1. Grenzen van veiligheid:
een taak voor de planologie?
Bas Eenhoorn
Planologielezing 13 februari 2012
Co-referaat: Christian Zuidema
www.planologielezing.nl

2. Grenzen van veiligheid:
een taak voor de planologie?
Bas Eenhoorn i.s.m. Fiona Belt, Annelise Bosscha, Amanda Jansen, Femmy Jonker, Josine Overbeek,
Sven Thorissen. Met dank aan Nicis Institute, Frank Wassenberg
Een lezing en publicatie van Bas Eenhoorn, burgemeester van de gemeente Alphen aan den Rijn en
geograaf, voor de Universiteit van Groningen over planologie en veiligheid met als vertrekpunt het
schietincident in Alphen aan den Rijn van 9 april 2011, waarover hij het boekje Drie minuten schreef.
Met een co-­referaat van Christian Zuidema, docent Ruimtelijke Planning bij de Rijksuniversiteit
Overzicht van de
Groningen, over de Risk Society. incidenten in de
wijk Ridderveld
Meerdere incidenten vonden in Alphen aan den Rijn min of meer in dezelfde wijk plaats. Dit roept in Alphen aan
den Rijn:
de vraag op: is er een verband tussen de planologie en stedenbouwkundige opzet van dit soort wijken
en de veiligheid van inwoners? fotografie Bram van der Biezen, bewerking Wegener Groep
Planologie kan veel bijdragen om het gevoel van saamhorigheid in een wijk te versterken en om de
brug naar ontmoeting te slaan. Maar er is ook een keerzijde: een te strak design op maar enkele plekken
in de stad levert een gevoel van schijnveiligheid en uitsluiting op en dat werkt de veiligheid juist tegen.
Alphen aan den Rijn hanteert diverse vernieuwende concepten omde leefbaarheid in wijken en het
saamhorigheidsgevoel te vergroten. Mensen maken samen de stad is de uitgangsgedachte.

3. planologie
Editorial
Rijksuniversiteit Groningen ‘Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? is de titel van de vierde planologielezing.
Basiseenheid Planologie Burgemeester van Alphen aan den Rijn Bas Eenhoorn deelt in deze lezing van 13 februari 2012
Postbus 800 zijn ervaringen van het drama dat Alpen overkwam in april 2011: een om zich heen schietende
9700 AV Groningen jongeman richt een waar bloedbad aan in winkelcentrum de Ridderhof. Het is een crisis met een
Telefoon: 050 363 38 95 enorme maatschappelijke impact.
E-mail: s.oude.brunink@rug.nl
Als antwoord op de vraag hoe dit heeft kunnen gebeuren, wordt ook gewezen naar de buurt waarin
het winkelcentrum is gelegen: een typische wijk uit de jaren zestig. Ogenschijnlijk een transparante
wijk, maar ook een wijk waarin niet echt iets voor jeugd en jongeren te ontdekken valt. Ook is er
voortdurend de dreiging van leegstand en verpaupering.
Gemeente Alphen aan den Rijn Eenhoorn wijst op de planologie als een discipline die het tot haar taak kan rekenen sociale
Postbus 13 cohesie te bevorderen in de woonwijk. Kan de planologie een ‘urbane acupunctuur’ bieden voor
2400 AA Alphen aan den Rijn het herstel en het gezond houden van woonwijken, zo vraagt hij zich af? We vermoeden van wel.
Telefoon: 14 0172 Eigenlijk weten we het wel zeker.
E-mail: gemeente@alphenaandenrijn.nl
Niet voor niets wordt in Groningen de Msc Planologie getransformeerd in de Msc Sociale
Planologie. Deze unieke opleiding in Nederland krijgt met de vragen van Bas Eenhoorn een
Deze publicatie is een co-creatie van de Faculteit Ruimtelijke Wetenschappen, Basiseenheid Planologie van interessante opdracht mee: Kunnen sociaal-planologien ‘social designers’ zijn om sociale cohesie
de Rijksuniversiteit Groningen en gemeente Alphen aan den Rijn en bestaat uit twee delen. in wijken te bevorderen en sociaal kapitaal van de wijk aan te speken?
