3. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ........................................................................................................................... 3
Ο ΜΟΝΟΜΑΧΟΣ - GLADIATOR................................................................................................. 5
Εισαγωγή ................................................................................................................................... 7
Περί Κολοσσαίου....................................................................................................................... 9
Περί Μονομάχων .................................................................................................................... 12
Μύθος και πραγματικότητα .................................................................................................... 16
Ο αυτοκράτορας Κόμμοδος .................................................................................................... 18
Σχολιάζοντας την ταινία «Ο Μονομάχος» .............................................................................. 21
AGORA..................................................................................................................................... 23
Εισαγωγή ................................................................................................................................. 25
AGORA Η ταινία ....................................................................................................................... 26
Θρησκευτικές και διακοινοτικές διαμάχες στην Αλεξάνδρεια ............................................... 30
Υπατία: η τελευταία ελληνίδα φιλόσοφος και μαθηματικός ................................................. 41
Γυναίκες μαθηματικοί ............................................................................................................. 49
ΤΟ ΒΑΣΙΛΕΙΟ ΤΩΝ ΟΥΡΑΝΩΝ – KINGDOM OF HEAVEN ........................................................ 51
Εισαγωγή ................................................................................................................................. 53
Σταυροφορίες .......................................................................................................................... 53
Σαρακηνοί – Η Πολιορκία της Ιερουσαλήμ (1187) ................................................................. 56
Η πολιορκία της Ιερουσαλήμ (1187) ....................................................................................... 59
Ιππότες .................................................................................................................................... 61
Ο Μπάλιαν του Ιμπελίν ........................................................................................................... 68
Η ΔΙΑΣΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΙΩΤΗ ΡΑΪΑΝ – SAVING PRIVATE RYAN .............................................. 75
Εισαγωγή ................................................................................................................................. 77
Η διάσωση του στρατιώτη Ράιαν H ταινία.............................................................................. 77
Η απόβαση στη Νορμανδία – 6 Ιουνίου 1944 Omaha Beach ................................................. 86
3
4. Η ΛΙΣΤΑ ΤΟΥ ΣΙΝΤΛΕΡ - SCHINDLER’S LIST .......................................................................... 101
Εισαγωγή ............................................................................................................................... 103
Όσκαρ Σίντλερ ....................................................................................................................... 103
Τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ............................................................................. 107
Πίνακες που τεκμηριώνουν το «Ολοκαύτωμα» ................................................................... 110
Η διαδικασία εξόντωσης ....................................................................................................... 111
4
7. Εισαγωγή
Παρακολουθώντας την ταινία του Ridley Scott «Ο Μονομάχος» με πρωταγωνιστή
τον Russell Crowe τέθηκαν προς συζήτηση στην ολομέλεια του τμήματος μία σειρά
από ερευνητικά ερωτήματα και απορίες που προέκυψαν με τον ένα ή τον άλλο
τρόπο κατά τη διάρκεια της ταινίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ακόλουθα:
Α. Μάρκος Αυρήλιος
Ποιος ήταν ο Μάρκος Αυρήλιος; Τι ήταν τελικά: «φιλόσοφος, πολεμιστής ή
τύραννος;», όπως χαρακτηριστικά αναρωτιέται σε κάποια σκηνή της ταινίας;
Πώς πραγματικά πέθανε; Τον σκότωσε ο γιος του Κόμμοδος, όπως
παρουσιάζεται στην ταινία;
Ο Μάρκος Αυρήλιος επιθυμούσε πραγματικά την εγκαθίδρυση της
δημοκρατίας στην Ρώμη μετά το θάνατό του;
Β. Σύστημα Διακυρβένησης
Τι ήταν η Σύγκλητος και ποιος ο ρόλος της στην Αρχαία Ρωμη ;
Πώς ήταν οργανωμένο το ρωμαϊκό σύστημα διακυβέρνησης ;
Η δημοκρατία ήταν όντως το πρώτο πολίτευμα της Ρώμης;
Γ. Κόμμοδος
Ο Κόμμοδος σκότωσε πράγματι τον Μάρκο Αυρήλιο;
Γιατί οι πολίτες της Ρώμης αλλά και η Σύγκλητος δεν ήθελαν τον Κόμμοδο;
Ποιος ανέβηκε στον θρόνο μετά τον θάνατο του Κόμμοδου;
Δ. Η Ρώμη ως πόλη
Τι ήταν το Κολοσσαίο; Πώς κατασκευάστηκε
Τα κτίρια στην αρχαία Ρώμη ήταν όντως τόσο μεγάλα και εντυπωσιακά,
όπως παρουσιάζονται στην ταινία;
Ε. Ρωμαϊκός Στρατός
Πώς ήταν οργανωμένος ο Ρωμαϊκός στρατός;
Ποιος ήταν ο οπλισμός και η ενδυμασία των Ρωμαίων στρατιωτών;
Ποιες ήταν οι κύριες τεχνικές μάχης;
Ζ.Ρωμαϊκές αξίες
Ποιος ήταν ο ρόλος του σπιτιού και της οικογένειας και πόσο σημαντικά
ήταν αυτά τα δύο για τους Ρωμαίους ;
Ποιες ήταν οι τέσσερις Ρωμαϊκές αρετές και απο ποιόν διατυπώθηκαν
αρχικά ;
7
8. Η. Μονομάχοι
Τι ήταν οι μονομάχοι ;
Με ποια κριτήρια επέλεγαν τους μονομάχους;
Είχαν κάποια ιδιαίτερη καταγωγή;
Προέρχονταν από συγκεκριμένες κοινωνικές τάξεις;
Από τι αποτελούνταν ο εξοπλισμός των μονομάχων;
Πώς κατέληγε κάποιος να γίνει μονομάχος
Πώς κέρδιζαν την ελευθερία τους οι μονομάχοι;
Ποια δικαιώματα είχαν οι μονομάχοι;
Ποιες ήταν οι συνθήκες διαβίωσης των μονομάχων;
Γίνονταν μονομαχίες και στις επαρχίες της Ρώμης ;
Μπορούσαν να γίνουν και οι γυναίκες μονομάχοι;
Πού έμεναν οι μονομάχοι;
Το κοινό συμπαθούσε τους μονομάχους; (όπως στην περίπτωση του
Μάξιμου όπου όλοι ήταν υπέρ του και τον ευνοούσαν)
Τι ευκαιρίες είχαν οι μονομάχοι;
Ως ομάδα αποφασίσαμε:
α) να συμπληρώσουμε το λήμμα «Κολοσσαίο» στην ελληνική έκδοση της Wikipedia
β) να δημιουργήσουμε ένα λήμμα για τους «Μονομάχους»
γ) να αναζητήσουμε αλήθειες και μύθους πίσω από τις σκηνές της ταινίας
δ) να παρουσιάσουμε και να σχολιάσουμε το έργο του Κόμμοδου
ε) να παρουσιάσουμε και να σχολιάσουμε μία σκηνή από την ταινία, και ειδικότερα
την τελευταία, όπου ο αυτοκράτορας Κόμμοδος μονομαχεί με τον Μάξιμο …
8
9. Περί Κολοσσαίου
Αναζητώντας τις πρώτες πληροφορίες μας για το Κολοσσαίο διαπιστώσαμε
ότι το σχετικό λήμμα στην ελληνική έκδοση της Wikipedia είναι πολύ φτωχό.
Αποφασίσαμε λοιπόν να το εμπλουτίσουμε:
Το αρχικό λήμμα ήταν το ακόλουθο:
Το Amphitheatrum Flavium ή περισσότερο γνωστό με την ονομασία Colosseum
(Κολοσσαίο, το Γιγαντιαίο) ήταν ένα αμφιθέατρο στην Ρώμη. Βρίσκεται στη ΝΑ.
πλευρά της Ρωμαϊκής Αγοράς (Forum Romanum).
Ιστορία
Το Κολοσσαίο άρχισε να κατασκευάζεται στην εποχή του Βεσπασιανού το 72 μ.Χ.,
συνεχίστηκε την εποχή του Τίτου και ολοκληρώθηκε όταν ήταν αυτοκράτορας ο
Δομιτιανός 80 μ.Χ. Ονομαζόταν αμφιθέατρο των Φλαβίων, από το όνομα της
δυναστείας των αυτοκρατόρων που το έκτισαν. Για να κατασκευαστεί, εργάστηκαν
χιλιάδες Ιουδαίοι αιχμάλωτοι που είχαν συλληφθεί από τον Τίτο μετά την
καταστροφή των Ιεροσολύμων.
Μπορούσε να χωρέσει 45.000 θεατές και είχε σχήμα έλλειψης με περιφέρεια 524
μέτρων. Το ύψος του έφτανε τα 48 μέτρα και είχε 4 ορόφους. Από αυτούς, οι τρεις
πρώτοι είχαν αψίδες και ο 4ος 40 παράθυρα. Πάνω από τον 4ο όροφο υπήρχε στοά.
Το εσωτερικό του ήταν χωρισμένο σε κερκίδες, ενώ στο κέντρο του είχε κονίστρα
που χωριζόταν από τις κερκίδες με ένα ψηλό βάθρο. Κάτω από την κονίστρα
βρίσκονταν τα υπόγεια. Το Κολοσσαίο έμεινε θρυλικό ως το κέντρο των αιμοχαρών
θεαμάτων που απολάμβανε η ρωμαϊκή αυλή στην εποχή της παρακμής της. Η
ορχήστρα είχε διαμορφωθεί κατάλληλα για να πραγματοποιούνται ναυμαχίες,
μονομαχίες και θηριομαχίες τοις οποίες χρηματοδοτούσαν οι Ρωμαίοι
αυτοκράτορες. Εκεί γίνονταν επίσης μαρτύρια χριστιανών.
Σήμερα
Μετά από σεισμούς και λεηλασίες κατά την διάρκεια των αιώνων είναι σήμερα
ερείπιο και ένα από τα δημοφιλέστερα τουριστικά αξιοθέατα της σύγχρονης Ρώμης.
Ο Πάπας το επισκέπτεται κάθε Μεγάλη Παρασκευή, εις μνήμην τον χριστιανών
μαρτύρων.
