1. мазмҰны
содержание
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫ
НОРМАТИВТІК ҚАУЛЫЛАР
СОТ ТӘЖІРИБЕСІНІҢ
КӨКЕЙТЕСТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ҚОРЫТЫНДЫЛАР
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ
ҚАДАҒАЛАУ АЛҚАСЫ
ҮЗІНДІЛЕР
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ АЗАМАТТЫҚ
ІСТЕР ЖӨНІНДЕГІ АЛҚАСЫ
ҮЗІНДІЛЕР
4
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша
жауапкершілігі бар серіктестіктер
жөніндегі заңнаманы қолданудың кейбір
мәселелері туралы (10 шілде 2008 жыл, № 2 )
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ЗАҢДАРЫ
НОВЕЛЛАЛАРҒА ТҮСІНДІРМЕЛЕР
Қазақстан Республикасы халықаралық
шарттарының нормаларын қолдану туралы
(10 шілде 2008 жыл, № 1)
14
Қазақстан Республикасының
Азаматтық іс жүргізу кодексіне
түсіндірмелер
(баптар: 108, 109, 110, 118, 119) 24
2008 жылдың бірінші жартыжылдығында
сот істерін апелляциялық
тәртіппен қарау жөніндегі
сот тәжірибесін қорытындылау 33
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
қадағалау алқасының қаулылары
(шілде, 2008) 41
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
азаматтық істер жөніндегі алқасының
қаулылары (шілде, 2008) 73
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ
ІСТЕР ЖӨНІНДЕГІ АЛҚАСЫ
ҮЗІНДІЛЕР
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
қылмыстық істер жөніндегі алқасының
қаулылары (шілде, 2008) 85
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫ
ТАЛДАУ АНЫҚТАМАЛАРЫ
2005 жылдан 2008 жылдың наурызына
дейінгі аралықта құрылыс нысаналарына
қатысқан үлесшілердің құқықтарына қысым
көрсетілуіне байланысты азаматтық істерді
соттардың қарауы туралы анықтама 128
2. содержание
мазмҰны
ВЕРХОВНЫЙ СУД
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
НОРМАТИВНЫЕ ПОСТАНОВЛЕНИЯ
О применении норм международных
договоров Республики Казахстан
(10 июля 2008 года, № 1)
9
О некоторых вопросах применения
законодательства о товариществах
с ограниченной и дополнительной
ответственностью (10 июля 2008 года, № 2) 19
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОММЕНТАРИИ НОВЕЛЛ
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ
СУДЕБНОЙ ПРАКТИКИ
ОБОБЩЕНИЯ
НАДЗОРНАЯ КОЛЛЕГИЯ
ВЕРХОВНОГО СУДА
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
ИЗВЛЕЧЕНИЯ
Комментарий к Гражданскому
процессуальному кодексу
Республики Казахстан
(статьи 108, 109, 110, 118, 119) 24
Обобщение судебной практики
по рассмотрению судебных дел
в апелляционном порядке
в первом полугодии 2008 года 33
Постановления надзорной коллегии
Верховного Суда Республики Казахстан
(июль, 2008) 41
КОЛЛЕГИЯ ПО ГРАЖДАНСКИМ ДЕЛАМ
ВЕРХОВНОГО СУДА
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
ИЗВЛЕЧЕНИЯ
КОЛЛЕГИЯ ПО УГОЛОВНЫМ ДЕЛАМ
ВЕРХОВНОГО СУДА
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
ИЗВЛЕЧЕНИЯ
Постановления коллегии
по уголовным делам Верховного Суда
Республики Казахстан (июль, 2008) 85
ВЕРХОВНЫЙ СУД
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
АНАЛИТИЧЕСКИЕ СПРАВКИ
Справка о рассмотрении судами
гражданских дел, связанных с ущемлением
прав дольщиков, участвующих
в строительстве объектов жилья
с 2005 года по март 2008 года 128
бюллетень верховного суда республики казахстан 8 í 2008
Постановления коллегии
по гражданским делам Верховного Суда
Республики Казахстан (июль, 2008) 73
3. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Нормативтік қаулылар
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ШАРТТАРЫНЫҢ НОРМАЛАРЫН ҚОЛДАНУ ТУРАЛЫ»
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ 2008 ЖЫЛҒЫ 10 ШІЛДЕДЕГІ
№ 1 НОРМАТИВТІК ҚАУЛЫСЫ
Конституцияға сәйкес келетін Республиканың халықаралық шарттары және өзге міндеттемелері Қазақстан Республикасының қолданыстағы құқығының құрамдас бөлігі болып табылады.
Азаматтар мен ұйымдардың құқықтарын, бостандықтарын және заңды мүдделерін соттың
қорғауын қамтамасыз етуде халықаралық шарттардың маңызды рөлі бар, сондықтан қажет
жағдайларда соттар Қазақстан Республикасы юрисдикциясы шеңберінде халықаралық құқық
нормаларын басшылыққа алуға міндетті.
Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының нормаларын дұрыс және біркелкі қолдануды қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының жалпы отырысы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
қаулы етеді:
1. Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының Конституциясымен және Республика таныған халықаралық құқық нормаларымен бекітілген адамның және азаматтың құқығы
мен бостандығы танылады және кепілдендіріледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабы 2-тармағына сәйкес, өзінің құқықтары
мен бостандықтарын соттың қорғауына әркімнің құқығы бар.
Қазақстан Республикасы өзінің аумағында және юрисдикциясында болатын барлық
тұлғалардың құқықтары мен бостандықтарын Конституцияға және қабылданған халықаралық
міндеттемелерге сәйкес қамтамасыз етуді міндетіне алады.
2. «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы» 2005 жылғы 30 мамырдағы
Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабы 8)-тармақшасына сәйкес, Қазақстан Республикасы
ның халықаралық шарты деп Қазақстан Республикасы шетелдік мемлекетпен (немесе шетелдік
мемлекеттермен) не халықаралық ұйыммен (немесе халықаралық ұйымдармен) жазбаша нысанда жасасқан халықаралық келісімді түсіну керек, мұндай келісім бір құжатта немесе өзара
байланысты бірнеше құжатта жасалғанына, сондай-ақ нақты атауына (мысалы, конвенция, пакт,
келісім және т.с.с.) қатыссыз халықаралық құқықпен реттеледі.
Халықаралық шарттар, Қазақстан Республикасы атынан — мемлекетаралық шарттар, Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан — үкіметаралық шарттар, орталық атқару
органдарының, сондай-ақ Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және
есеп беретін мемлекеттік органдар атынан — мекемеаралық шарттар болып табылады.
3. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес, заңда бекітілген тәртіппен жасалған
және Қазақстан Республикасы Парламенті тиісті заң шығару жолымен ратификациялаған
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары оның заңдарының алдында басым болады
(Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабы 3-тармағы).
Қолданылуы үшін заң шығару талап етілмейтін халықаралық шарттардың ережелері Қазақстан
Республикасында тікелей қолданылады.
Өзге жағдайларда Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттардың
ережелерін жүзеге асыру үшін қабылданған тиісті заңдарды Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен қатар қолдану қажет.
Егер халықаралық шарттардың осындай басымдығы қүқықтық қатынастардың тиісті салаларын
реттейтін Республика заңдарында тікелей қарастырылса, 1995 жылғы Конституция қабылданғанға
дейін жасалған, ратификациялауға жатпайтын Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары қолданыста болып табылады және Республика заңдары алдындағы басымдығын сақтайды.
4. Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі — АК) 3-бабының 8-тармағын
қолданған кезде, соттар «Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының
7)-тармақшасын ресми түсіндіру туралы» 2006 жылғы 18 мамырдағы және «Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағын ресми түсіндіру туралы» 2000 жылғы
11 қазандағы Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің қаулыларын басшылыққа алулары керек, өйткені АК-нің аталған нормасы қолданыстағы Қазақстан Республикасының Конституциясы қабылданғанға дейін күшіне енген және Қазақстан Республикасы Конституциясының
92-бабының 4-тармағына сәйкес, Конституция күшіне енген сәтте қолданыста болған заң ретінде Конституцияға қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады.
Егер қолданыстағы Конституция қабылданғанға дейін Қазақстан Республикасы жасаған
халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасындағыдан өзге ережелер белгіленсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.
Егер қолданыстағы Конституция қабылданғаннан кейін Қазақстан Республикасы жасаған
ратификацияланбаған халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасындағыдан өзге ережелер көзделсе, онда соттар Конституцияның 4-бабының
3-тармағының ережелерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің
көрсетілген қаулыларын басшылыққа алуға міндетті. Конституциялық ережелер мен Қазақстан
Республикасы қатысушысы болып табылатын ратификацияланған (немесе ратификациялан
баған) халықаралық шарттардың арасында қайшылық туған кезде қолданылу басымдығы сөзсіз
конституциялық нормаға тиесілі.
4. Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының нормаларын қолдану мүмкіндігі туралы мәселені шешкен кезде, соттар Қазақстан Республикасының халықаралық шарты онда
көрсетілген немесе халықаралық шарттарға қатысушылардың арасында келісілген тәртіпте және
мерзімде күшіне енетінін негізге алуы тиіс. Өзара келісім болмаған кезде, келіссөзге қатысушы
барлық мемлекеттер өздері үшін шарттың міндетті екеніне келісім білдірісімен, халықаралық
шарт күшіне енеді (Халықаралық шарттардың құқы туралы 1969 жылғы Вена конвенциясының
24-бабы).
Егер Қазақстан Республикасы шартқа қол қою, құжаттар алмасу, шартты ратификациялау,
оны қабылдау, бекіту, шартқа қосылу арқылы не келісуші тараптар уәделескен кез келген басқа
тәсілмен халықаралық шарттың өзі үшін міндетті екеніне келісім білдірсе, халықаралық шарт
қолдануға жатады.
Егер бұл Қазақстан Республикасының халықаралық шартында тікелей қарастырылмаса,
Халықаралық шарттардың кұқы туралы 1969 жылғы Вена конвенциясының 28-бабына сәйкес,
шарттардың кері күші болмайды. Бұл ретте Қазақстан Республикасы Конституциясының
77-бабының 5)-тармақшасының талаптары сақталуы керек.
5. «Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7)-тармақшасын ресми
түсіндіру туралы» Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2006 жылғы 18 мамырдағы
қаулысының 2-тармағына сәйкес, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарды ратификациялау туралы және халықаралық шарттарға қосылу туралы актілерінің заңдылық күші мен
құқықтық салдарлары бір-біріне тең. Осыған байланысты Қазақстан үшін міндеттілігі Республика
Парламенті қабылдаған халықаралық шарттарға қосылу туралы нормативтік құқықтық актілермен бекітілген халықаралық шарттар Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық
шарттармен теңестіріледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 4-тармағына сәйкес және «Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының
24-бабының мәніне орай, ресми жарияланған және күшіне енген Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттары қолданылуға жатады.
Азаматтардың құқықтары, бостандықтары және міндеттеріне қатысты ресми жарияланбаған
халықаралық шарттар қолданылуға жатпайды.
6. Тікелей қолданылатын және оларды қолдану үшін заңдар шығарылуы талап етілмейтін
ратификацияланған халықаралық шарттар істерді шешкен кезде материалдық (қылмыстыққұқықтық және әкімшілік-құқықтық қатынастарды қоспағанда) немесе іс жүргізу құқығы нормалары ретінде қолданылады, атап айтқанда:
— егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен Қазақстан Республикасының
азаматтық заңнамасындағы ережелерден өзге ережелер белгіленсе, азаматтық істерді қараған кезде;
бюллетень верховного суда республики казахстан 8 í 2008
Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы
10 шілде 2008 жыл, № 1
5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Нормативтік қаулылар
— егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен Қазақстан Республикасының азаматтық іс жүргізу немесе қылмыстық іс жүргізу заңдарымен белгіленген сот ісін жүргізудің
ережелерінен өзге ережелер белгіленсе, азаматтық және қылмыстық істерді қараған кезде;
— егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен шетелдік соттардың
Азаматтық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі — АІЖК) 423-бабында қарастырылған жекелеген іс
жүргізу әрекеттерін жүргізу жөніндегі тапсырмалары туралы, шетелдік соттар мен арбитраждардың АІЖК-нің 425-бабында қарастырылған шешімдерін орындау туралы қатынастар, оның
ішінде шетелдік тұлғалардың қатысуымен (мысалы, АІЖК-нің 416, 417-баптарында көрсетілген
істерді қараған кезде) болған қатынастар, қылмыс жасады деп айыпталған немесе шетел
мемлекетінің соты соттаған тұлғаларды Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің
(бұдан әрі — ҚІЖК) 56-тарауына сәйкес, беру туралы шешімдерге шағымдар реттелсе, азаматтық
және қылмыстық істерді қараған кезде;
— егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен әкімшілік құқық бұзушылық
туралы заңнамада қарастырылғаннан басқа сот ісін жүргізудің ережелері белгіленсе, әкімшілік
құқық бұзушылық туралы істерді қараған кезде қолданылады.
7. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі — ҚК) 1-бабының бірінші
бөлігіне және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан
әрі — ӘҚБтК) 1-бабының бірінші бөлігіне сәйкес, қылмыстық және әкімшілік заңнама тек қана
Қазақстан Республикасының тиісті кодекстерінен тұрады. Қылмыстық немесе әкімшілік жауапкершілік көздейтін өзге заңдар тек оларды аталған кодекстерге енгізгеннен кейін қолданылуға
жатады.
ҚК-нің нормалары Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын қолдану
қажеттігін тікелей белгілеген жағдайларда (мысалы, ҚК-тің 158 және 159-баптары) Қазақстан
Республикасының соттары қылмыс құрамының белгілерін қарастыратын халықаралық құқықтық
нормаларды қолдануға тиіс.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары тыйым салған қылмыстар үшін ҚК
нормалары қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын істі қараған кезде, сот Қазақстан
Республикасының халықаралық шартында көзделген қылмыстық жауапкершілікке тартылуға
тиісті әрекеттің барлық белгілері қылмыстық заңға енген-енбегенін, ратификация мәселелерін,
шарттың күшіне енген күнін және т.б. анықтау үшін Қазақстан Республикасының халықаралық
келісімдерінің және халықаралық шарт тыйым салған әрекет үшін қылмыстық жауапкершілікті
қарастыратын қылмыстық заң нормасының мазмұнын зерттеуге тиіс.
8. Шетел мемлекетінің дипломатиялық өкілдері және иммунитетке ие өзге де азаматтар
Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған жағдайда ҚК 6-бабының 4-бөлігіне
орай, олардың қылмыстық жауапкершілігі туралы мәселе халықаралық құқық нормаларына (атап
айтқанда, Дипломатиялық қатынастар туралы 1961 жылғы Вена конвенциясына, Консулдық
қатынастар туралы 1963 жылғы Вена конвенциясына сәйкес) және Қазақстан Республикасының
басқа да халықаралық шарттарына сәйкес шешіледі.