Het eerste deel van deze publicatie is samengesteld door Bas Eenhoorn in samenwerking met medewerkers Christian Zuidema biedt verschillende handvatten in zijn co-referaat, door onder meer naar de
van gemeente Alphen aan den Rijn: Fiona Belt, Annelise Bosscha-Boelpijp, Amanda Jansen, Femmy Jonker, ideeën en werken van socioloog Ulrich Beck en planoloog Anthony Giddens te verwijzen. Ook
Josine Overbeek, Sven Thorissen. Daarbij is samengewerkt met Nicis Institute op basis van het onderzoeks- kunnen begrippen als resilience (de weerbaarheid van plekken en hun bewoners) en co-creatie
rapport van Frank Wassenberg: ‘Sterke woonerfwijken, voorkomen is beter dan herstructureren’. (tussen instituties en sociaal kapitaal) ons helpen in het denken over en ons begrip van een
gezonde en aantrekkelijke woonwijk.
Het tweede deel van deze publicatie betreft het co-referaat van Christian Zuidema, universitair docent
Ruimtelijke Planning aan de Rijksuniversiteit Groningen, Basiseenheid Planologie, over het plannen van Er zijn grenzen van veiligheid, gelukkig maar, zoals er ook grenzen zijn aan veiligheid. Zekerheden
veiligheid in de zogenaamde risk society waarin wij leven. zijn niet te geven, maar de planologie kan wel degelijk helpen objectieve en subjectieve veiligheid
te duiden en te versterken…
ISBN-nummer: 978-90-9026709-8
Gert de Roo
April 2012 Voorzitter Basiseenheid Planologie, hoogleraar Planologie
Fotografie
Omslag: Masha Matjevic, pagina 3: Bram van der Biezen met bewerking van Henk te Boekhorst
(Wegener Media); overige foto’s: Amanda Jansen, Christian Zuidema, Archief In Ontwerp
Vormgeving
In Ontwerp, bureau voor grafische vormgeving, Assen

4. Voorwoord Inhoud
De relatie tussen de mens en het menselijk handelen aan de ene kant en de fysieke ruimte aan de Deel 1 Zekerheid over veiligheid: veiligheid gemonitord
andere kant houdt de geograaf en planoloog intensief bezig. In het openbaar bestuur in Nederland Grenzen van veiligheid: en in beeld gebracht 24
woedt al jaren de discussie over wie waarover de baas is. een taak voor de planologie? 8
Digitalisering: sociale controle of big brother? 25
De grenzen van de beslissingsmacht variëren. En binnen die grenzen zijn er verschillende bestuurs-­ Inleiding 9
organen, die soms op hetzelfde beleidsterrein, soms op aanpalende gebieden en vaker nog vanuit Mensen maken de stad 26
eigenstandige bevoegdheden macht uitoefenen. Wet- en regelgeving veroorzaakt een bestuurlijke Aanleiding 10 › Structuurvisie 26
spaghetti en de burger heeft het nakijken. Er dreigt een bureaucratische systeemwereld die de › De donkere kant van een slaapstad 10 › Eetbaar Alphen 26
leefwereld van de burger overwoekert. › Ontdekkingen 10 › Kleur in de stad 27
› Kinderen veilig 28
Ook op het terrein van de veiligheid is in Nederland sprake van veel bestuursorganen en Belevingsaspecten versus realiteit 12 › Wijkgericht werken 29
uitvoerende diensten, die allemaal binnen hun eigen beperkte domein iets te zeggen hebben. › Wanneer is iemand of een stad veilig? 12 › Shared spaces 29
Die vaak niet met dezelfde mond spreken, en niet zelden tegenstrijdig handelen. De gevolgen › Kunst op straat 30
daarvan zijn voor het gevoel van veiligheid van de burger negatief. Urban social design 14 › Gebiedsbeheer en –advies 30