Στα τέλη του 2011 θα ξεκινήσουν αναστηλωτικά έργα, τα έξοδα των οποίων
υπολογίζονται στα 25 εκατομμύρια ευρώ και αναμένονται να διαρκέσουν δύομισι
χρόνια. Την αποκατάσταση του μνημείου δήλωσε ότι θα χρηματοδοτήσει ο ιδρυτής
της φίρμας Tod's, που κατασκευάζει δερμάτινα παπούτσια και τσάντες, Ντιέγκο
Ντελά Βάλε
9
10. Το λήμμα πλέον μετά την επεξεργασία έχει την εξής μορφή (με κόκκινο χρώμα οι
προσθήκες που έγιναν):
Το Amphitheatrum Flavium ή περισσότερο γνωστό με την ονομασία Colosseum
(Κολοσσαίο, το Γιγαντιαίο) ήταν ένα αμφιθέατρο στην Ρώμη. Βρίσκεται στη ΝΑ.
πλευρά της Ρωμαϊκής Αγοράς (Forum Romanum).
Ιστορία
Το Κολοσσαίο άρχισε να κατασκευάζεται στην εποχή του Βεσπασιανού το 72 μ.Χ.,
συνεχίστηκε την εποχή του Τίτου και ολοκληρώθηκε όταν ήταν αυτοκράτορας ο
Δομιτιανός 80 μ.Χ. Ονομαζόταν αμφιθέατρο των Φλαβίων, από το όνομα της
δυναστείας των αυτοκρατόρων που το έκτισαν. Για να κατασκευαστεί, εργάστηκαν
χιλιάδες Ιουδαίοι αιχμάλωτοι που είχαν συλληφθεί από τον Τίτο μετά την
καταστροφή των Ιεροσολύμων. Πήρε το όνομά του από το κολοσσαίο άγαλμα του
Νέρωνα (Ο Κολοσσός), που βρισκόταν στην τοποθεσία που χτίστηκε.
Μπορούσε να χωρέσει 45.000 θεατές και είχε σχήμα έλλειψης με περιφέρεια 524
μέτρων. Οι διαστάσεις του ήταν τεράστιες: 156 x 188 μέτρα και το ύψος του έφτανε
τα 48 μέτρα και είχε 4 ορόφους. Από αυτούς, οι τρεις πρώτοι είχαν αψίδες και ο 4ος
40 παράθυρα. Πάνω από τον 4ο όροφο υπήρχε στοά. Ο τελευταίος όροφος
προοριζόταν για τις γυναίκες και τις κατώτερες τάξεις των πολιτών, ενώ ο πρώτος
για τους επιφανείς πολίτες. Το εσωτερικό του ήταν χωρισμένο σε κερκίδες, ενώ στο
κέντρο του είχε κονίστρα που χωριζόταν από τις κερκίδες με ένα ψηλό βάθρο. Κάτω
από την κονίστρα βρίσκονταν τα υπόγεια. Εκεί βρίσκονταν τα κλουβιά με τα ζώα, τα
οποία μπορούσαν να ανυψωθούν για να ανεβαίνουν τα ζώα στην αρένα, καθώς και
οι μηχανικές συσκευές του κτηρίου. Πάνω από την αρένα υπήρχε μια μεγάλη τέντα,
προκειμένου οι θεατές να προστατεύονται από τον ήλιο. Οι θεατές έμπαιναν στο
κτήριο μέσα από 80 εισόδους, 4 από τις οποίες χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά
από τους ρωμαίους γερουσιαστές και άρχοντες. Οι πολλές πύλες έδιναν στο
Κολοσσαίο τη δυνατότητα να γεμίσει μέσα σε 15 λεπτά, και να αδειάσει μέσα σε
μόλις 5. Στην κονίστρα (αρένα) οδηγούσαν δύο πύλες: η «πύλη της ζώσης σαρκός»,
από την οποία οι μονομάχοι εισέρχονταν στην αρένα, και η «νεκρική πύλη», από
την οποία απομακρύνονταν οι νεκροί της μάχης. Το Κολοσσαίο έμεινε θρυλικό ως
το κέντρο των αιμοχαρών θεαμάτων που απολάμβανε η ρωμαϊκή αυλή στην εποχή
της παρακμής της. Η ορχήστρα είχε διαμορφωθεί κατάλληλα για να
πραγματοποιούνται ναυμαχίες, μονομαχίες και θηριομαχίες τοις οποίες
χρηματοδοτούσαν οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες. Εκεί γίνονταν επίσης μαρτύρια
χριστιανών.
10
11. Τρόπος λειτουργίας
Στο Κολοσσαίο πραγματοποιούνταν αγώνες με ελεύθερη είσοδο, οι οποίοι
διοργανώνονταν από τους αυτοκράτορες για να αυξάνουν την δημοτικότητά τους.
Οι αγώνες διαρκούσαν μία μέρα ή και περισσότερες. Ξεκινούσαν με κωμικές
πράξεις και εξωτικά ζώα, και ολοκληρώνονταν με τις μονομαχίες μεταξύ ζώων και
μονομάχων, ή μόνο μεταξύ μονομάχων. Οι μονομάχοι ήταν αιχμάλωτοι πολέμου ή
δούλοι.
Το 80 μ.Χ. πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια του Κολοσσαίου, με αγώνες που
διήρκεσαν συνολικά 100 ημέρες. Το Κολοσσαίο λειτούργησε για περίπου 400
χρόνια, με μια διακοπή μεταξύ των ετών 217-238 μ.Χ., εξαιτίας ενός κεραυνού που
κατέστρεψε μεγάλο τμήμα του.
Σήμερα
Μετά από σεισμούς και λεηλασίες κατά τη διάρκεια των αιώνων είναι σήμερα
ερείπιο και ένα από τα δημοφιλέστερα τουριστικά αξιοθέατα της σύγχρονης Ρώμης.
Ο Πάπας το επισκέπτεται κάθε Μεγάλη Παρασκευή, εις μνήμην τον χριστιανών
μαρτύρων.
Στα τέλη του 2011 θα ξεκινήσουν αναστηλωτικά έργα, τα έξοδα των οποίων
υπολογίζονται στα 25 εκατομμύρια ευρώ και αναμένονται να διαρκέσουν δύομισι
χρόνια. Την αποκατάσταση του μνημείου δήλωσε ότι θα χρηματοδοτήσει ο ιδρυτής
της φίρμας Tod's, που κατασκευάζει δερμάτινα παπούτσια και τσάντες, Ντιέγκο
Ντελά Βάλε.
11
12. Περί Μονομάχων
Στη συνέχεια αναζητήσαμε στοιχεία για τους μονομάχους· άλλωστε και τα
περισσότερα ερευνητικά ερωτήματα είχαν να κάνουν με το συγκεκριμένο θέμα.
Διαπιστώσαμε, λοιπόν, ότι σχετικό λήμμα δεν υπήρχε στην ελληνική έκδοση της
Wikipedia, αλλά μόνο για τη συγκεκριμένη ταινία
(http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AC%C
F%87%CE%BF%CF%82) Με βάση το λήμμα στην αγγλική έκδοση της WiKipedia
(http://en.wikipedia.org/wiki/Gladiator δημιουργήθηκε το ακόλουθο κείμενο:
Μονομάχος
Ο μονομάχος (λατινικά: Gladiator, «ξιφομάχος», από το gladius, «σπαθί»)
ήταν ένας ένοπλος πολεμιστής που διασκέδαζε το κοινό κατά τη Ρωμαϊκή
Δημοκρατία και Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, σε βίαιες συγκρούσεις με άλλους
μονομάχους, άγρια ζώα, και κατάδικους. Μερικοί μονομάχοι ήταν εθελοντές που
διακινδύνευσαν τη νομική και κοινωνική θέση τους, καθώς και τις ζωές τους με την
εμφάνισή τους στην αρένα. Οι περισσότεροι ήταν περιφρονημένοι ως σκλάβοι κι
εκπαιδεύονταν κάτω από σκληρές συνθήκες, ενώ πολλές φορές οδηγούνταν ακόμη
και σε θάνατο.
Ανεξάρτητα από την καταγωγή τους, οι μονομάχοι που προσφέρονταν στα
ακροατήρια αποτελούσαν ένα παράδειγμα της πολεμικής ηθικής και της Ρώμης, και
ενέπνεαν το θαυμασμό. Η αξία τους ως διασκεδαστές τιμήθηκε με πολύτιμα
αντικείμενα και ήταν ένα σύνηθες φαινόμενο σε όλο τον ρωμαϊκό κόσμο.
Η προέλευση των μονομάχων μάχης είναι θέμα ανοικτό προς συζήτηση.
Υπάρχουν ενδείξεις πως εμφανίστηκαν σε τελετές κατά τη διάρκεια του
Καρχηδονιακού Πολέμου τον 3ο αιώνα π.Χ., ενώ στη συνέχεια έγιναν γρήγορα ένα
βασικό χαρακτηριστικό της πολιτικής και κοινωνικής ζωής στον ρωμαϊκό κόσμο. Η
12
13. δημοτικότητά τους οδήγησε στη διοργάνωση όλο και πιο πλούσιων και δαπανηρών
θεαμάτων ή μονομαχιών.
Οι μονομαχίες έφτασαν στο αποκορύφωμά τους μεταξύ του 1ου αιώνα π.Χ.
και του 2ο αιώνα μ.Χ., και τελικά μειώθηκαν σημαντικά κατά τις αρχές του 5ου
αιώνα μετά την υιοθέτηση του χριστιανισμού ως επίσημη θρησκεία το 390, αν και
τα «κυνήγια θηρίων» συνεχίστηκαν μέχρι και τον 6ο αιώνα.
Προέλευση
Πρώιμες φιλολογικές πηγές σπάνια συμφωνούν σχετικά με την προέλευση
των μονομάχων και των μονομαχιών. Στα τέλη του 1ου αιώνα π.Χ., ο Νικόλαος της
Δαμασκού πίστευε ότι ήταν Ετρούσκοι. Μια γενιά αργότερα, ο Λίβιος γράφει ότι για
πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε μονομαχία το 310 π.Χ. από τους κατοίκους της
Καμπανίας για τον εορτασμό της νίκης τους κατά των Σαμνίτων. Όταν πια οι
μονομαχίες είχαν παύσει, τον 7ο αιώνα μ.Χ. ο συγγραφέας Ισίδωρος της Σεβίλλης
διαχώρισε τη λατινική λέξη lanista (: o διευθυντής του μονομάχων) από την
ετρουσκική λέξη για το «δήμιο», και τον τίτλο του «Χάροντα» (Charon: ο υπάλληλος
ο οποίος συνόδευε τον νεκρό από τη ρωμαϊκή αρένα των μονομάχων) από τον
τίτλο του «charun», που ήταν ο ψυχοπομπός των Ετρούσκων στον Άδη. Ρωμαίοι
ιστορικοί θεωρούν πως οι μονομαχίες ήταν ξένη επιρροή, πιθανότατα Ετρούσκων. Η
θέση αυτή αποδεικνύεται και τυπικά από τις μονομαχίες των αρχών της σύγχρονης
εποχής.