Аталған жағдайда дипломатиялық қызметшілердің иммунитеті туралы, яғни тиісті адамдарды өзі тұратын елде жасаған құқыққа қарсы әрекеттері үшін қылмыстық қудалаудан, ұстау
және қамауға алудан, айғақ беруден, үй-жай мен құжаттарды тексеруден босату туралы сөз
болып отыр. Дипломатиялық иммунитетке ие адамдардың тізімі ҚІЖК 501-бабында, сондай-ақ
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында белгіленген.
9. Шетел мемлекетіне талап қою, оны үшінші жақ ретінде іске қатысуға тарту, талапты
қамтамасыз ету және өндіріп алу тәртібімен мүлікке тыйым салу мен ұстау туралы, сондай-ақ шетел мемлекеттерінің Қазақстан Республикасында аккредиттелген дипломатиялық өкілдері және
өзге де адамдардың заңда немесе Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында
көрсетілген азаматтық құқықтық жауапкершіліктері туралы мәселелерді шешкен кезде АІЖК 413,
416, 417, 422-баптарының нормаларын және Дипломатиялық қатынастар туралы 1961 жылғы
Вена конвенциясын, Консулдық қатынастар туралы 1963 Вена конвенциясын және Қазақстан
Республикасының басқа да халықаралық шарттарын басшылыққа алу керек.
10. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттар ҚІЖК 412, 415-баптарының және АІЖК 364, 365,
366-баптарының мәні бойынша, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын соттың дұрыс қолданбауы сот актісін бұзуға немесе өзгертуге негіз болатынын назарға
алулары керек. Халықаралық шарттың нормаларын дұрыс қолданбау соттың халықаралық
6. шарттың қолданылуға жататын нормасын қолданбауынан не халықаралық шарттың қолданылуға
жатпайтын нормасын қолдануынан немесе соттың халықаралық шарттың нормаларын қате
түсіндіруге жол беруінен көрінуі мүмкін.
Соттар Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын түсіндіруді,
преамбуласын, қосымшасын, сондай-ақ халықаралық шартқа қатысты кез келген келісімдер мен
құжаттарды қоса алғанда, Халықаралық шарттардың құқығы туралы 1969 жылғы 23 мамырдағы
Вена конвенциясының 31–33-баптарында қарастырылған ережелерді сақтай отырып, шарттың
мәні мен мақсатын есепке алып жүзеге асыруға тиіс.
11. Қажет жағдайларда соттар Қазақстан Республикасының аталған халықаралық пактіге
қатысушы ретіндегі міндеттемелерін орындауды қамтамасыз ету үшін Қазақстан Республикасы
Парламенті 2005 жылғы 28 қарашада ратификациялаған Азаматтық және саяси құқықтар туралы
халықаралық пактіні (бұдан әрі — АСҚХП) басшылыққа алуға тиіс.
12. АСҚХП 14-бабының 1-бөлігіне сәйкес, әркім өзіне тағылған кез келген қылмыстық айыпты қарау кезінде немесе қандай да бір азаматтық процестегі өзінің құқықтары мен міндеттерін
анықтау кезінде заң негізінде құрылған соттың істі әділ және жария талқылауын талап етуге
құқылы, заң бойынша соттылығына жататын соттың және судьяның оның ісін қарауы құқығынан
ешкім айырылуға тиіс емес.
Бұл норма Қазақстан Республикасы соттарының тұрақты судьяларына ғана емес, алқаби
лердің қатысуымен сот іс жүргізуіне де қатысты.
13. АСҚХП 9-бабының 1-бөлігіне орай, әрбір адамның жеке басының бостандығына және
жеке басына тиіспеушілік құқығы бар. Ешкім еріксіз қамауға алынуға және қамауда ұсталуға тиіс
емес. Бұл қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған әрбір адам ұсталуының заңдылығына
баға беру және бұлтартпау шарасы туралы мәселені шешу үшін сотқа жүгінуге құқылы екендігін
білдіреді. Сондықтан судьялар ҚІЖК 14-бабының талаптарына сәйкес, қамауға алуды санкциялау кезінде адамды қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстаудың негізділігі мен заңдылығына
баға беруі керек.
Бұл ретте қамауға алынған немесе ұсталған әрбір адамның ісі сыйымды мерзім ішінде сот
талқылауында қаралуына немесе оның сотқа дейін босатылуға құқығы бар.
Сот талқылауын аяқтаудың сыйымды мерзімі тек сот ісін жүргізудің заңмен бекітілген шегін
ғана емес, сондай-ақ қаралып отырған істің нақты мән-жайларына қарай сот ісін жүргізуді барынша қысқа мерзімде аяқтау мүмкіндігін қарастырады.
14. Бұлтартпау шарасы ретінде айыпталушыны (сезіктіні) қамауға алу туралы шешімді
санкциялағанда, қамауға алу мерзімін ұзартқанда, айыпталушының сотқа дейін іс жүргізуді
жүзеге асыратын лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне шағымын қарағанда, соттар АСҚХП 7, 9 және 14-баптарында қарастырылған қамаудағы адамның құқықтарын сақтау
қажеттігін ескеруге тиіс.
Қамаудан босату туралы өтінішті немесе қамауда ұстаудың мерзімінің ұзартылуына шағымды
қараған кезде сот АСҚХП 7-бабын және Қазақстан Республикасы 1998 жылғы 29 маусымдағы
Қазақстан Республикасының Заңымен қосылған Азаптау және басқа да адамгершілікке жат
немесе қадір-қасиетті қорлайтын әрекеттер мен жазалауларға қарсы конвенцияны (БҰҰ Бас
Ассамблеясының 1984 жылғы 19 желтоқсандағы 39/46 Резолюциясымен қабылданған) назарға
алуы керек.
АСҚХП 10-бабының 1-бөлігіне сәйкес, айыпталушыларды қамауда ұстаудың жағдайлары
адамның жеке басының қадір-қасиетін құрметтеу туралы халықаралық талаптарға сай болуы керектігін ескеру қажет.
Заңсыз әрекеттер мен жазалаулардың өзге түрлерінен азаптауды ажырату үшін соттар келесі
өлшемдерді басшылыққа алулары керек.
Азаптау деп, ҚК 347–1-бабының диспозициясында көрсетілген адамдардың қиналушыдан
немесе үшінші адамнан мәліметтер алу немесе мойындату не ол жасаған немесе жасады деп
күдік келтірілген іс-әрекет үшін оны жазалау, сондай-ақ оны немесе үшінші адамды кез келген сипаттағы кемсітуге негізделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе мәжбүр ету
мақсатымен қасақана тән және жан азабын тартқызуын түсіну керек.
Халықаралық тәжірибеде қалыптасқан ұғым бойынша, ауыр тән және жан азаптарын тартқызу,
тікелей ниеттің болуы, тиісті әрекеттердің осы мақсатқа бағытталуы және қарқындылығы азаптау
бюллетень верховного суда республики казахстан 8 í 2008
Қазақстан Республикасы халықаралық шарттарының нормаларын қолдану туралы
10 шілде 2008 жыл, № 1
7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Нормативтік қаулылар
белгілері болып табылады. Азаптауды дәрежелеген кезде азаптаудың қаншаға созылғанын және
тәсілдерін, жәбірленушінің жынысын, жасын және денсаулық жағдайын есепке алу керек.