› Zijn planologen social designers? 14
In deze planologenlezing probeer ik inzicht te creëren in dat ingewikkelde terrein. Kijkend naar › De functies van social design toepassen 14 Slot 31
de ruimte waarbinnen mensen wonen, werken en andere dingen doen, is veiligheid een centraal › Voorbeeld duurzaamheid 15 › Uitdagingen 21ste eeuw 31
onderwerp. Voor planologen en geografen is het hoog tijd om op basis van meer inzicht een › Ontwerp en gebruik 15
bijdrage te leveren aan de verhoging van de veiligheid en het gevoel dat de inwoners daarbij Bronnen 33
hebben. Dat geldt voor rampen, en catastrofes die ons kunnen treffen en geldt evenzeer voor Wijkopbouw 16
meer bekijvende omstandigheden, die bijvoorbeeld betrekking hebben op ontwerp en inrichting › Wijkopbouw en problematiek in Nederland 16 Deel 2
van de ruimte. › Situatie Alphen aan den Rijn 16 Planning voor veiligheid:
› Ontmoetingsfunctie versus afsluiting 16 de planoloog in de ‘Risk Society’ 34
Bas Eenhoorn › Aandachtspunten voor bloemkoolwijken 17
Burgemeester Gemeente Alphen aan den Rijn Een introductie 35
Armoede en verloedering 18
› Gevolgen van verloedering 18 Leven in een ‘ risk society’? 37
› Bestrijding van verloedering 18
› Sociale reproductie van armoede en achterstand 19 De rol van de planoloog 39
› Tegengaan van sociale reproductie van armoede en
achterstand 19 Veiligheid onder controle 39
Incidenten en het design van de angst 20 Reageren op sociale veiligheid 42
› Gevolgen van incidenten 20
› Design van de angst 20 Adaptief vermogen 45
› Risico’s 21
› Uitdagingen voor planologen: communitybuilding 21 Naar adaptieve strategieën 47
› Creativering en maatschappelijke kosten van
uitsluiting 22 Ruimte voor verandering 48
Bronnen 50

5. Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie?
Deel Inleiding
Grenzen van veiligheid kunnen op veel manieren geïnterpreteerd worden. Bestuurlijk zijn er
Grenzen van veiligheid: grenzen aan de mogelijkheden om te sturen op veiligheid, er zijn fysieke grenzen van veiligheids-
regio’s en van gemeenten, grenzen aan bevoegdheden van politie en burgemeesters en grenzen
een taak voor de planologie? aan menselijk gedrag en leervermogen.
Voor deze publicatie heb ik ervoor gekozen om dicht bij huis te blijven: in Alphen aan den Rijn en om
de grenzen van veiligheid op te zoeken op vijf thema’s binnen de planologie:
1 Belevingsaspecten van veiligheid.
2 Urban social design met drie subthema’s:
A Wijkopbouw.
B Armoede en verloedering.
C Incidenten en het design van de angst.
3 Zekerheid over veiligheid: veiligheid gemonitord en in beeld gebracht.
4 Digitalisering en Smart Cities.
5 En tot slot: mensen maken de stad.
In deze publicatie hebben wij de artikelen die zijn verschenen rondom het schietincident van 9 april
2011 als uitgangspunt genomen1. De inhoud van deze artikelen heeft ons aan het denken gezet
over een mogelijk verband tussen wijken als Ridderveld en incidenten. Uiteraard is het hierbij
uitdrukkelijk niet de bedoeling om de wijk Ridderveld te stigmatiseren.
Ik geloof zelf dat een schietincident zoals dat van 9 april, overal had kunnen plaatsvinden. Dat
ligt niet aan de wijkopbouw, maar aan andere zaken zoals de psychische gesteldheid van de dader.