Το εμπόριο των μονομάχων υπήρχε σε όλη την αυτοκρατορία, και
υποβαλλόταν σε επίσημο έλεγχο. Η στρατιωτική επιτυχία της Ρώμης παρήγαγε μια
εισροή στρατιωτών-κρατουμένων οι οποίοι αναδιανέμονται για χρήση σε κρατικά
ορυχεία ή αμφιθέατρα, αλλά και προς πώληση στην ελεύθερη αγορά. Για
παράδειγμα, στον απόηχο της εβραϊκής επανάστασης υπήρξε στις σχολές
μονομάχων μια μεγάλη εισροή Εβραίων· αυτοί που απορρίφθηκαν για την
εκπαίδευση, αποστέλλονταν κατευθείαν στις αρένες ως noxii (: επιβλαβείς), ενώ οι
καλύτεροι στάλθηκαν στη Ρώμη.
Δύο άλλες πηγές μονομάχων ήταν κυρίως κάποιοι σκλάβοι που είχαν
καταδικαστεί στην αρένα ως τιμωρία για τα εγκλήματα αλλά και έμμισθοι
εθελοντές (auctorati), οι οποίοι μπορεί να αποτέλεσαν περίπου το μισό - και ίσως
και πάνω από το μισό - του συνόλου των μονομάχων. Για τους Ρωμαίους,
«gladiator» σήμαινε εκπαιδευόμενος μαχητής, ο οποίος ανήκε σε έναν κύριο.
Για όσους ήταν φτωχοί ή δεν είχαν την ιδιότητα του πολίτη, οι σχολές
μονομάχων πρόσφεραν εκπαίδευση, τροφή, στέγαση και μια πιθανότητα πάλης
που θα έδινε φήμη και την περιουσία. Οι μονομάχοι κρατούσαν συνήθως τα
χρηματικά έπαθλα και τα δώρα που είχαν λάβει
13
14. Ανάπτυξη
Το 216 π.Χ., ο Μάρκος Αμέλιος ο Λέπιδος (Marcus Ameilius Lepidus), ύπατος
και οιωνοσκόπος, τιμήθηκε από τους γιους του με διοργάνωση μονομαχιών για
τρεις ημέρες στη Ρωμαϊκή Αγορά, στις οποίες συμμετείχαν είκοσι δύο ζεύγη
μονομάχων. Δέκα χρόνια μετά, ο Σκιπίων ο Αφρικανός οργάνωσε μια μονομαχία
στην Ιβηρική χερσόνησο σε ανάμνηση για τον πατέρα και τον θείο του, οι οποίοι
σκοτώθηκαν κατά τους Ρωμαϊκούς πολέμους. Υψηλόβαθμοι Ρωμαίοι, όπως και
ξένοι, έγιναν εθελοντικά οι μονομάχοι του. Στο πλαίσιο της σχεδόν καταστροφικής
ήττας της Ρώμης στην μάχη των Καννών (216 π.Χ.), έγινε η σύνδεση των πρώιμων
αυτών αγώνων με τον εορτασμό της στρατιωτικής νίκης και του θρησκευτικού
καθαρμού της στρατιωτικής καταστροφής. Οι τελετές αυτές φαίνεται ότι
εξυπηρετούσαν την ευαισθητοποίηση, σε μια εποχή στρατιωτικής απειλής και
επεκτατικής πολιτικής της Ρώμης. Η επόμενη καταχωρημένη τελετή αυτού του
είδους, πραγματοποιήθηκε για την κηδεία του Publius Liciniusin το 183 π.Χ., και
ήταν πιο εντυπωσιακή. Περιλάμβανε τρεις ημέρες επιτάφιων αγώνων, 120
μονομάχους, ενώ υπήρχε και δημόσια διανομή κρέατος.
Η ενθουσιώδης υιοθέτηση των μονομαχιών από τους συμμάχους της
Ρωμαϊκής Ιβηρίας δείχνει πόσο εύκολα και πόσο νωρίς, η κουλτούρα των
μονομαχιών ενέπνευσε τόπους μακριά από την ίδια την Ρώμη. Από το 174 π.Χ., οι
μικρές μονομαχίες (ιδιωτικές ή δημόσιες) ήταν τόσο συνηθισμένες και μέτριες, που
δεν θεωρήθηκαν άξιες καταγραφής. Αξιοσημείωτη ήταν αυτή του Τίτου Φλαμινίνου
που δόθηκε για να τιμηθεί ο θάνατος του πατέρα του, διήρκεσε τέσσερις ημέρες,
και συνοδεύτηκε από μια δημόσια διανομή των κρεάτων και γραφικές
παραστάσεις. Το αποκορύφωμα της παράστασης, που ήταν μεγάλο για την εποχή
εκείνη, ήταν ότι μέσα σε τρεις ημέρες εβδομήντα τέσσερις μονομάχοι πολέμησαν.
Το 105 π.Χ., οι ύπατοι αποφάσισαν να προσφέρουν στη Ρώμη μία πρώτη
γεύση κρατικά επιχορηγούμενων «βάρβαρων μαχών»· κάτι που αποδείχτηκε
εξαιρετικά δημοφιλές. Οι κρατικές αγώνες που χρηματοδοτούνταν από την
κυβερνώσα ελίτ και ήταν αφιερωμένοι σε μια θεότητα, όπως ο Δίας, έναν θεϊκό ή
ηρωικό πρόγονο, άρχισαν να περιλαμβάνουν μονομαχίες περιορισμένες αρχικά για
το ευρύ κοινό.
Οι γυναίκες ως μονομάχοι
Από τη δεκαετία του 60 μ.Χ. εμφανίζονται γυναίκες μονομάχοι, ως «εξωτικό
δείγμα εξαιρετικά πλούσιου θεάματος». Το 66 μ.Χ., ο Νέρωνας χρησιμοποίησε
γυναίκες από την Αιθιοπία, άνδρες και παιδιά σε ένα αγώνα για να εντυπωσιάσει
τον βασιλιά μου Τιρίδατο της Αρμενίας. Φαίνεται ότι οι Ρωμαίοι έβρισκαν την ιδέα
μιας γυναικάς μονομάχου διασκεδαστική, ή και κάποιες φορές παράλογη. Κατά τη
14
15. διάρκεια της βασιλείας του Δομιτιανού, 89 μ.Χ., διαδραματίστηκε μια μάχη μεταξύ
γυναικών μονομάχων και νάνων. Στην Αλικαρνασσό, σ’ ένα αγγείο του 2ου αιώνα
μ.Χ. απεικονίζονται δύο γυναίκες μονομάχοι που ονομάζονται "Amazon" και
"Achillia" και ο αγώνας τους έληξε τελικά με ισοπαλία. Μία επιγραφή του ίδιου
αιώνα εξυμνεί ένα το πρώτο σώμα «οπλισμένων γυναικών» στην ιστορία των
αγώνων της. Μία γυναίκα μονομάχος υπόκειται στους ίδιους κανονισμούς και
κατάρτιση με τους άνδρες συναδέλφους της. Η Ρωμαϊκή ηθική απαιτεί όλοι οι
μονομάχοι να είναι από τις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις, και οι αυτοκράτορες οι
οποίοι δεν τήρησαν αυτή τη διάκριση, περιφρονήθηκαν από τις επόμενες γενιές.
Μερικοί θεωρούσαν τις γυναίκες μονομάχους ως σύμπτωμα της
κατεστραμμένης Ρωμαϊκής ευαισθησίας, των ηθών και της γυναικείας φύσης,
ανεξάρτητα από την τάξη. Πριν γίνει αυτοκράτορας, ο Σεπτίμιος ο Σεβήριος είχε
πιθανότατα παρακολουθήσει τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Αντιόχειας οι οποίοι
διοργανώθηκαν από τον αυτοκράτορα Κόμμοδο και περιλάμβανε ελληνικής
καταγωγής γυναίκες αθλήτριες . Η προσπάθειά του να δώσει στη Ρώμη μια εξίσου
αξιοπρεπή εμφάνιση του γυναικείου αθλητισμού προκάλεσε τα άσεμνα συνθήματα
του πλήθους. Πιθανώς, ως αποτέλεσμα, ο ίδιος να απαγόρευσε τη χρήση γυναικών
μονομάχων στο 200 μ.Χ.
Αυτοκράτορες ως «μονομάχοι»
Καλιγούλας, Τίτος του Αδριανού, Καρακάλλας και πολλοί ακόμη λέγεται ότι
μονομάχησαν σε αρένα-χώρο (είτε δημόσιο ή ιδιωτικό), αλλά οι κίνδυνοι για τους
ίδιους ήταν ελάχιστοι. Ο Κλαύδιος, χαρακτηρίζεται από τους ιστορικούς του ως
σκληρός και αγροίκος, καθώς πολέμησε με μια φάλαινα ενώ είχε παγιδευτεί στο
λιμάνι μπροστά σε μία ομάδα θεατών. Οι σχολιαστές πάντοτε αποδοκίμαζαν
τέτοιες επιδόσεις.
Ο Κόμμοδος φανατικά συμμετείχε σε αγώνες μονομάχων, προς μεγάλη
ντροπή της Συγκλήτου, τον οποίο απεχθανόταν, σε αντίθεση με πιθανή απόλαυση
εκ μέρους. Πολέμησε ως secutor (: είδος μονομάχου) υιοθετώντας την εμφάνιση
"Ηρακλής Αναγεννημένος". Ως bestiarius (: θηριομάχος), λέγεται ότι είχε σκοτώσει
100 λιοντάρια σε μια μέρα, κάτι που είναι σχεδόν βέβαιο ότι έγινε χάρη σε μια
πλατφόρμα που έχει συσταθεί γύρω από την περίμετρο της σκηνής, η οποία του
επέτρεψε να αποδείξει με ασφάλεια την σκοπευτική δεινότητά του. Σε μια άλλη
περίπτωση, που αποκεφάλισε μια στρουθοκαμήλου με ένα ειδικά σχεδιασμένο
βέλος, και μεταφέροντας το ματωμένο κεφάλι και το σπαθί του πάνω από τα
γερουσιαστικά καθίσματα φαινόταν σαν να ήταν δίπλα. Είχε πει να
επανασχεδιαστεί το κολοσσιαίο άγαλμα του Νέρωνα στη δική του μορφή ως
"Ηρακλής Αναγεννημένος" και εκ νέου το αφιέρωσε στον εαυτό του με την
15
16. επιγραφή "Πρωταθλητής των secutores, αριστερόχειρας μαχητής που κατάκτησε
δώδεκα φορές χίλιους άνδρες." Για τον σκοπό αυτό δαπάνησε πολλά χρήματααπό
το δημόσιο ταμείο. Ίσως να εξηγούν τόσο την εμμονή του όσο και τη διοικητική του
ανικανότητα, τα κουτσομπολιά που ακούγονταν πως η μητέρα του, Φαυστίνα η
νεότερη, τον είχε συλλάβει με ένα μονομάχο.