Тән және жан азаптарын тартқызуға бағытталған, азаптаудан қарқыны анағұрлым төмен және
ұзаққа созылған тән немесе жан азабымен байланысы жоқ әрекеттерді қатыгез және адамгершілікке жат әрекеттер деп түсіну керек.
Жәбірленушінің қорқыныш, үрей және кемсіну сезімдерін тудыратын, қорлану, ерік-жігерінің
жасуы және өзге де жағымсыз салдарларға әкеліп соғатын әрекеттерді қадір-қасиетті қорлайтын
әрекеттер деп түсіну керек.
15. ТМД елдерінің азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша өзара
ынтымақтастығы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 31 наурыздағы
қаулысымен ратификацияланған, 1994 жылғы 19 мамырда күшіне енген Азаматтық, отбасылық
және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы
конвенцияға (Минск, 1993 жылғы 22 қаңтар, 1994 жылғы 28 наурыздағы өзгерістерімен (бұдан
әрі — Минск конвенциясы), Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 10 наурыздағы Заңымен
ратификацияланған, 2004 жылғы 27 сәуірде күшіне енген (Кишинев, 2002 жылғы 7 қазан)
Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық
қатынастар туралы конвенцияға (бұдан әрі — Кишинев конвенциясы), азаматтық іс жүргізу (АІЖК,
5-бөлім) және қылмыстық іс жүргізу (ҚІЖК, 55-тарау) және басқа да нормативтік құқықтық актілерге, халықаралық шарттарға сәйкес жүзеге асырылады.
Кишинев конвенциясының 120-бабының 3-тармағына сәйкес, қатысушы-мемлекеттер арасында Минск конвенциясы мен оның 1997 жылғы 28 наурыздағы Хаттамасының күші жойылған.
Солай бола тұра, Кишинев конвенциясының 120-бабының 4-тармағына сәйкес, Кишинев конвенциясына қатысушы-мемлекеттер мен ол үшін Кишинев конвенциясы күшіне енбеген Кишинев конвенциясына қатысушы мемлекет арасындағы қатынастарға Минск конвенциясының күші
жүреді.
Минск, Кишинев конвенцияларының ережелерін орындауға уәкілетті Қазақстан Респу
бликасының орталық және өзге де мемлекеттік органдарының тізімі «Азаматтық, отбасылық
және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы
1993 жылғы 22 қаңтардағы конвенцияны және Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер
бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы 2002 жылғы 7 қазандағы
конвенцияны орындау бойынша шаралар туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жыл
ғы 31 желтоқсандағы қаулысымен (2007 жылғы 28 тамыздағы өзгерістерімен) белгіленген.
16. Қазақстан Республикасының халықаралық шартының нормаларын қолданған және
түсіндірген кезде техникалық-заңдық мәселелер туындаған жағдайда, Қазақстан Республикасы
мүшесі болып табылатын халықаралық ұйымдардың (мемлекетаралық құрылымдардың) актілері
мен шешімдерін қолдану қажет, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігіне,
Қазақстан Республикасының Әділет министрлігіне, Қазақстан Республикасының Бас прокуратурасына шығу қажет (мысалы, халықаралық шарттың қолданылу мерзіміне, шартқа қатысушы
мемлекеттердің құрамына қатысты мәселелерді анықтау, халықаралық шартқа қатысушыелдердің ескертпесі бар-жоғын және халықаралық шартты шетелдерде қолданудың сот практикасына қатысты мәселелерді және тағы басқаларды анықтау үшін).
17. Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабына сәйкес, осы нормативтік қаулы
қолданыстағы құқық құрамына қосылады, сондай-ақ жалпыға бірдей міндетті болып табылады
және ресми жарияланған күннен бастап күшіне енеді.
8. Верховный Суд Республики Казахстан
Нормативные постановления
НОРМАТИВНОЕ ПОСТАНОВЛЕНИЕ
ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
ОТ 10 ИЮЛЯ 2008 ГОДА № 1
«О ПРИМЕНЕНИИ НОРМ МЕЖДУНАРОДНЫХ
ДОГОВОРОВ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН»
Соответствующие Конституции международные договоры и иные обязательства Республики
являются составной частью действующего права в Республике Казахстан.
Международным договорам принадлежит значительная роль в обеспечении судебной защиты прав, свобод и законных интересов граждан и организаций, поэтому в необходимых случаях
суды обязаны в пределах юрисдикции Республики Казахстан руководствоваться нормами международного права.
В целях обеспечения правильного и единообразного применения норм международных договоров Республики Казахстан пленарное заседание Верховного Суда Республики Казахстан
1. В Республике Казахстан признаются и гарантируются права и свободы человека и гражданина, установленные Конституцией Республики Казахстан и признанными Республикой нормами международного права.
Согласно пункту 2 статьи 13 Конституции Республики Казахстан каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод.
Республика Казахстан обязуется обеспечивать всем находящимся на ее территории и под ее
юрисдикцией лицам защиту прав и свобод в соответствии с Конституцией и принятыми международными обязательствами.
2. Согласно подпункту 8) статьи 1 Закона Республики Казахстан «О международных договорах Республики Казахстан» от 30 мая 2005 года под международным договором Республики
Казахстан следует понимать международное соглашение, заключенное Республикой Казахстан
с иностранным государством (иностранными государствами) либо с международной организацией (международными организациями) в письменной форме и регулируемое международным
правом, независимо от того, содержится такое соглашение в одном документе или в нескольких
связанных между собой документах, а также независимо от его конкретного наименования (например, договор, конвенция, пакт, соглашение и т. п.).
Международные договоры, заключаемые от имени Республики Казахстан, являются межгосударственными договорами, от имени Правительства Республики Казахстан — межправительственными договорами, от имени центральных исполнительных органов, а также государственных органов, непосредственно подчиненных и подотчетных Президенту Республики Казахстан,
— межведомственными договорами.
3. Международные договоры, заключенные Республикой Казахстан в соответствии с Кон
ституцией Республики в установленном порядке и ратифицированные Парламентом Республики Казахстан имеют приоритет перед ее законами (пункт 3 статьи 4 Конституции Республики
Казахстан).
Положения международных договоров, не требующие издания законов для применения,
действуют в Республике Казахстан непосредственно.
В иных случаях наряду с международным договором следует применять и соответствующий
закон, принятый для реализации положений ратифицированного международного договора.
Ряд не подлежащих ратификации международных договоров Республики Казахстан, заключенных до принятия Конституции 1995 года, являются действующими и сохраняют приоритет
перед законодательством Республики, если такой приоритет прямо предусмотрен законами
Республики для соответствующих сфер правоотношений.
бюллетень верховного суда республики казахстан 8 í 2008
постановляет:
9. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
Верховный Суд Республики Казахстан
Нормативные постановления
При применении пункта 8 статьи 3 Гражданского кодекса Республики Казахстан (далее — ГК)
судам следует руководствоваться постановлениями Конституционного Совета Республики Казахстан «Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казах
стан» от 18 мая 2006 года и «Об официальном толковании пункта 3 статьи 4 Конституции Республики Казахстан» от 11 октября 2000 года, поскольку указанная норма ГК введена в действие
до принятия действующей Конституции Республики Казахстан и в соответствии с пунктом 4
статьи 92 Конституции Республики Казахстан как законодательство, действующее на момент
вступления в силу Конституции, применяется в части, не противоречащей Конституции.