Wel kunnen angst en eenzaamheid er aan bijdragen dat mensen de aansluiting op de buurt en de
samenleving kwijtraken en het spoor bijster raken. Het zegt iets over onze tijd, over hoe wij leven.
Wij hebben verder ook geen concrete oorzaken en verbanden gevonden tussen de wijkopbouw van
Ridderveld en de incidenten die zich hebben voorgedaan. Dit is ook niet onderzocht. Sterker nog:
Alphen aan den Rijn doet het in vele opzichten erg goed ook op het gebied van de woonomgeving,
blijkt ook uit de Atlas voor gemeenten.
Wel zijn wij aan het denken gezet over de toekomstige uitdagingen op planologisch gebied en hoe
deze bij kunnen dragen aan de veiligheid en leefbaarheid. Er is een doorkijk gemaakt naar hoe in de
toekomst de veiligheid verder bevorderd kan worden en of wij in Alphen aan den Rijn op de goede
weg zijn.
1
Specifiek: De donkere kant van een slaapstad. Spectrum, De Gelderlander, 16 april 2011.

6. 10 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 11
Aanleiding
De donkere kant van een slaapstad Ondanks alle inspanningen van gemeenten, politie en inwoners blijft er een basaal subjectief
Alphen aan den Rijn is een stad in het Groene Hart, speler in het krachtenveld van Rotterdam, onveiligheidsgevoel bestaan bij veel mensen dat de laatste jaren sterker lijkt te(zijn)(ge)worden
Amsterdam, Den Haag, Leiden en Gouda. Een gemeente met ruim 70.000 inwoners, primair volgens filosofen als Zygmunt Bauman en professor Design and Politics Wouter Van Stiphout.
gevestigd in stedelijk gebied. Alphen aan den Rijn is in april 2011 opgeschrikt door een verschrik-­ Het gaat dan niet zozeer om de algemene onveiligheidsbeleving die gemonitord wordt door
kelijke gebeurtenis. Op 9 april 2011 voltrok zich in drie minuten een mall-shooting in het Alphense bijvoorbeeld de Veiligheidsmonitor in relatie tot de leefbaarheid en incidenten, maar om het feit
winkelcentrum De Ridderhof. De dader maakte daarbij zes slachtoffers en schoot daarna zichzelf dat het leven minder voorspelbaar is dan vroeger.
dood. Zeventien mensen raakten gewond, waarvan een aantal zeer ernstig met blijvend letsel.
Deze gebeurtenis heeft in Alphen aan den Rijn voor veel onrust gezorgd, maar heeft gelukkig Het stelt me gerust dat vanuit de Veiligheidsmonitor en onze lokale Stadspeiling Alphen aan den
vervolgens gezorgd voor een sterk saamhorigheidsgevoel. Rijn overigens geen bijzondere onveiligheid geconstateerd in 2011. Wij zijn uiteraard benieuwd
welke resultaten De Stadspeiling van 2011 laat zien naar aanleiding van het schietdrama van
Hierop verscheen er een artikel over het incident. Er werd een duidelijk verband geschetst tussen 9 april 2011.
een slaapstad als Alphen aan den Rijn en meer verschrikkelijke incidenten die in Alphen aan den
Rijn hebben plaatsgevonden. Een kleine opsomming: naast de mall-shooting gaat het om twee Onverwachte gebeurtenissen komen tegenwoordig vaker voor en worden door de media ook vaker
schietpartijen, twee moorden en een steekpartij en de ernstige verwaarlozing en dood van een uitgelicht. Dit leidt mogelijk tot het gevoel dat dit soort gebeurtenissen ieder moment kunnen
kind. plaatsvinden. Ze laten diepe sporen achter in de samenleving, ook al pakken we allemaal ons leven
weer op. Denk aan het schietincident in Alphen aan den Rijn, maar ook de angst voor terrorisme na
Als burgemeester had ik nog niet eerder stilgestaan bij het feit dat er zoveel incidenten hadden 9/11 en de economische crisis die onze verworven zekerheden ineens ter discussie stelt.
