o gaat over van het ene gekanker op het andere
Bestrijdt de geringe strijdbaarheid
 van officieel humanisme
o te weinig strijdbaar tegen autoritaire stelsels
o sympathiseert met het reformistische
socialisme
 van marxisme en reformistische socialisme
o hanteren een dogmatisch gelijkheidsideaal
Doel: de open samenleving
 een samenleving van kritische burgers
17
.

18. HV-Midden-Holland
Verzet tegen dictatuur
Discussie over hedendaags populisme
Haakt de PVV in op het ressentiment in onze tijd ?


zijn dit frasen van mislukkelingen ?
voldoet het om hier argumenten tegenover te zetten ?
Uitspraken op de PVV website
 vorige maand verloren 15.000 Nederlanders hun baan
o de werkloosheid blijft stijgen, maar het kabinet slaapt
 pas als Nederland zich bevrijdt van de Brusselse dictaten
kan onze economie weer groeien
o en komen er weer banen bij voor Nederlanders
 veel inwoners van Groningen zitten werkloos thuis
o hun huizen zijn door de aardbevingen beschadigde en onverkoopbaar geworden
 de integratie van niet-westerse allochtonen verloopt alles behalve voorspoedig.
o de massa-immigratie kost ons land ieder jaar opnieuw 7,2 miljard euro
o van een objectieve economische verrijking is geen sprake
18

19. HV-Midden-Holland
Anton Constandse
+1900-1985
Vrijdenker en schrijver
De Canon over Constandse
 één van de belangrijkste humanistische denkers
van de twintigste eeuw in Nederland
o publicist en verdediger van het vrije woord
o iedereen verandert in concepties, ik ook (2x)
Enorm aantal thema’s
o van Dada tot Spinoza
o van Multatuli tot Spaanse literatuur
 kernthema’s
o antimilitarisme
o streven naar vrijheid en geloof in eigen kracht
o atheïsme
o anarchisme
o verzet tegen autoritaire stromingen
- fascisme, nationaalsocialisme, stalinisme
o vrijheid op het gebied van de ethiek
- huwelijksmoraal, seksuele moraal
o strijd voor een leefbare omgeving
- milieu
19

20. HV-Midden-Holland
Anton Constandse
+1900-1985
'Revolutionair anarchist'
Eerste Wereldoorlog
 leerde dat mensen geweld kunnen voorkomen
o als ze niet hun vrijheid en individuele kracht afstaan
aan machthebbers
o maakte WO-I als puber mee
 zijn anarchistische denkbeelden hangen samen met deze ervaringen
Interbellum
 ziet de behoefte aan autoriteit groeien
o herkent hierin een groot gevaar voor de democratie
Vrijdenker: vrijheid van het individu
 tegenover God, kerkelijke autoriteiten en de autoriteit van de staat
 ‘ik sta tegenover niets neutraal’
o ‘ik heb een sterke behoefte om autonoom te zijn
wat ik doe is geen pure intellectuele oefening
het is verbonden met een stuk levensinstinct’
20

21. HV-Midden-Holland
Anton Constandse
+1900-1985
Strijd tegen autoritair gezag
Jaren ’20 en ‘30
 op strooibiljetten voor protestmeetings
o tegen het theïsme en vóór het atheïsme
o tegen de Roomse machtswellust
o tegen het militaire Spanje van Franco
 keerpunt: de Spaanse Burgeroorlog
o offert de idealen van het anarchisme op:  1e
o het kleinste kwaad tegen het grootste kwaad
1940
 Indië-gijzelaar in het concentratiekamp Buchenwald
o daarna in Sint Michielsgestel
Na de Tweede Wereldoorlog
 belangrijke rol in het intellectuele en politieke leven van Nederland
o buitenlandredacteur van het Algemeen Handelsblad
o medewerker van Vrij Nederland, De Vrijdenker, en de Groene Amsterdammer
 kritische beschouwingen over de koloniale en imperialistische politiek
21

22. HV-Midden-Holland
Anton Constandse
+1900-1985
Afstand van gewelddadige revolutie
Jaren ‘70
 docent geschiedenis van Spanje
en Latijns Amerika
o spreekt over revolutionaire
bewegingen zoals van Che Guevara
o verwachting: Constandse keurt
revolutionaire acties goed
 guerilla-acties blijken vaak catastrofaal
voor boeren of arbeiders
o een gewelddadige oplossing maakt de
problemen niet kleiner  2e
o revoluties kunnen even gewelddadig worden
 Constandse haalt niet zijn gelijk maar erkent zijn ongelijk
o 'Na de oorlog heb ik moeten constateren, dat de revoluties, waaraan onze eeuw
zo rijk is, gewelddadig zijn.
Een omwenteling is op zichzelf een autoritair proces'
22

23. HV-Midden-Holland
Verzet tegen dictatuur
Discussiepunten
Hoe kijkt u anno 2014 aan tegen
 antimilitarisme
o maakt een beroeps- of dienstplichtig leger verschil
o is een ‘humaan’ leger mogelijk
 geweldloosheid
o is de Arabische lente, verzet in Kiev geweldloos mogelijk
 vredesmissies (Joegoslavië, Afghanistan, Centraal Afrika)
o heeft Nederland internationaal een taak
 loopt Nederland nog warm voor vrede
o we kennen al 70 jaar geen oorlog binnen onze landsgrenzen
23

24. HV-Midden-Holland
Afsluiting
Brengen deze thema’s mijn denken verder ?
Het venster
Menno ter Braak
Anton Constandse
 rol van de vrijdenkers in de strijd voor vrede
o samen met anarchisten, socialisten en christenen
ondanks de verzuiling geen scherpe grenzen
 verandering in de jaren ’20 en jaren ‘30
o van antimilitarisme naar waakzaamheid
voorloper van geweldloos verzet in WO II
 ressentiment, ontevredenheid
o zit in ons gelijkheidsideaal
o moeten we met argumenten bestrijden
 geen individuele vrijheid en kracht afstaan aan machthebbers
o een gewelddadige oplossing maakt de problemen niet kleiner
Dank voor uw belangstelling en bijdrage aan de discussie
Een vrijwillige bijdrage van 2 euro
stellen we zeer opprijs
pdw/febr. 2014
24