Если международным договором, заключенным Республикой Казахстан до принятия дей
ствующей Конституции, установлены иные, чем в гражданском законодательстве Республики
Казахстан, правила, применяются правила международного договора.
Если нератифицированным международным договором, заключенным Республикой
Казахстан после принятия действующей Конституции, установлены иные, чем в гражданском законодательстве правила, то суды обязаны руководствоваться положениями пункта 3
статьи 4 Конституции, а также указанными постановлениями Конституционного Совета Республики Казахстан. При возникновении коллизии между конституционными положениями и
ратифицированными (или ратифицированными) международными договорами, участником
которых является Республика Казахстан, приоритет в применении принадлежит конституционным нормам.
4. Решая вопрос о возможности применения норм международных договоров Республики
Казахстан, суды должны исходить из того, что международный договор Республики Казахстан
вступает в силу в порядке и сроки, предусмотренные в договоре или согласованные их участниками. При отсутствии договоренности международный договор вступает в силу, как только
будет выражено согласие всех участвующих в переговорах государств на обязательность для
них договора (статья 24 Венской конвенции о праве международных договоров 1969 года).
Международный договор подлежит применению, если Республика Казахстан выразила
согласие на обязательность для нее международного договора посредством подписания договора, обмена документами, ратификации договора, его принятия, утверждения, присоединения к договору либо любым другим способом, о котором условились договаривающиеся
стороны.
Согласно статье 28 Венской конвенции о праве международных договоров 1969 года международные договоры не имеют обратной силы, если это прямо не предусмотрено в договоре.
При этом должны быть соблюдены требования подпункта 5) статьи 77 Конституции Республики
Казахстан.
5. В соответствии с пунктом 2 Постановления Конституционного Совета Республики Казах
стан «Об официальном толковании подпункта 7) статьи 54 Конституции Республики Казахстан»
от 18 мая 2006 года акты Республики Казахстан о ратификации международных договоров и
акты Республики Казахстан о присоединении к международным договорам равнозначны по своей юридической силе и правовым последствиям. В этой связи международные договоры, обязательность которых для Казахстана установлена нормативными правовыми актами о присоединении к международным договорам, принятыми Парламентом Республики, приравниваются к
ратифицированным Республикой Казахстан международным договорам.
В соответствии с пунктом 4 статьи 4 Конституции Республики Казахстан и исходя из смысла
статьи 24 Закона Республики Казахстан «О международных договорах Республики Казахстан»
применяются официально опубликованные и вступившие в силу международные договоры Республики Казахстан.
Официально неопубликованные международные договоры, касающиеся прав, свобод и обязанностей граждан, применению не подлежат.
6. Ратифицированные международные договоры, имеющие непосредственное действие и
не требующие издания законов для их применения, используются в качестве норм материального (за исключением сфер уголовно-правовых и административно-правовых отношений) или
процессуального права при разрешении дел, в частности:
— при рассмотрении гражданских дел, если международными договорами Республики Казахстан установлены иные правила, чем законом Республики Казахстан, которые регулируют
отношения, ставшие предметом судебного рассмотрения;
10
10. — при рассмотрении гражданских и уголовных дел, если международными договорами Республики Казахстан установлены иные правила судопроизводства, чем гражданским процессуальным или уголовно-процессуальными законами Республики Казахстан;
— при рассмотрении гражданских или уголовных дел, если международными договорами
Республики Казахстан регулируются отношения, в том числе с участием иностранных лиц (например, при рассмотрении дел, перечисленных в статьях 416, 417 Гражданского процессуального кодекса Республики Казахстан (далее — ГПК), о судебных поручениях иностранных судов
о производстве отдельных процессуальных действий, предусмотренных статьей 423 ГПК, об
исполнении решений иностранных судов и арбитражей, предусмотренных статьей 425 ГПК, жалоб на решения о выдаче лиц, обвиняемых в совершении преступлений или осужденных судом
иностранного государства в соответствии с главой 56 Уголовно-процессуального кодекса Республики Казахстан (далее — УПК);
— при рассмотрении дел об административных правонарушениях, если международными
договорами Республики Казахстан установлены иные правила судопроизводства, чем предусмотренные законодательством об административных правонарушениях.
7. В соответствии с частью 1 статьи 1 Уголовного Кодекса Республики Казахстан (далее —
УК) и частью 1 статьи 1 Кодекса Республики Казахстан об административных правонарушениях
(далее — КоАП) уголовное и административное законодательство состоят исключительно из соответствующих кодексов Республики Казахстан. Иные законы, предусматривающие уголовную
или административную ответственность, подлежат применению только после их включения в
указанные кодексы.
Международно-правовые нормы, предусматривающие признаки составов преступлений,
должны применяться в тех случаях, когда норма УК прямо устанавливает необходимость применения международного договора Республики Казахстан (например, статьи 158 и 159 УК).
При рассмотрении дела, когда нормы УК предусматривают наступление уголовной ответ
ственности за преступление, запрещенное международным договором Республики Казахстан,
суд обязан изучить содержание международных соглашений Республики Казахстан и нормы
уголовного закона, предусматривающие уголовную ответственность за деяние, запрещенное
международным договором, с целью установления, все ли признаки уголовно наказуемого деяния из международного договора Республики Казахстан включены в уголовный закон, выяснить вопрос ратификации, дату вступления в силу и т. п.
8. В силу части 4 статьи 6 УК вопрос об уголовной ответственности дипломатических представителей иностранных государств и иных граждан, которые пользуются иммунитетом, в случае совершения этими лицами преступления на территории Республики Казахстан разрешается
в соответствии с нормами международного права (в частности, в соответствии с Венской конвенцией о дипломатических сношениях 1961 года, Венской конвенцией о консульских сношениях 1963 года) и другими международными договорами Республики Казахстан.
В данном случае речь идет об иммунитете дипломатических работников, т. е. освобождении
соответствующих лиц от уголовного преследования, задержания и ареста, от дачи показаний,
осмотра помещений и документов, за противоправные деяния, совершенные в стране пребывания. Перечень лиц, обладающих дипломатическим иммунитетом, определяется статьей 501
УПК, а также международными договорами Республики Казахстан.
9. При разрешении вопроса о предъявлении иска к иностранному государству, привлечении его к участию в деле в качестве третьего лица, наложении ареста и задержании имущества в порядке обеспечения иска и обращения взыскания, а также гражданской правовой ответ
ственности аккредитованных в Республике Казахстан дипломатических представителей иностранных государств и других лиц, указанных в законе или международном договоре Республики
Казахстан, следует руководствоваться нормами статей 413, 416, 417, 422 ГПК и Венской конвенцией о дипломатических сношениях 1961 года, Венской конвенцией о консульских сношениях
1963 года и другими международными договорами Республики Казахстан.
10. При осуществлении правосудия суды должны иметь в виду, что по смыслу статей 412,
415 УПК и статей 364, 365 и 366 ГПК неправильное применение судом норм международных
договоров Республики Казахстан может являться основанием к отмене или изменению судебного акта. Неправильное применение нормы международного договора может заключаться в том,
что суды не применили нормы международных договоров, подлежащих применению, либо при-
11
бюллетень верховного суда республики казахстан 8 í 2008
О применении норм международных договоров Республики Казахстан
10 июля 2008 года, № 1
11. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
Верховный Суд Республики Казахстан
Нормативные постановления
менили нормы международных договоров, которые применению не подлежат, или когда суды
допустили неправильное толкование норм международных договоров.