Μύθος και πραγματικότητα
Είναι αλήθεια ότι πολλές φορές όταν παρακολουθούμε μία
κινηματογραφική ταινία με ιστορικό περιεχόμενο, δημιουργούνται απορίες πόσο
από όσα είδαμε είναι αληθινά και πόσα όχι. Με άλλα λόγια πού σταματάει η
αληθινή ιστορία και πού αρχίζει η μυθοπλασία; Ανάλογες απορίες δημιουργήθηκαν
και σε μας. Έτσι επιχειρούμε να δώσουμε κάποιες απαντήσεις σχετικά με τα όσα
διαδραματίζονται στη συγκεκριμένη ταινία με βάση την ακόλουθη πηγή
(http://www.exovedate.com/the_real_gladiator_one.html):
1. Όσα διαδραματίζονται στην ταινία «Ο Μονομάχος» είναι μια αληθινή
ιστορία;
Ναι και όχι.
Ενώ είναι προφανές ότι η ιστορική και επιστημονική έρευνα έγινε
αντικείμενο επεξεργασίας από τον σκηνοθέτη, ωστόσο, το μεγαλύτερο μέρος της
πλοκής είναι μυθοπλασία. Η μυθοπλασία, βέβαια, φαίνεται να εμπνέεται από
πραγματικά ιστορικά γεγονότα. Υπό αυτή την έννοια, η ταινία είναι ίσως καλύτερα
να θεωρείται σαν ένα κολλάζ, η μία καλλιτεχνική αναπαράσταση της αρχαίας
ρωμαϊκής ιστορίας, και όχι μία ακριβής χρονολογικά ανασυγκρότηση των
γεγονότων. Φαίνεται επίσης ότι ο Scott (ο σκηνοθέτης) προσπαθεί να παρουσιάσει
όχι μόνο μια ανακατασκευή των εμπειρικών δεδομένων, αλλά επίσης επιθυμεί να
μας παρουσιάσει το όραμά του για τον πολιτισμό της αρχαίας Ρώμης, το
πνεύμα της εποχής, και τις προοπτικές του ψυχολογικού χαρακτηριστικού της
περιόδου. Σαφώς, σκηνοθέτης Scott, και ο σενριογράφος Franzoni, κατανοούν ότι η
ιστορία είναι κάτι παραπάνω από παλινδρόμηση εμπειρικών δεδομένων, και ότι
υπάρχει μια κοινωνία όπου πρέπει κανείς να είναι σε θέση να κάνει
περισσότερα από το να απαγγέλλει ονόματα και ημερομηνίες. Θα πρέπει επίσης
να προσπαθήσει να κατανοήσει την ψυχολογία και τον πολιτισμό των
χαρακτήρων του. Ως εκ τούτου, η ταινία δίνει έμφαση στην λατρεία του Μαξίμου,
για την οικογένεια και τους προγόνους του, την ψυχαναγκαστική εμμονή του για
την αρετή, το καθήκον, και τα στοιχεία που παρουσιάζουν το χαρακτήρα του.
16
17. 2. Ο Κόμμοδος τελικά σκότωσε τον Μ. Αυρήλιο;
Ίσως. Κάποιες πηγές υποψιάζονται ότι το έκανε. Το γεγονός ότι ήταν
παρών εκείνη την εποχή, ότι συνθηκολόγησε βιαστικά με τον εχθρό, και
προτίμησε μια γρήγορη υποχώρηση πίσω στη Ρώμη μετατρέποντάς τη μάλιστα
σε θριαμβευτική νίκη, έχει τροφοδοτήσει πολλές υποψίες. Η επίσημη πάντως
εκδοχή είναι ότι ο Μάρκος Αυρήλιος πέθανε από πανούκλα.
3. Ο Κόμμοδος πάλεψε στ’ αλήθεια ως μονομάχος;
Ναι! Στην περίπτωση αυτή, η αλήθεια είναι ακόμα πιο παράξενη από
τη φαντασία. Ο Κόμμοδος, ισχυριζόταν ότι καταγόταν από τον θεό Ηρακλή, μάλιστα
άρχισε να ντύνεται σαν κι αυτόν καθώς ντυνόταν με δέρματα λιονταριού. Ο
ιστορικός Ηρωδιανός έγραψε ότι «στις μάχες του ως μονομάχος, νίκησε τους
αντιπάλους του με ευκολία, και δεν τους έκανε κάτι περισσότερο από μια
πληγή, δεδομένου ότι όλοι υποτάσσονταν σε αυτόν, αλλά μόνο επειδή ήξεραν
ότι ήταν ο αυτοκράτορας, και όχι γιατί ήταν πραγματικά μονομάχος ».
4. Ο Κόμμοδος τελικά πέθανε στην αρένα;
Όχι. Υπήρχαν πολλές απόπειρες κατά της ζωής του, αλλά τελικά, αυτός που
κατάφερε να τον σκοτώσει ήταν ένας πολεμιστής, ο Νάρκισσος,
ενώ Κόμοδος ήταν στο μπάνιο του.
Ο Κόμοδος κυβέρνησε για 12 χρόνια, ένα πολύ μεγαλύτερο χρονικό
διάστημα από ό,τι αναφέρθηκε στη ταινία.
Ο Δίων Κάσσιος έγραψε ότι Κόμοδος ήταν «η μεγαλύτερη κατάρα για τους
Ρωμαίους από κάθε επιδημία ή οποιοδήποτε έγκλημα.»
5. Η Δημοκρατία είχε αποκατασταθεί μετά τον θάνατο του Κόμμοδου;
Όχι. Η ταινία κάνει λάθος σε αυτό το σημείο.
Μετά την δολοφονία του Κόμοδου, η Σύγκλητος συνεδρίασε πριν το
ξημέρωμα, και δήλωσε ότι ο εξηνταπεντάχρονος Ρertinax, ο οποίος ήταν ο γιος
πρώην σκλάβου, θα γινόταν αυτοκράτορας. Ο Pertinax έτσι έγινε αυτοκράτορας την
1η Ιανουαρίου, αλλά δολοφονήθηκε από μια ομάδα στρατιωτών το επόμενο
Μάρτιο, μετά από λιγότερο από τρεις μήνες στην εξουσία.
6. Πώς ήταν στ’ αλήθεια ο Μάξιμος;
Ο Maximus Decimus Meridius (το πλήρες όνομά του αναφέρεται μόνο μία
φορά στην ταινία) είναι ένας φανταστικός χαρακτήρας! Παρόλο που
δεν υπήρχε, φαίνεται να είναι σύνθεση πραγματικών ιστορικών
προσωπικοτήτων. Είναι αλήθεια ότι υπήρχε, κατά την ύστερη Αυτοκρατορία, ένας
στρατηγός με το όνομα του Μαξίμου και ο οποίος φαίνεται να
είχε επαναστατικές προθέσεις. Πιθανόν να έχει αποτελέσει πηγή έμπνευσης. Ο
17
18. Κόμοδος, στην πραγματικότητα όπως αναφέρθηκε, δεν δολοφονήθηκε στην
αρένα του Κολοσσαίου.
Παρόλα αυτά δολοφονήθηκε από έναν παλαιστή. Έτσι, ο χαρακτήρας του
Μάξιμου, αν και εικονικός, δεν είναι παρατραβηγμένος. Αυτός φαίνεται να είναι το
κολάζ άλλων, πραγματικών, ιστορικών στοιχείων. Όσον αφορά την προσωπικότητά
του, ήταν σίγουρα ένας στωικός, όπως αποδεικνύεται από την υποχρέωση για το
κράτος, και την ανησυχία του για το καθήκον και την αρετή. Αυτό είναι λογικό,
δεδομένου του θαυμασμού του προς τον Μάρκο Αυρήλιο, ο οποίος
ήταν στωικός φιλόσοφος.
7. Η Λουσίλλα στ’ αλήθεια ήταν εναντίον του αδερφού της;
Ναι. Ο Κόμμοδος στ’ αλήθεια είχε μια αδερφή που την έλεγαν Λουσίλλα, η
οποία τον μισούσε. Η Λουσίλλα ήταν παντρεμένη με τον Lucius Verus, ο οποίος
ήταν συν-αυτοκράτορας με τον Μάρκο Αυρήλιο.
Η Λουσίλλα συνωμότησε εναντίον του Κόμμοδου, και προσπάθησε να τον
δολοφονήσει το 182 π.Χ. Επιπλέον, οι άλλες αδελφές του Κόμμοδου, και όχι η
Λουσίλλα, είχαν ερωτικές σχέσεις μαζί του.
8. Τι συμβόλιζε το τατουάζ S.P.Q.R.;
S.P.Q.R πρόκειται για μια συντομογραφία της λατινικής φράσης senatus
populusque romanus (=«η Σύγκλητος και ο λαός της Ρώμης»). Σκλάβοι, μονομάχοι,
εγκληματίες, και αργότερα, οι στρατιώτες, είχαν τατουάζ, ως διακριτικό σήμα.
Πάντως η ανώτερη τάξη των Ρωμαίων, δεν είχε τατουάζ, διότι σχετίζονταν είτε με
περιθωριακές ομάδες, είτε με ξένους.
18
19. Ο αυτοκράτορας Κόμμοδος1
Η άνοδος του Κόμμοδου στην εξουσία έγινε με την σύμφωνη γνώμη του
πατέρα του Μάρκου Αυρηλίου ο οποίος ριψοκινδύνευε, μεταβιβάζοντας τις
εξουσίες του κράτους, στον άπειρο σε θέματα εξουσίας Κόμμοδο. Ο Μάρκος
Αυρήλιος πίστευε ότι ο γιος του θα διατηρούσε ως συμβούλους του πολλούς
υπουργούς και στρατηγούς που και ο ίδιος είχε διατηρήσει στης υπηρεσίες του.