plaatsgevonden en een mogelijk verband met de wijkopbouw. De uitnodiging om een lezing te
houden over veiligheid vormde een goede reden om de grenzen van veiligheid naar aanleiding van De grotere onveiligheid die wordt ervaren, wordt nog versterkt door de minder zekere maat-
verschenen artikelen en onderzoeken rondom het schietincident verder te onderzoeken in relatie schappij. Banen die verdwijnen, de beperkingen van de woningmarkt, verre digitale contacten
tot de wijkopbouw en planologie. tegenover verwaterde contacten in de buurt, onverstaanbare buitenlanders, de verhuftering in het
openbare leven. Ieder heeft zijn eigen leefwereld en de samenleving verandert steeds sneller met
Een team van medewerkers van de gemeente Alphen aan den Rijn heeft geholpen om deze analyse een toenemende verscheidenheid. Collectieve vertrouwde verbanden als kerk, buurt en familie
te maken en scherp te stellen en uit te werken tot deze publicatie. verliezen hun vanzelfsprekende waarde. Allemaal zaken die onzekerheden, vervreemding en angst
met zich meebrengen, en die dus het algemene veiligheidsgevoel aantasten.
Ontdekkingen
We hebben in onze voorbereiding van deze publicatie ontdekt dat er op allerlei manieren aan Hoe de planologie met dit basale onveiligheidsgevoel kan omgaan is nog een thema dat ontdekt
veiligheid gewerkt kan worden binnen de planologie, ook binnen Alphen aan den Rijn. Maar er moet worden. Het is een zoektocht naar vernieuwing waar we in deze analyse wel een paar zinvolle
blijven ook aspecten die minder makkelijk te beïnvloeden zijn en vragen die voor ons onbeant- aanknopingspunten voor hebben gevonden. Hierbij spelen twee gedachten een rol:
woord blijven. Die vragen gaan met name over het veiligheidsgevoel zelf en de samenhang
tussen alle zaken die dat gevoel beïnvloeden. Want dat er veel factoren zijn die het veiligheids- 1 Er is mogelijk een behoefte aan een retour naar overzichtelijkheid en kleinschaligheid als
gevoel meebepalen is duidelijk. antwoord op de toegenomen onzekerheid en subjectieve onveiligheidsgevoelens. Dit kan
uitgewerkt worden in de ruimtelijke planning, maar ook in de vormgeving van bijvoorbeeld een
Veiligheidsgevoelens worden bepaald door enerzijds de objectieve veiligheid ofwel de criminaliteit park. Bijvoorbeeld Eetbaar Alphen.
en overlast. Dat is tastbaar en meetbaar. Anderzijds is er de subjectieve veiligheid, die niet tastbaar
is. Daarbij gaat het om een gevoel van veiligheid en dat gevoel is bij iedereen anders. De subjec-­ 2 Aan de andere kant kun je als planoloog ook voorwaarden scheppen voor het ontstaan van
tieve veiligheid wordt grofweg beïnvloed door de volgende elementen: de individuele context, de nieuwe sociale contacten door positieve verrassende elementen aanbrengen in de stad die het
sociaal-situationele context en de fysieke situationele context. Attractiviteit en zichtbaarheid van mogelijk maken dat inwoners zich vrij voelen en explorerend de wereld in kijken zonder dat dit
de woonomgeving spelen een belangrijke rol in het fysieke ontwerp. Juist bij dit laatste element een gevoel van onveiligheid met zich meebrengt. Denk aan de zogenaamde Playful Cities, waarin
kan planologie een belangrijke rol vervullen. bijvoorbeeld de keuze wordt aangeboden van een trap of een glijbaan, een bank of een
schommel. Eigenlijk gaat het hier om spelen met onzekerheid en grenzen, het juist niet
voorspelbaar en overzichtelijk maken van de stad, maar prikkelend en onvoorspelbaar op een
prettige speelse manier.