Толкование норм международных договоров Республики Казахстан, включая преамбулу,
приложения, а также любые соглашения и документы, относящиеся к международному договору, должно осуществляться судом с соблюдением правил, предусмотренных статьями 31–33
Венской конвенции о праве международных договоров от 23 мая 1969 года, исходя из предмета
и цели договора.
11. В необходимых случаях суды должны руководствоваться нормами Международного
пакта о гражданских и политических правах (далее — МПГПП), ратифицированного Парламентом 28 ноября 2005 года, для обеспечения выполнения обязательств Республики Казахстан как
участника указанного международного пакта.
12. В соответствии с частью 1 статьи 14 МПГПП все лица равны перед судами и каждый
имеет право при рассмотрении любого уголовного обвинения, предъявленного ему, или при
определении его прав и обязанностей в каком-либо гражданском процессе на справедливое и
публичное разбирательство дела судом, созданным на основании закона, никто не может быть
лишен права на рассмотрение его дела в том суде и тем судьей, к подсудности которых оно отнесено законом.
Эта норма распространяется не только на суды в лице постоянных судей Республики Казах
стан, но и на судопроизводство с участием присяжных заседателей.
13. В силу части 1 статьи 9 МПГПП каждый человек имеет право на свободу и личную неприкосновенность. Никто не может быть подвергнут произвольному аресту или содержанию под
стражей. Из этого следует, что каждый задержанный по подозрению в совершении преступления имеет право предстать перед судом для оценки законности задержания и решения вопроса о мере пресечения. Поэтому при санкционировании ареста в соответствии с требованиями
статьи 14 УПК необходимо давать оценку обоснованности и законности задержания лица по
подозрению в совершении преступления.
При этом согласно части 3 статьи 9 МПГПП каждое лицо, подвергнутое аресту или задержанию, имеет право на судебное разбирательство дела в течение разумного срока или на освобождение его до суда.
Разумный срок завершения судебного разбирательства предполагает не только соблюдение пределов установленных законодательством сроков судопроизводства, но и возможность
его завершения в более краткий срок, исходя из конкретных обстоятельств рассматриваемого
дела.
14. Принимая решение о санкционировании ареста обвиняемого (подозреваемого) в каче
стве меры пресечения, о продлении срока ареста, разрешая жалобы обвиняемого на незаконные действия должностных лиц, осуществляющих досудебное производство, суды должны учитывать необходимость соблюдения прав лиц, содержащихся под стражей, предусмотренных
статьями 7, 9 и 14 МПГПП. При разрешении ходатайства об освобождении из-под ареста или
жалобы на продление срока ареста суду необходимо принимать во внимание положения статьи
7 МПГПП и Конвенцию против пыток и других жестоких, бесчеловечных или унижающих достоинство видов обращения и наказания (принята Резолюцией Генеральной Ассамблеи ООН 39/46
от 10 декабря 1984 года), к которой Республика Казахстан присоединилась 29 июня 1998 года.
В соответствии с частью 1 статьи 10 МПГПП условия содержания обвиняемых под стражей
должны отвечать международным требованиям уважения достоинства, присущего человече
ской личности.
Для отграничения пыток от иных видов неправомерного обращения и наказания следует учитывать, что под пыткой понимается умышленное причинение физических и психических страданий, совершенное указанными в диспозиции статьи 347-1 УК лицами, с целью получить от
пытаемого или третьего лица сведения или признания либо наказать его за действие, которое
совершило оно или подозревается в его совершении, а также запугать или принудить его или
третье лицо, или по любой причине, основанной на дискриминации любого характера.
Согласно сложившейся международной практике признаками пытки являются: причинение
сильных физических и психических страданий, наличие прямого умысла, целенаправленность
и интенсивность соответствующих действий. При квалификации пытки следует учитывать продолжительность и способы причинения страданий, пол, возраст и состояние потерпевшего.
12
12. К жестоким и бесчеловечным обращениям относятся действия, направленные на причинение физических и психических страданий, отличающиеся гораздо меньшей степенью интенсивности, чем пытка, и не связанные с длительным причинением сильной физической боли или
душевных страданий.
Под унижающим достоинство понимается обращение, которое вызывает у потерпевшего
чувства страха, тревоги и неполноценности, приводит к подавлению воли, оскорблению и иным
отрицательным последствиям.
15. Сотрудничество в области оказания правовой помощи между странами СНГ по гражданским, семейным и уголовным делам, как правило, осуществляется в соответствии с Конвенцией о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам
(Минск, от 22 января 1993 года, с изменениями 28 марта 1997 года) (далее — Минская конвенция), ратифицированной постановлением Верховного Совета Республики Казахстан от 31 марта
1993 года, вступившей в силу 19 мая 1994 года, Конвенцией о правовой помощи и правовых
отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам (Кишинев, от 7 октября 2002 года),
ратифицированной Законом Республики Казахстан от 10 марта 2004 года, вступившей в силу
27 апреля 2004 года (далее — Кишиневская конвенция), гражданским процессуальным (раздел
5 ГПК) и уголовно-процессуальным (глава 55 УПК) кодексами и другими нормативными правовыми актами, международными договорами.
В соответствии с пунктом 3 статьи 120 Кишиневской конвенции между государствами-участниками прекращает свое действие Минская конвенция и Протокол к ней от 28 марта 1997 года.
В то же время согласно пункту 4 статьи 120 Кишиневской конвенции Минская конвенция
применяется в отношениях между государствами — участниками Кишиневской конвенции и
государством, являющимся ее участником, для которого Кишиневская конвенция не вступила в силу.
Перечень центральных и иных государственных органов Республики Казахстан, уполномоченных на выполнение положений Минской, Кишиневской конвенций, определен в постановлении
Правительства Республики Казахстан «О мерах по реализации Конвенции о правовой помощи и
правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным делам от 22 января 1993 года и
Конвенции о правовой помощи и правовых отношениях по гражданским, семейным и уголовным
делам от 7 октября 2002 года» от 31 декабря 2004 года, с изменениями от 28 августа 2007 года.
16. В случае возникновения вопросов, требующих разъяснения технико-юридического характера при применении и толковании норм международного договора Республики Казахстан,
следует использовать акты и решения международных организаций, членом которых является
Республика Казахстан, а также обращаться в Министерство иностранных дел Республики Казахстан, Министерство юстиции Республики Казахстан, Генеральную прокуратуру Республики
Казахстан (например, для уяснения вопросов, связанных с продолжительностью действия международного договора, перечнем государств, участвующих в договоре, наличием либо отсут
ствием в международном договоре оговорки стран-участников, судебной практикой применения международного договора в зарубежных странах и др.).
17. Согласно статье 4 Конституции Республики Казахстан настоящее нормативное постановление включается в состав действующего права, а также является общеобязательным и вводится в действие со дня официального опубликования.
13
бюллетень верховного суда республики казахстан 8 í 2008
О применении норм международных договоров Республики Казахстан
10 июля 2008 года, № 1
13. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Нормативтік қаулылар
«ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ШЕКТЕУЛІ ЖӘНЕ ҚОСЫМША
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ БАР СЕРІКТЕСТІКТЕР ЖӨНІНДЕГІ
ЗАҢНАМАНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ КЕЙБІР
МӘСЕЛЕЛЕРІ ТУРАЛЫ»
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ 2008 ЖЫЛҒЫ 10 ШІЛДЕДЕГІ
№ 2 НОРМАТИВТІК ҚАУЛЫСЫ
Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктердің қатысушыла
рының арасындағы қатынастарды реттейтін заңнаманы біркелкі қолдану және қатысушылардың
үлестеріне қатысты дауларды шешу мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
жалпы отырысы
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
қаулы етеді:
1. Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктердің
қызметін, оның қатысушыларының құқықтары мен міндеттерін реттейтін заңнама Қазақстан
Республикасының Конституциясына негізделеді және Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінен, «Жауапкершілігі шектеулі және қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы»
1998 жылғы 22 сәуірдегі Қазақстан Республикасының Заңынан және басқа нормативтік құқықтық
актілерден тұрады.
2. Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің жарғылық капиталы «Жауапкершілігі шектеулі және
қосымша жауапкершілігі бар серіктестіктер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының (бұдан әрі
— Заң) 23-бабының 3-тармағында қарастырылған мүлік түрлері мен қатысушылардың үлестерін
біріктіру жолымен қалыптастырылады.
Жауапкершілігі шектеулі серіктестіктің (бұдан әрі — ЖШС) қатысушылары серіктестік тіркелген кезге дейін жарғылық капиталдың жалпы сомасының кемінде 25 пайызын енгізуге міндетті,
бұл ретте оның бастапқы көлемі ЖШС-ін мемлекеттік тіркеуден өткізу үшін құжаттар ұсынылған
күні жүз айлық көрсеткіштен кем болмауы тиіс.
Жалпы жиналыстың шешімімен белгіленген, серіктестік тіркелген күннен бастап бір жылдан
аспайтын мерзімде ЖШС-тің барлық қатысушылары серіктестіктің жарғылық капиталына салымды толық енгізуге тиіс.
Серіктестіктің қатысушысы белгіленген мерзімде үлесін енгізу бойынша міндетін орындамаған
жағдайда қатысушы енгізбеген үлестің бөлігін серіктестік өз капиталының есебінен енгізуге тиіс.
Өз үлесін мерзімінде енгізбеген қатысушы үлесін енгізбеумен серіктестікке келтірген зиянның
орнын толтыруға, сондай-ақ егер серіктестіктің құрылтай шартында немесе серіктестіктің
жарғысында өзгеше қарастырылмаса, серіктестікке Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің (бұдан әрі — АК) 353-бабына сәйкес, тұрақсыздық айыбын төлеуге міндетті.
ЖШС жарғылық капиталға өзінің капиталы есебінен енгізген үлес немесе оның бөлігі Заңның
31-бабында қарастырылған тәртіппен қалған қатысушылар арасында бөлінуі не үшінші тұлғаның
сатып алуына ұсынылуы мүмкін (Заңның 24-бабының 3, 4-тармақтары).
Егер Заңның 24-бабының 2-тармағымен бекітілген үлестің енгізілмеген бөлігі сатылмаса, серіктестіктің жарғылық капиталы осы сомаға азайтылуға жатады және қатысушылардың
жарғылық капиталдағы үлестері соған сәйкес өзгереді. Егер осы жағдайда жарғылық капиталдың
көлемі жүз айлық көрсеткіштен кем соманы құраса, онда қатысушылар бір жылдың ішінде жарғылық капиталға тиісті қосымша салымдарды енгізуге тиіс. Өзге жағдайда серіктестік
өкілетті мемлекеттік органның не ЖШС қатысушысының арызы бойынша соттың шешімі негізінде таратылуға жатады.
14
14. 3. Егер құрылтай шартында өзгеше қарастырылмаса, әрбір қатысушы салымының жарғылық
капиталдың жалпы сомасына қатынасы оның жарғылық капиталдағы үлесі (бүтіннің бөлігі түрінде
немесе пайызбен) болып табылады. Серіктестікке жаңа қатысушылардың қабылдануына немесе бұрынғы қатысушылардың қайсыбірінің шығуына байланысты жарғылық капиталдың
көлемінің қандай да бір өзгеруі қатысушылардың қабылдануы немесе шығуы сәтіндегі жарғылық
капиталдағы үлестерін тиісінше қайта санауға әкеліп соғады.
Егер құрылтай құжаттарымен өзгеше қарастырылмаса, барлық қатысушылардың жарғылық
капиталдағы үлестері және тиісінше олардың ЖШС мүлкінің құнындағы үлестері (мүліктегі
үлестері) олардың жарғылық капиталдағы салымдарына тең. Бұл ретте қатысушылардың
мүліктегі үлестері заттық емес, міндеттемелік сипатта болады. Бұл:
1) серіктестіктің мүлкі қатысушылардың меншік құқығына тиесілі болмайтынын;
2) АК-тің 80-бабының 3-тармағында қарастырылған жағдайдан басқа, қатысушылар ЖШСтің мүлкіндегі үлесін заттай бөліп беруді талап етуге құқылы еместігін білдіреді.
Қатысушының ЖШС-тің жарғылық капиталындағы үлесі оның серіктестікпен қатынасындағы
құқықтары мен міндеттерінің жиынтығын және оның ЖШС-тің мүлкіндегі үлестерін білдіреді, ол:
— ЖШС-тің кәсіпкерлік қызметін жүзеге асыру үшін материалдық база қалыптастыруға;
— ЖШС-тің несие берушілердің алдындағы міндеттемелерін орындауының тиісті кепілдігін
қамтамасыз етуге;
— үлес иесінің ЖШС-тің таза кірісінен тиісті үлесін алуын қамтамасыз етуге;
— қатысушының (үлес иесінің) ЖШС-тің іс басқаруына қатысуына құқық беруге;
— қажет жағдайда үлес иесінің өз үлесін үлестес серіктерімен есеп айырысуға жұмсауына
(сату, сенімгерлік басқаруға, кепілге беру және т.с.с);
— ЖШС таратылған жағдайда оның иесінің кредитормен есеп айырысудан кейін қалған өз
үлесінің тиісті құнын алу немесе серіктестіктің барлық қатысушыларының келісімі бойынша осы
мүліктің бөлігін заттай алу құқығының болуына жұмсалады.
4. Жарғылық капиталға өз салымын салмаған қатысушы серіктестік оның үлесін жарғылық
капиталға өзінің капиталының есебінен енгізіп, оны басқа қатысушылар өзара бөліскеннен кейін
немесе үшінші тұлға сатып алғаннан кейін не ЖШС жарғылық капиталын оның салынған бөлігіне
дейін азайтқаннан кейін серіктестік қатысушыларының жалпы жиналысының шешімінің негізінде үлеске құқығын жоғалтуы мүмкін (Заңның 24-бабының 3-тармағы). Қатысушының ЖШС-тің
жарғылық капиталына салым салмау фактысының өзі құрылтайшыны ЖШС қатысушыларының
құрамынан сот тәртібімен шығару үшін негіз болып табылмайды.
Өз салымын салған ЖШС қатысушысы мәжбүрлеп сатып алу жолымен ғана үлеске құқығын
жоғалтуы мүмкін.
Кез келген негіз бойынша үлеске құқығын жоғалту қатысушының ЖШС-тен шығуына әкеліп
соғады.
5. ЖШС қатысушысы серіктестікке немесе оның қатысушыларына елеулі зиян келтірген
жағдайда ғана оның үлесін сот тәртібімен мәжбүрлеп сатып алуға жол беріледі (Заңның 34бабы).
Оның зардаптарын жою ЖШС немесе оның қатысушылары үшін қиын немесе мүмкін емес
болып табылатын зиян серіктестікке немесе оның қатысушыларына келтірілген елеулі зиян деп
түсінілуі керек.