Αρχικά η διακυβέρνηση του Κόμμοδου ξεκίνησε με επιτυχίες, όσον αναφορά την
διατήρηση της συνοριακής γραμμής της αυτοκρατορίας, αφού ο νέος αυτοκράτορας
κατόρθωσε να συνάψει συνθήκες ειρήνης σημαντικές με λαούς που έκαναν
επιδρομές όπως οι Κουαδοί και οι
Μακρομάννοι. Σε άλλα μέτωπα του
πολέμου, έμπειροι στρατηγοί της
γενιάς του πατέρα του, βοήθησαν τον
Κόμμοδο να κερδίσει σημαντικές νίκες.
Ο Κόμμοδος, ως προς την κεντρική
διοίκηση, έλαβε δυο σοφά μέτρα.
Επικύρωσε τα γραπτά δικαιώματα των
μισθωτών καλλιεργητών της
αυτοκρατορικής γης στην Αφρική και
καθιέρωσε μόνιμη υπηρεσία
ναυσιπλοΐας για την μεταφορά των
προϊόντων της Αφρικής στην Ρώμη.
Σύντομα, η κακοδιοίκηση του
Κόμμοδου άρχισε να φαίνεται. Από
καλόκαρδος άνδρας εξελίχθηκε σε
φιλήδονο αυτοκράτορα που έδειχνε
εμπιστοσύνη σε ασήμαντους
σύμβουλους παραγκωνίζοντας τους
σπουδαίους σύμβουλους του πατέρα
του. Έδωσε μεγάλα αξιώματα σε ανθρώπους που ο ίδιος εκτέλεσε ως προδότες και
σε άλλους που ήταν απλά καλοί επιχειρηματίες, όπως ο Κλέανδρος. Ο ίδιος άρχισε
να αδιαφορεί για τα σημαντικά ζητήματα της αυτοκρατορίας, του άρεσε να
ντύνεται σαν τον Ηρακλή και να σκοτώνει ζώα στις δημόσιες θηριομαχίες. Σύντομα,
άνθρωποι εξοργισμένοι με τον αυτοκράτορα άρχισαν να επιχειρούν συνωμοσίες
1
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί περίληψη του άρθρου «Κόμμοδος, ένας μεγαλομανής
αυτοκράτορας» του φιλολόγου Δ. Θαλασσινού, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Ιστορικά Θέματα,
τεύχος 40, Μάιος 2005
19
20. εναντίον του. Μια από αυτές τις συνωμοσίες είχε σαν αποτέλεσμα την δολοφονία
του αυτοκράτορα από έναν επαγγελματία αθλητή το 192 μ., ο οποίος τον
στραγγάλισε στο λουτρό του.
Κατά τη βασιλεία του Κόμμοδου η συμπεριφορά απέναντι στους χριστιανούς
έγινε ήπια. Στις εκκλησιές επικρατούσε ειρηνική ατμόσφαιρα και άνθρωποι από
όλες τις κοινωνικές τάξεις άρχιζαν να εγκαταλείπουν την ειδωλολατρία και να
στρέφονται προς τον χριστιανισμό. Πολλοί ισχυρίστηκαν, ότι ο αυτοκράτορας
θέλησε να κερδίσει την εύνοια των κατωτέρων τάξεων, ενώ άλλοι είπαν ότι άφησε
ήσυχους τους χριστιανούς, για να μην χαλάσει την εικόνα του προς τις μεγάλες
μάζες του πληθυσμού. Οι ίδιοι οι χριστιανοί θεωρούσαν ότι η εύνοια του Κόμοδου
απέναντι τους, οφειλόταν στην παλλακίδα του, την Μαρκία, η οποία ήταν
χριστιανή.
Τα αίτια της δολοφονίας του Κόμμοδου σχετίζονται με την απογοήτευση που
ένιωσαν οι Ρωμαίοι εξαιτίας της κακοδιοίκησής του και της παθιασμένης ταύτισής
του με τον Ηρακλή που προκαλούσε τα γέλια τον υπηκόων του. Ο αθλητής
Νάρκισσος δεν δυσκολεύτηκε να τον στραγγαλίσει όπως προαναφέρθηκε μέσα στο
λουτρό του.
20
21. Σχολιάζοντας την ταινία «Ο Μονομάχος»
Η σκηνή η οποία μας εντυπωσίασε περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη
στην ταινία «Ο Μονομάχος» ήταν η τελική μονομαχία του Μονομάχου (Μάξιμος) με
του αυτοκράτορα της Ρώμης Κόμμοδο (πηγή:
http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%AC%CF
%87%CE%BF%CF%82) .
… Το τελικό θέαμα ξεκινάει.Ο Κόμμοδος καυχιέται ότι είναι ο πιο ατρόμητος
πολεμιστής και εκτός από τον Μάξιμο, έναν γενναίο και μεγάλο μονομάχο, κανείς
άλλος δεν είναι άξιος να πολεμάει μαζί του. Έτσι προκαλεί τον Μάξιμο. Ο Κόμμοδος,
ο οποίος απ' την αρχή ήθελε τον θάνατο του Μάξιμου, εφόσον δεν κατάφερε να τον
σκοτώσει με τους εχθρούς που του έβαλε, πήρε την απόφαση να τον σκοτώσει ο
ίδιος. Κατεβαίνει στη σκηνή και είναι έτοιμος να ανιμετωπίσει τον ετοιμοθάνατο
Μάξιμο. Παρόλα τα πολλά και ύπουλα κόλπα όμως δεν μπορεί να τον νικήσει, όταν
τελικά ο Μάξιμος, με τις τελευταίες δυνάμεις του και με αργές από την προσπάθεια
κινήσεις κατορθώνει να οδηγήσει το χέρι του Κόμμοδου που ακόμα κρατάει την
ίδια λόγχη που τον είχε προηγουμένως πληγώσει.
Με το ξεκίνημα της μάχης ο Κόμμοδος βάζει όλο το πάθος του για να
σκοτώσει τον Μάξιμο, που σύμφωνα με τα γεγονότα της ταινίας, δεν τον μισούσε
μόνο επειδή ο πατέρας του επέλεξε εκείνον για τον αυτοκρατορικό θρόνο και όχι
τον Κόμμοδο, αλλά και γιατί η αδερφή του, με την οποία ήταν ερωτευμένος ήθελε
τον Μάξιμο. Επίσης αυτή η σκηνή είναι ενδιαφέρουσα, αφού ο λαός αντί να
υποστηρίζει τον αυτοκράτορα, ήταν με το μέρος ενός απλού μονομάχου, και
βλέποντας τον συγκλονιστικό αυτό αγώνα και τον αυτοκράτορα να ξεψυχάει
άνανδρα και δημοσίως μένει βουβό. Η μάχη τελειώνει με έναν πολύ περίεργο
τρόπο, εφόσον σκοτώνεται ο Κόμμοδος, ο Μάξιμος οραματίζεται πληγωμένος πως
έχει φτάσει πλέον σπίτι, και καθώς πάει να ανοίξει την πόρτα του σπιτιού
ξεψυχάει.Το γεγονός ότι τελευταία του σκέψη είναι το σπίτι του, η γυναίκα του και
το παιδί του δείχνει την μεγάλη του επιθυμία να γυρίσει σε ότι είχε αφήσει,επίσης
και την λαχτάρα του να ξαναδει το παιδί του και την γυναίκα του που ο Κόμοδος
είχε βάλει να σκοτώσουν.
Σχετικά με την αληθοφάνεια της σκηνής ήδη αναφέρθηκε ότι όντως ο
Κόμμοδος υπήρξε μονομάχος και έδωσε πολλές μάχες. Οι νίκες του όμως
οφείλονταν περισσότερο στο ότι ήταν ο αυτοκράτορας και όχι στο ότι ήταν ένας
ικανός μονομάχος. Στην πραγματικότητα δεν σκοτώθηκε σε μάχη.Πολλοί είχαν
21
22. επιχειρήσει να τον σκοτώσουν, αλλά εκείνος που τα κατάφερε ήταν ένας αθλητής, ο
Νάρκισσος, ο οποίος τον δολοφόνησε στο μπάνιο.
22
25. Εισαγωγή
Παρακολουθώντας την ταινία του Alejandro Amenábar «Agora» με
πρωταγωνίστρια την Rachel Weisz και με θέμα τη ζωή και το έργο της φιλοσόφου
και μαθηματικού Υπατίας, τέθηκαν προς συζήτηση στην ολομέλεια του τμήματος
μία σειρά από ερευνητικά ερωτήματα και απορίες που προέκυψαν με τον ένα ή τον
άλλο τρόπο κατά τη διάρκεια της ταινίας. Ενδεικτικά αναφέρουμε τα ακόλουθα:
Α. Σχετικά με την Υπατία
Ποιες μελέτες της Υπατίας έχουν σωθεί μέχρι σήμερα;
Με τι ασχολήθηκε; Ποιο το έργο της στον τομέα των φυσικών επιστημών;
Γνωρίζουμε κάποιους σπουδαίους μαθητές της;
Υπήρχαν άλλες γυναίκες φιλόσοφοι εκείνη την εποχή; Ποιες άλλες
γυναικείες προσωπικότητες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πρόοδο και στην
εξέλιξη της φιλοσοφίας, των μαθηματικών και της αστρονομίας κατά την
αρχαιότητα;
Σε ποιες μεθόδους στηρίχτηκε η Υπατία και ποια εποπτικά όργανα
χρησιμοποιούσε;
Ποιο ήταν πραγματικά το τέλος της φιλοσόφου Υπατία;
Β. Σχετικά με την πόλη της Αλεξάνδρειας
Τι απέγινε η Βιβλιοθήκη μετά την καταστροφή της;
Πώς αντιμετωπίσθηκαν οι καταστροφές και η στάση των πρώτων Χριστιανών
αργότερα από την Εκκλησία;
Ποια ήταν η σχέση της θρησκείας με την επιστήμη;
Ποιος ήταν ο Επίσκοπος Κύριλλος και ποιο το έργο.
Γ. Σχετικά με την εξέλιξη των μαθηματικών, της φιλοσοφίας και των επιστημών
Η έλλειψη και η εγκατάλειψη της ιδέας της τελειότητας και του κύκλου.
Η Ιατρική της εποχής.
Ο Νεοπλατωνισμός.
Το σύστημα του Αρίσταρχου σε αντιδιαστολή με το σύστημα του
Πτολεμαίου.