ЖШС-ке немесе оның қатысушысына келтірілген зиянның қаншалықты елеулі болып табылатыны туралы мәселені шешкен кезде соттар әрбір нақты жағдайда барлық мән-жайларды, атап
айтқанда, келтірілген зиянның зардаптарын, ЖШС-тің зиян келтірілгенге дейінгі және кейінгі
мүліктік жағдайын, оның зардаптарын жою үшін кеткен уақытты есепке алулары керек. Соттың
бұл мәселе бойынша тұжырымдары дәлелді болуы тиіс.
6. Заңда белгіленген тәртіппен үлесті сатып алу үлесті сатып алушының серіктестік
қатысушыларының құрамына кіруін білдіреді (Заңның 28-бабының 2-тармағы). Қатысушының
үлесіне билік ету құқығы құрылтай құжаттарына өзгерістер енгізіліп, ол Қазақстан Республикасы
Әділет министрлігінің аумақтық органында тіркелген сәттен бастап туындайды.
7. ЖШС қатысушысы серіктестіктің мүлкіндегі өз үлесіне (оның бөлігіне) Заңмен белгіленген
тәртіпте билік етуге құқылы.
15
бюллетень верховного суда республики казахстан 8 í 2008
Серіктестіктер жөніндегі заңнаманы қолданудың кейбір мәселелері туралы
10 шілде 2008 жыл, № 2
15. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 8 í 2008
Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
Нормативтік қаулылар
Егер құрылтай құжаттарында өзгеше қарастырылмаса, ЖШС қатысушысының басқа
қатысушының немесе үшінші тұлға алдындағы міндеттемесін қамтамасыз ету үшін өз үлесін
(оның бір бөлігін) иеліктен шығаруына, үлесін (үлестің бөлігін) кепілге қоюына жол беріледі. Салым толық төленгенге дейін мұндай иеліктен шығаруға салым төленіп қойылған бөлігінде ғана
жол беріледі. Белгілі бір шарттар сақталғанда ғана үлесті үшінші тұлғаға сатуға жол берілетіндігі
құрылтай құжаттарында қарастырылуы мүмкін (Заңның 29–30-баптары).
8. Егер ЖШС қатысушысы ұсынған шарттар бойынша басқа қатысушылар және ЖШС оның
үлесін сатып алудан бас тартса, ол үлесін сатуға немесе өзге жолмен үшінші тұлғаға беруге
құқылы. Егер ЖШС қатысушысы үлесін үшінші тұлғаға беру үшін иеліктен шығармаса, онда иеліктен шығарудың шарттары өзгерген жағдайда ол басқа қатысушыларға немесе ЖШС-ке үлесін
сатып алуға қайта ұсынуға міндетті (үлесті кезексіз сатып алу құқығы). Тек басқа қатысушылар
мен ЖШС жаңа шарттар бойынша үлесті сатып алудан бас тартқаннан кейін ғана қатысушы оны
үшінші тұлғаға қайта ұсына алады. Бұл тәртіпті сақтамау мүдделі тұлғаның талап арызы бойынша
мәмілені заңсыз деп тануға әкеліп соқтыруы мүмкін.
Үлес (оның бөлігі) кезексіз сатып алу құқығы бұзылып сатылған кезде ЖШС-тің кез келген
қатысушысы үлес сатылған күннен кейін үш ай мерзім ішінде сот тәртібімен оған сатып алушының
құқықтары мен міндеттерін аударуды талап етуге құқылы (АК 80-бабының 2-тармағы).
Қатысушының үлесін сатып алу міндеті ЖШС-ке жүктеле алмайды.
Сонымен бірге, егер ЖШС-тің құрылтай құжаттарына сәйкес, қатысушының үлесін (бөлігін)
үшінші тұлғаға иеліктен шығару мүмкін болмаса, ал серіктестіктің басқа қатысушылары оны сатып алудан бас тартса, онда АК-тің 80-бабының 3-тармағына сәйкес, қатысушыға үлесінің шынайы құнын төлеу не оған осы бағаға сәйкес келетін мүлікті заттай беру міндеті ЖШС-ке жүктелуі
мүмкін.
Егер серіктестіктен шығатын қатысушының үлесін ЖШС өзі сатып алса, онда үлестің бағасы
тараптардың келісімімен белгіленеді, ал олар келісімге келмесе — сот белгілейді (Заңның
32-бабының 3-тармағы).
9. Өтемсіз мәмілелер (сыйға тарту, мұраға қалдыру) бойынша ЖШС қатысушылары
қатысушының үлесін кезексіз сатып алу құқығын иеленбейді.
10. Серіктестіктің қатысушысы серіктестіктің мүлкіндегі өзінің үлесін немесе оның бір бөлігін
сату немесе өзге тәсілмен осы серіктестіктің бір немесе бірнеше қатысушысына өз қалауы бойынша беруге құқылы. Бұл ретте, Заңның 28-бабының 3-тармағында қарастырылған жағдайдан
басқа, мұндай мәміле жасауға қатысушылардың жалпы жиналысының шешімі, ЖШС-тің немесе
басқа қатысушылардың келісімі талап етілмейді.
11. ЖШС қатысушыларының жалпы жиналысын шақыру және өткізу тәртібі Заңның
46, 47-баптарымен бекітілген. Жиналысты шақыру тәртібі бұзылған кезде жалпы жиналыстың
шешімі жарамсыз деп танылуы мүмкін.
Жалпы жиналысты шақыру мен өткізу тәртібін бұзу деп жауапкершілігі шектеулі және қосымша
жауапкершілігі бар серіктестіктердің қатысушыларының (қатысушысының) құқығын бұзуға әкеліп
соғатын немесе соғуы мүмкін, заңмен бекітілген императивтік нормаларды бұзушылықты түсіну
керек (мысалы, қатысушыларды хабардар ету мерзімін сақтамау, хабарламаларда жалпы жиналыс өткізілетін уақыт пен орын туралы мәліметтердің болмауы (Заңның 46-бабының 1-тармағы),
серіктестіктің қатысушысына күн тәртібіне қойылған ұсыныстарды қараудың нәтижелері туралы хабарламау (Заңның 46-бабының 3-тармағы), жалпы жиналысты шақыруға өкілеттігі жоқ
тұлғалардың осындай әрекеттерді жасауы және т.б.).
12. Жалпы жиналыс өткізу және шешім қабылдаудың Заңмен, серіктестік жарғысымен немесе серіктестіктің ішкі қызметін реттейтін ережелермен және өзге құжаттармен белгіленген тәртібі бұзыла отырып қабылданған (мысалы, егер күн тәртібіне енгізілген мәселелерді
талқылау басталғанша жалпы жиналыс кворум жиналғанын көрсетпесе) қатысушылардың жалпы
жиналысының шешімін, сондай-ақ жалпы жиналыстың заңға не жарғыға қайшы шешімін, оның
ішінде серіктестікке қатысушының құқығын бұзатын шешімін дауыс беруге қатыспаған немесе дау туғызған шешімге қарсы дауыс берген серіктестікке қатысушының арызы бойынша, сот
толық немесе ішінара заңсыз деп тануы мүмкін (Заңның 50-бабы). Серіктестіктің қатысушысы
қабылданған шешім туралы білген немесе білуге тиісті болған күннен кейін алты айдың ішінде, ал
егер ол шешім қабылданған жалпы жиналысқа қатысқан болса, шешім қабылданған күннен кейін
алты айдың ішінде талап арыз берілуі мүмкін.
16