Η αστρονομία στην Αλεξάνδρεια.
25
26. AGORA Η ταινία
Αναζητώντας στην ελληνική έκδοση της Wikipedia πληροφορίες για την
ταινία διαπιστώσαμε ότι δεν υπήρχε κάτι σχετικό. Για αυτό βασιζόμενοι στο λήμμα
της αγγλικής έκδοσης (http://en.wikipedia.org/wiki/Agora_%28film%29)
δημιουργήσαμε το αντίστοιχο λήμμα και στην ελληνική έκδοση. Το κείμενο έχει ως
εξής:
Η ταινία «Αγορά» είναι ένα αγγλόφωνο (αν και ισπανικής παραγωγής)
ιστορικό, επικό, φιλοσοφικό δράμα, που γυρίστηκε το 2009. Σκηνοθετήθηκε από
τον Alejandro Amenábar και το σενάριο γράφτηκε από τους Amenábar και Mateo
Gil. Το θέμα του είναι η σύγκρουση μεταξύ επιστήμης και θρησκείας με φόντο τη
υστερορωμαϊκή Αλεξάνδρεια. Το σενάριο έχει πραγματικά γεγονότα από τη ζωή της
φιλοσόφου και μαθηματικού Υπατίας, του έπαρχου της Αλεξανδρείας Ορέστη,
του Πατριάρχη Αλεξανδρείας Κύριλλου.
Η Υπατία, που την υποδύεται η
ηθοποιός Rachel Weisz, είναι μία γυναίκα
μαθηματικός, φιλόσοφος και αστρονόμος
στα τέλη του 4ου αι μ.Χ.. στη Ρωμαϊκή
Αυτοκρατορία, η οποία ανακάλυψε τις
αδυναμίες του γεωκεντρικού συστήματος
του Πτολεμαίου και του ηλιοκεντρικού
μοντέλου. Προσπαθεί να σώσει τη γνώση
της κλασικής αρχαιότητας παρά τις θρησκευτικές προκαταλήψεις και τις κοινωνικές
αναταραχές. Στην ταινία συμπρωταγωνιστούν ο Max Minghella ως Davus (ο δούλος
του πατέρα της Υπατίας) και ο Oscar Isaac ως Ορέστης, ένας από τους μαθητές της
Υπατίας και αργότερα έπαρχος της Αλεξάνδρειας. Η ταινία πήρε τον τίτλο της από
την "ἀγορά", ένα θρησκευτικό χώρο της αρχαίας Ελλάδας, όμοιο με το ρωμαϊκό
forum. Η ταινία γυρίστηκε στο νησί της Μάλτας από τον Μάρτιο μέχρι τον Ιούνιο
του 2008, με παραγωγό τον Fernando Bovaira και με τη βοήθεια του Justin Pollard
στα ιστορικά σημεία της ταινίας. Η "Αγορά" προβλήθηκε εκτός συναγωνισμού στο
Φεστιβάλ Καννών το 2009 και στις αίθουσες της Ισπανίας στις 9 Οκτωβρίου 2009.
'Εγινε μία από τις μεγαλύτερες επιτυχίες στη χώρα. Η ταινία έλαβε εφτά βραβεία
Γκόγια στην Ισπανία, συμπεριλαμβανομένου του βραβείου Καλύτερου
Πρωτότυπου Σεναρίου. Τιμήθηκε επίσης με το Διεθνές Φεστιβάλ Κινηματογράφου
του Χάμπτονς.
26
27. Υπόθεση
Την περίοδο όπου η Αλεξάνδρεια ήταν μέρος της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας,
η Ελληνίδα φιλόσοφος Υπατία είναι μία καθηγήτρια στη πλατωνική σχολή, στην
οποία φοιτούσαν μελλοντικοί ηγέτες. Διδάσκει τις θεωρίες του Ευκλείδη και
προσπαθεί να εμβαθύνει το γεωκεντρικό μοντέλο του Πτολεμαίου για να καθορίσει
τους ακριβείς νόμους που διέπουν το σύμπαν. Η Υπατία είναι η κόρη του Θέωνα,
του υπευθύνου του Μουσείου (<Μούσες) της Αλεξάνδρειας. Η Υπατία, ο σκλάβος
του πατέρα της, Ντέιβους και δύο άλλοι σύντροφοί της, ο Ορέστης και ο Συνέσιος,
εμπλέκονται στις θρησκευτικές και κοινωνικές διαταραχές. Εκείνη απορρίπτει τον
έρωτα του Ορέστη, καθώς επιθυμεί να αφιερώσει τον εαυτό της στις επιστήμες. Ο
Ντέιβους ενδιαφέρεται αρκετά για την επιστήμη και είναι, επίσης, κρυφά
ερωτευμένος με την Υπατία.
Εν τω μεταξύ, η κοινωνική αναταραχή ξεκινά αμφισβητώντας την ρωμαϊκή
κυριαρχία της πόλης, καθώς οι
ειδωλολάτρες και οι Χριστιανοί
έρχονται σε σύγκρουση. Όταν οι
Χριστιανοί ξεκινούν τη βεβήλωση
των αγαλμάτων των
παγανιστικών θεών, οι
ειδωλολάτρες, όπως ο Ορέστης
και ο πατέρας της Υπατίας,
στήνουν ενέδρα στους
χριστιανούς, ώστε να
περιορίσουν την αυξανόμενη
επιρροή τους. Ωστόσο, στη μάχη που ακολούθησε, οι ειδωλολάτρες απροσδόκητα
βρίσκονται σε μειονεκτική θέση, όντας λιγότεροι μπροστά σε ένα μεγάλο
χριστιανικό όχλο. Ο πατέρας της Υπατίας τραυματίζεται σοβαρά, ενώ η Υπατία και
οι ειδωλολάτρες έχουν καταφύγει στη Βιβλιοθήκη του Σεραπείου. Η χριστιανική
πολιορκία της βιβλιοθήκης τελειώνει, όταν ένας απεσταλμένος του Ρωμαίου
αυτοκράτορα δηλώνει ότι οι ειδωλολάτρες μπορούν να φύγουν, όμως θα πρέπει να
επιτραπεί στους χριστιανούς η είσοδος στη βιβλιοθήκη προκειμένου να κάνουν ό, τι
τους αρέσει. Η Υπατία και οι ειδωλολάτρες διαφεύγουν προσπαθώντας να σώσουν
τα πιο σημαντικά έγγραφα και παπύρους, πριν οι Χριστιανοί εισβάλουν στη
βιβλιοθήκη και καταστρέψουν το περιεχόμενό της. Ο Ντέιβους, όμως, επιλέγει να
ενωθεί με τις χριστιανικές δυνάμεις. Αργότερα, επιστρέφει και επιτίθεται
σεξουαλικά στη Υπατία, αλλά γρήγορα προσφέρει το σπαθί του σε αυτήν για να τον
τιμωρήσει. Ωστόσο, αυτή του αφαιρεί τον χαρακτηριστικό περιδέραιο των δούλων
και του λέει ότι είναι ελεύθερος.
27
28. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο Ορέστης, αφού στο μεταξύ έχει ασπασθεί τον
χριστιανισμό, είναι ο έπαρχος της Αλεξάνδρειας. Η Υπατία συνεχίζει να διερευνά τις
κινήσεις του Ήλιου, της Σελήνης, τους πέντε γνωστούς «περιηγητές» (πλανήτες), και
τα αστέρια. Μερικοί χριστιανοί χελυάζουν τη σκέψη, ότι η Γη είναι σφαιρική, με το
επιχείρημα ότι οι άνθρωποι μακριά από την κορυφή θα πέσουν από τη Γη. Όταν
ρωτούν τον Ντέιβους τη γνώμη του, αποφεύγει τη σύγκρουση, λέγοντας ότι μόνο ο
Θεός ξέρει αυτά τα πράγματα. Η Υπατία ερευνά επίσης το ηλιοκεντρικό μοντέλο του
ηλιακού συστήματος που προτείνεται από τον Αρίσταρχο της Σάμου. Από ένα
αντικείμενο που έχει πέσει από το ιστίο ενός κινούμενου πλοίου, αποδεικνύει στον
Ορέστη ότι μια πιθανή κίνηση της Γης δεν θα επηρέαζε την κίνηση, σε σχέση με τη
Γη, ενός αντικειμένου που πέφτει στη Γη. Ωστόσο, λόγω θρησκευτικών αντιρρήσεων
κατά του ηλιοκεντρισμού, οι Χριστιανοί έχουν πλέον απαγορεύσει στην Υπατία να
διδάξει στη σχολή της.
Έπειτα, οι Χριστιανοί και
οι Εβραίοι έρχονται σε
σύγκρουση, διαπράττοντας
πράξεις βίας ο ένας εναντίον
του άλλου. Ο ηγέτης των
Χριστιανών, ο Κύριλλος, θεωρεί
ότι η Υπατία έχει πολύ μεγάλη
επιρροή πάνω στον Ορέστη με
απώτερο σκοπό της να
αναγκάσει τον Ορέστη να
υποταχθεί σε εκείνη. Ένας
πρώην μαθητής της Υπατίας, ο Συνέσιος, έχοντας λάβει το αξίωμα του Επίσκοπου
Κυρήνης, έρχεται για τη διάσωσή της ως αντίβαρο θρησκευτικής αρχής, αλλά
δηλώνει ότι δεν μπορεί να την βοηθήσει αν αρνείται να αποδεχθεί τον
Χριστιανισμό. Παράλληλα η Υπατία κάνει μια προσωπική ανακάλυψη, θεωρώντας
ότι η Γη περιστρέφεται γύρω γύρω από τον Ήλιο ελλειπτικά και όχι κυκλικά.
Τελικά, ο Κύριλλος πείθει έναν όχλο χριστιανών ότι η Υπατία είναι μια
μάγισσα και ορκίζονται να την σκοτώσουν. Ο Ορέστης, ο οποίος αρνείται να την
προδώσει, αλλά δεν μπορεί να αντιταχθεί πολιτικά στη σύλληψή της χωρίς να χάσει
ό,τι λίγο από τη νομιμότητα που του έμεινε, τρέπεται σε φυγή. Ο Ντέιβους
προσπαθεί να τρέξει μπροστά για να προειδοποιήσει την Υπατία, αλλά
συλλαμβάνεται από τον όχλο. Εκείνοι την μεταφέρουν στο Σεράπειο, την
απογυμνώνουν και είναι έτοιμοι την γδάρουν ζωντανή μέχρι που ο Ντέιβους τους
πείθει να την σκοτώσουν με άλλο τρόπο και αποφασίζουν να την λιθοβολήσουν.
28
29. Όταν ο καθένας βγαίνει έξω για να συλλέξει πέτρες, ο Ντέιβους, κρυφά, αποφασίζει
να της δώσει ένα λιγότερο επώδυνο θάνατο (πνίγοντάς την), πριν επιστρέψουν.
Όταν αυτοί επιστρέφουν ανακοινώνει στον όχλο ότι λιποθύμησε. Ο Ντέιβους
κατόπιν φεύγει, καθώς αρχίζουν να λιθοβολούν το άψυχο κορμί της.
Κριτικές
Ο Βρετανός συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου Peter Bradshaw στην
εφημερίδα The Guardian εξήρε τον Alejandro Amenábar και την ταινία του,
περιγράφοντας την «Αγορά» ως «μια φιλόδοξη, πολύπλοκη και εγκεφαλικήταινία».
Αντίθετα με τις περισσότερες ταινίες τήβεννος, δεν στηριζόταν στο θέαμα, αλλά σε
πραγματικό δράμα και ιδέες." Ο Bradshaw επιδοκίμασε επίσης τον ρόλο της Rachel
Weisz ως Υπατία, χαρακτηρίζοντάς τον «μία εξαιρετική επίδοση». Ακόμη, η ταινία
άρεσε και στον Αμερικανό σεναριογράφο και κριτικό Roger Ebert , ο οποίος και της
έδωσε τρία αστέρια από τα τέσσερα. Είπε: «Πήγα να δω την Αγορά περιμένοντας
ένα έπος με σανδάλια, σπαθιά, έρωτα και βρήκα σπαθιά και σανδάλια, μερικές
απροσδόκητες απόψεις για το σεξ, και κάτι πολύ περισσότερο».
Οι αντιδράσεις των Χριστιανών
Το Θρησκευτικό Αντιδυσφημιστικό Παρατηρητήριο (Observatorio
Antidifamaciónreligiosa), μια ισπανικήομάδα Καθολικών, ισχυρίστηκε ότι η ταινία
ήταν υπεύθυνη για την «προώθηση μίσος κατά των χριστιανών και την ενίσχυση
ψευδών στερεοτύπων σχετικά με την Καθολική Εκκλησία». Ο Michael Ordoña των
Λος Άντζελες «Times» αναγνωρίζει ότι η ταινία έχει επικριθεί για «αντιληπτές
προσβολές κατά των Χριστιανών» αλλά ότι «η έλλειψη καταδίκης συγκεκριμένων
δογμάτων κάνει τον στόχο της ταινίας να φαίνεται σε γενικές γραμμές
φονταμενταλισμός». Σε αντίθεση ο Philip Grey έγραψε μια θετική κριτική της
ταινίας και συνέστησε έντονα: «Οι Χριστιανοί που βλέπουν τους εαυτούς τους σε
φανατικούς, φονικούς μοναχούς της ταινίας και θεωρούν ότι θίγονται, πρέπει να
κάνουν κάποια σοβαρή ενδοσκόπηση. (...) η Υπατία, όπως απεικονίζεται στην ταινία
είναι κατηγορηματικά αντίθετη σε αυτό που, στην εποχή της και στην πόλη της, έχει
προσφερθεί ή μάλλον, που επιβάλλεται από την ωμή βία με την επωνυμία
«Χριστιανισμός». Όπως και να ’χει, αυτή μου φαίνεται πολύ περισσότερο οπαδός
των διδαγμάτων του Χριστιανισμού από τους ίδιους τους διώκτες και τους
βασανιστές της. (...) ειδικότερα, βλέποντας την συγκλονιστική τελική σκηνή, εκείνη
να πηγαίνει ήρεμα για το θάνατό της, προπηλακισμένη μέσα στον όχλο, δεν θα
μπορούσε παρά να υπενθυμίσει έντονα τον Ιησού Χριστό στον δρόμο του προς τον
Γολγοθά.»
29
30. Θρησκευτικές και διακοινοτικές διαμάχες στην Αλεξάνδρεια2
Ο τέταρτος και ο πέμπτος αιώνας μ.Χ. ήταν μια περίοδος έντονων
κοινωνικών και θρησκευτικών αλλαγών στην ανατολική ρωμαϊκή επικράτεια. Εκείνη
την εποχή, ο Χριστιανισμός είχε μόλις αρχίσει να παίζει σημαντικό ρόλο στην
αυτοκρατορική και θρησκευτική πολιτική, και από τα μέσα του πέμπτου αιώνα είχε
γίνει σαφώς κυρίαρχο ζήτημα. Η πολιτική δύναμη των πόλεων άλλαξε, καθώς οι
υποψήφιοι της Εκκλησίας ανταγωνίζονταν με τακτικές παρόμοιες με αυτές των
πολιτικών. Οι συγκρούσεις, οι οποίες ήταν συνέπεια διχαστικών δογματικών
συζητήσεων, εξαπλώθηκαν και στη συνέχεια υποχώρησαν. Η Αλεξάνδρεια, όπως
και οι υπόλοιπες πόλεις της Ανατολής, δεν έμεινε άθικτη.
Η εργασία αυτή ασχολείται με τρία ξεχωριστά επεισόδια της θρησκευτικής
βίας που σημειώθηκαν στην Αλεξάνδρεια στα τέλη του τετάρτου και στις αρχές του
πέμπτου αιώνα. Αυτά τα τρία επεισόδια είναι: α) η σύγκρουση μεταξύ του
Αρειανού επισκόπου Γεωργίου της Καππαδοκίας και του πληθυσμού της
Αλεξάνδρειας με αποτέλεσμα το θάνατό του το 361 μ.Χ., β) η σύγκρουση μεταξύ
των Χριστιανών και των Ελλήνων με αποτέλεσμα την καταστροφή του Σεραπείου το
391 μ.Χ. και γ) η σύγκρουση όπου συμμετείχε ο Κύριλλος, επίσκοπος Νικαίας, ο
Ορέστης, ο έπαρχος της Αιγύπτου, και οι Ιουδαίοι της Αλεξάνδρειας με
αποκορύφωμα το θάνατο της Υπατίας, Ελληνίδας νεοπλατωνικής φιλοσόφου, το
415 μ.Χ..
Αν μη τι άλλο, αυτά τα περιστατικά δείχνουν πως οι αντιδράσεις των
Ελλήνων, των Ιουδαίων και των Αρειανών κατά των Χριστιανών υποκινούν τους
τελευταίους σε μεγαλύτερη επιθετικότητα. Αυτό μπορεί να εξεταστεί σε ένα
ευρύτερο και με πολύ μεγαλύτερη επιρροή παράδειγμα της βασιλείας του
Ιουλιανού και την αύξηση της μισαλλοδοξίας στους Έλληνες, αφού οι Χριστιανοί
ανέκτησαν την αυτοκρατορία. Ενώ μια ποικιλία εντάσεων (όπως η θρησκευτική
μισαλλοδοξία, οι δογματικές συγκρούσεις, τα πολιτικά παιχνίδια εξουσίας και η
ικανότητα των πολιτών να πάρουν την κατάσταση στα χέρια τους) φυτεύουν το
σπόρο για τη σύγκρουση και είναι μοιραίες για την έναρξή της, αυτή συμβαίνει και,
κυρίως, συνεχίζεται και κλιμακώνεται, λόγω της αδυναμίας της κάθε παράταξης
να συγκρατηθεί να μην κάνει αντίποινα.
2
Το κείμενο που ακολουθεί βασίζεται στο άρθρο της L. Kaplow με τίτλο «Religious and
Intercommunal Violence in Alexandria in the 4th and 5th centuries CE» HIRUNDO, THE
MCGILL JOURNAL OF CLASSICAL STUDIES MCGILL UNIVERSITY MONTRÉAL, QUÉBEC,
CANADA, 2005-2006 σελ. 2-26
30
31. Οι θρησκευτικές ομάδες
Πριν αναφερθούμε στα γεγονότα, μια απαρίθμηση των εμπλεκόμενων
ομάδων είναι απαραίτητη. Η Αλεξάνδρεια ήταν μια εξαιρετικά πολυπολιτισμική
πόλη από τότε που ιδρύθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο το 331 π.Χ. Ο πληθυσμός της
ήταν χωρισμένος σε τρεις κύριες ομάδες: τους Έλληνες, τους γηγενείς Αιγυπτίους (οι
οποίοι ήταν σημαντικά κατώτερου πνευματικού επιπέδου από τους Έλληνες) και
τους Ιουδαίους, στους οποίους είχε παραχωρηθεί η δική τους συνοικία στην πόλη.
Παίρνοντας στοιχεία από το φιλόσοφο Φίλωνα, υπολογίζεται πως το ένα όγδοο του
πληθυσμού της Αιγύπτου ήταν Ιουδαίοι και εκτιμάται ότι ο εβραϊκός πληθυσμός
στην Αλεξάνδρεια τον πρώτο αιώνα μ.Χ. ήταν περίπου 100.000 κάτοικοι. Μετά την
εβραϊκή εξέγερση του 115 π.Χ. στην Αλεξάνδρεια, η οποία ήταν ιδιαίτερα αιματηρή,
ο εβραϊκός πληθυσμός μειώθηκε δραστικά, αλλά αποκαταστάθηκε σε σημαντικό
βαθμό τον τέταρτο αιώνα. Οι Ιουδαίοι της Αλεξάνδρειας διατήρησαν τον ξεχωριστό
και σημαντικό ρόλο και την πολύχρονη ύπαρξή τους μέχρις ότου εκδιώχθηκαν από
τον Κύριλλο το 415 π.Χ. Το γεγονός αυτό, είναι μια απόδειξη για την ικανότητα της
Αλεξάνδρειας να στεγάζει πολλούς πολιτισμούς χωρίς αυτοί να χάνουν τα
χαρακτηριστικά τους στοιχεία.
Επίσης, παρόντες στην Αλεξάνδρεια, όπως και σε όλες τις άλλες πόλεις, ήταν
οι Έλληνες. Δεν ήταν μια ομοιογενής ομάδα από άποψη θρησκευτικής πίστης,
όμως σημαντικό είναι το στοιχείο ότι εξαιτίας της ανθελληνικής συμπεριφοράς
από τους Χριστιανούς απέναντί της, συσπειρώθηκε σε μια αυτόνομη κοινότητα. Η
Αλεξάνδρεια αποτελείτο τόσο από Έλληνες όσο και από Αιγυπτίους. Έτσι, λοιπόν,
έγινε μια σύνθεση των δύο ομάδων με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η κυρίαρχη
θεότητα της Αλεξάνδρειας, ο Σέραπις: ένα κράμα των χαρακτηριστικών του Όσιρι-
Άπι (Αιγύπτιος θεός-ταύρος), και ελληνικών θεοτήτων. Ο Σέραπις και ο ναός του
είναι συνεχείς με την ελληνική (και την αιγυπτιακή) παράδοση των θεών, και ήταν
επομένως σημαντική για τους Έλληνες ως έκφραση της ταυτότητάς τους. Από την
άλλη πλευρά, μεταξύ άλλων, υποστηρίζεται ότι υπάρχουν θρησκόληπτοι
παγανιστές και φιλόσοφοι παγανιστές και ότι αυτοί δεν πρέπει να συγχέονται, αν
και αυτή η διαίρεση είναι αμφιλεγόμενη, δεδομένης της συμμετοχής των
φιλοσόφων στην άμυνα του Σεραπείου. Αυτή η άλλη ομάδα των Ελλήνων που
αναφέρεται, αποτελείται από υποστηρικτές αυτών των φιλοσοφιών, όπως
ορισμένων κλάδων του Νεοπλατωνισμού, που τους απασχολούσαν περισσότερο
φιλοσοφικά ζητήματα παρά να χάνουν το χρόνο τους σε θρησκευτικό
προβληματισμό. Είναι αδύνατον να δοθεί κάθε είδους συνολική εικόνα της ομάδας
αυτής, δεδομένου του αριθμού των ναών και των λαϊκών δοξασιών στην
Αλεξάνδρεια, αλλά και της έλλειψης σταθερότητάς τους κατά την πάροδο του
31
32. χρόνου. Οι παραδοσιακοί επίσημοι θεοί που είχε η κάθε ομάδα αναμείχθηκαν με
μυστικιστικές λατρείες, που, επίσης, είχαν αναμειχθεί με ρεύματα, όπως ο
Νεοπλατωνισμός, ο Γνωστικισμός και η θεουργία.
Μια ακόμη μεγάλη θρησκευτική ομάδα, οι Χριστιανοί, υποδιαιρείται σε
δύο εκ διαμέτρου αντίθετες φατρίες, τους Αρειανούς (ομοιουσιανοί) και τους
οπαδούς του Συμβόλου της Νικαίας (ομοουσιανοί), και η ισορροπία δυνάμεων
μεταξύ τους, εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη θρησκευτική πίστη του
αυτοκράτορα εκείνη την εποχή. Αυτό οδηγούσε συχνά σε διπλές επισκοπές. Η
δυναμική αυτής της ομάδας εξελίσσεται κατά τη περίοδο που εξετάζεται στην
παρούσα έρευνα, περισσότερο από κάθε άλλη χρονική στιγμή, ιδίως όσον αφορά
την αυτοκρατορική υποστήριξη. Ο Γεώργιος διορίζεται Πατριάρχης στην
Αλεξάνδρεια με εντολή του αυτοκράτορα το 356 και το 361, ενώ ο Κύριλλος
βρίσκεται σε εμφανή ένταση με τον έπαρχο Ορέστη το 415. Αυτή η αλλαγή στην
σχέση μεταξύ εκκλησίας και αυτοκράτορα δεν είναι γενικευμένη, αλλά
αντανακλά την αυξανόμενη δύναμη των επισκόπων, συχνά εις βάρος των άλλων
κοσμικών ηγετών.
Η καταστροφή του Σεραπείου
Θεωρείται από πολλούς χριστιανούς συγγραφείς πως η καταστροφή του
ναού του Σέραπι στην Αλεξάνδρεια αντιπροσωπεύει την επικράτηση του
Χριστιανισμού στις άλλες θρησκείες. Επίσης, θεωρείται μια σημαντική θρησκευτική
νίκη στα πλαίσια της πολιτικής των θρησκειών, καθώς ο Σέραπις ήταν η άρχουσα
θεότητα της Αλεξάνδρειας και ένα κομβικό σημείο της λατρείας των πολιτών.
Οι Έλληνες επιτέθηκαν εναντίον των Χριστιανών μετά τη βεβήλωση του ναού
του Διονύσου, και αντί να προσπαθούν να διαφύγουν από την Αλεξάνδρεια,
κατέφυγαν πίσω στο ναό του Σεραπείου σαν σε φρούριο. Πήραν Χριστιανούς
ομήρους μαζί τους, τους οποίους βασάνισαν, σκότωσαν, και θυσίασαν στους θεούς
τους. Πηγές αναφέρουν και έναν φιλόσοφο (ή, τουλάχιστον, κάποιος ο οποίος
παρουσιαζόταν ως φιλόσοφος) με το όνομα Ολύμπιος, που οδήγησε τους Έλληνες
κατά κάποιο τρόπο. Η ρωμαϊκή κυβέρνηση προσπάθησε να παρέμβει, ενώ
παρόντες ήταν ο Ευάγριος, έπαρχος, και ο Ρωμανός, ο γενικός αρμόδιος των
αιγυπτιακών στρατευμάτων. Τελικά, ο αυτοκράτορας Θεοδόσιος παρενέβη ο ίδιος
στέλνοντας επιστολή προς τους πολίτες της Αλεξάνδρειας. Αυτό δείχνει ότι η
αντιπαράθεση ήταν αρκετά μακρόχρονη. Η επιστολή του περιείχε τις ακόλουθες
οδηγίες: οι χριστιανοί που σκοτώθηκαν θα γίνονταν μάρτυρες, οι Έλληνες δεν θα
καταδιώκονταν για τους φόνους που διέπραξαν, αλλά θα συγχωρούνταν και οι
ναοί θα καταστρέφονταν. Κατόπιν της ανακοίνωσης της επιστολής, οι Χριστιανοί
32
33. ενθουσιάστηκαν και άρχισαν να πανηγυρίζουν και οι Έλληνες αποχώρησαν, πιθανόν
πιστεύοντας ότι ο χριστιανικός κόσμος είχε σχεδόν ξεχάσει ότι ο αυτοκράτορας
διέταξε να μην υπάρχει εκδικητικότητα.
Οι διαμάχες των Χριστιανών με τους Ιουδαίους και ο θάνατος της Υπατίας
Τα γεγονότα ξεκίνησαν το 415, τρία χρόνια αφού έγινε επίσκοπος
Αλεξανδρείας o Κύριλλος. Εκείνη την εποχή, o Ορέστης ήταν ο έπαρχος της
Αιγύπτου. Κρατούσε φιλικές σχέσεις με τα μεγάλα και εγκατεστημένα στην
Αλεξάνδρεια ιουδαϊκά πλήθη. Ήταν, επίσης, καλός φίλος με την Υπατία, η οποία
τον είχε γοητεύσει. Τα ιουδαϊκά Σάββατα, οι Ιουδαίοι συνήθιζαν να παρακολουθούν
κάποιες επιδείξεις χορού δημιουργώντας μεγάλα πλήθη. Ο Ορέστης δημοσίευσε
ένα διάταγμα σχετικά με τον έλεγχο αυτών των επιδείξεων, γεγονός που
δυσαρέστησε τους Ιουδαίους. Στη συνέλευση για τη θέσπιση του διατάγματος,
αναφέρεται πως ήταν παρών ένας Χριστιανός, υποστηρικτής του Συμβόλου της
Νικαίας ονόματι Ιέραξ και μάλιστα θεωρείται πως βρισκόταν εκεί κατ’ εντολήν του
Κυρίλλου. Σύμφωνα με ιστορικές πηγές, ο Ιέραξ χειροκροτούσε κατά την ακρόαση
του διατάγματος, μια πράξη σκόπιμα προσβλητική και προκλητική. Σε κάθε
περίπτωση, για τους Ιουδαίους η παρουσία και οι δράσεις του ήταν ανεπιθύμητες
και ο Ορέστης, για να τους εξευμενίσει, τον τιμώρησε σωματικά δημοσίως. Ο
Κύριλλος αντελήφθη ότι επρόκειτο για μια ενέργεια με πολιτικά κίνητρα και άρχισε
να απειλεί τους Ιουδαίους ηγέτες. Οι Ιουδαίοι σε ανταπόδοση κατέστρωσαν το εξής
σχέδιο: Αφού κατασκεύασαν δαχτυλίδια από κλαδιά φοίνικα τα οποία φόρεσαν
για να αναγνωρίζονται μεταξύ τους, αργά τη νύχτα, διέδωσαν επείγουσα είδηση ότι
μία εξέχουσα χριστιανική εκκλησία καιγόταν. Οι Χριστιανοί εγκατέλειψαν τα σπίτια
τους για να σώσουν την εκκλησία τους, όμως, μέσα σε αυτή τους περίμενε τραγικός
και βίαιος θάνατος, καθώς σφαγιάστηκαν από τους Ιουδαίους. Το επόμενο πρωί, οι
Χριστιανοί συσπειρώθηκαν, οδήγησαν τους Ιουδαίους έξω από την Αλεξάνδρεια
και λεηλάτησαν τα σπίτια και τις συναγωγές τους. Οι σχέσεις ανάμεσα στον Ορέστη
και τον Κύριλλο ήταν αναμφισβήτητα πλέον ανταγωνιστικές.
Ο Κύριλλος, σε νεαρή ηλικία ασκήτευσε σε μονές της Νιτρίας, και πηγές
αναφέρουν συγκρούσεις του με τους μοναχούς. Η είσοδος των μοναχών στο
προσκήνιο συνδέεται με τις συγκρούσεις με τους Ιουδαίους (ο θάνατος του
Αμμωνίου ήταν ένας ακόμη λόγος που ο Κύριλλος ήταν θυμωμένος με τον Ορέστη
και ως εκ τούτου απειλούνταν και οι Ιουδαίοι), και τοποθετείται χρονικά μετά την
εκδίωξή τους. Δεν είναι σαφές ως προς το εάν ακολουθούσαν ή όχι τις εντολές του
Κυρίλλου, αλλά είναι σίγουρο ότι ήταν κατηγορηματικά εναντίον του Ορέστη. Τον
κατηγόρησαν ότι ήταν Έλληνας και κάποιος με το όνομα Αμμώνιος, έριξε μια
πέτρα τραυματίζοντας τον Ορέστη στο μέτωπο και κάνοντάς τον έτσι να
33