7. 12 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 13
Belevingsaspecten versus realiteit
Wanneer is iemand of een stad veilig?
Misschien dat de volgende definitie van veiligheid helpt om dat te kunnen bepalen: veiligheid is de
bescherming tegen gevaren voor jouw persoon, voor jouw eigen lichaam en de verlengstukken van
je lichaam zoals je bezittingen en je woning.
Een veilige stad zou dus moeten voorkomen dat gevaren mensen bedreigen of geweld aandoen.
Vroeger bouwde men een muur om de stad heen. Een vesting moest de samenleving binnen de
muren beschermen tegen aanvallen van buitenaf. Binnen die muren was het leven voorspelbaar:
rollen waren duidelijk en de verwachtingen naar elkaar ook.
Tegenwoordig voeren we in Nederland echter geen oorlogen meer en zijn de communicatievormen
heel anders. Toch blijft de behoefte om direct iets te kunnen ondernemen tegen onveiligheid
groot. Daarbij lijkt het thema veiligheid ook belangrijker te zijn geworden in een steeds sneller
veranderende wereld. Kennelijk vormt veiligheid een buffer tegen snelle veranderingen. Vaak uit
zich dat in hele concrete wensen: meer politie op straat, een hek of meer verkeersregels en een
betere leefomgeving.
Vaak beroepen inwoners van onze gemeente zich op onveiligheid wanneer dingen niet goed
ingeregeld zijn of bellen zij de gemeente, en terecht, wanneer zij een gevaarlijke situatie zien.
Glimlachend noemen onze ambtenaren dat ‘de telefoontjes over losliggende stoeptegels’,
waarover een inwoner zou kunnen vallen. Al jaren vormen te hard rijden, hondenpoep en
parkeerproblemen de grootste ergernissen van Alphenaren. Dit beeld geldt overigens landelijk.
Alphen vormt hierin geen uitzondering. Over de statistische realiteit gesproken: Alphen aan den Rijn blijkt objectief gezien behoorlijk De Pont des
veilig en zit net iets boven het Nederlandse gemiddelde qua onveiligheid en doet het aanzienlijk Arts in Parijs,
eeuwige liefdes-­
Kleine ergernissen kunnen het gevoel van leefbaarheid en veiligheid aantasten en hier wordt beter dan buurtgemeenten Gouda en Zoetermeer. Ook de woonomgeving scoort erg hoog bij de
betuigingen en
dan ook het meest over geklaagd. Ogenschijnlijk is er in Alphen aan den Rijn, net als in de meeste Atlas van gemeenten. Objectief lijkt het dus allemaal wel mee te vallen. Dat zegt echter nog niets de sleutels in de
andere gemeenten, dus niets bijzonders aan de hand. Echte onveiligheidsgevoelens zitten echter over het veiligheidsgevoel en gevoelens van onzekerheid in het algemeen. Kennelijk draaien Seine: veilig-­
veel dieper en zijn niet in te regelen met een strak geplaveide straat. onder sommige omstandigheden mensen toch door. heid is soms
het kwetsbare
opsluiten.
Het gevoel van veiligheid zit in verbondenheid, sociale betrokkenheid en het elkaar kennen. Veiligheid blijkt uit dit alles subjectief en wordt door tal van factoren beïnvloed. De planologie,
Voorspelbare slechte buren blijken voor het veiligheidsgevoel beter dan onbekende buren. de architectuur, regels, een krachtig bestuur, sociale controle, maar ook door de dingen die
In een moderne gemeenschap blijkt echter dat mensen elkaar steeds vaker minder goed kennen. gewoon gebeuren zonder dat je er ooit rekening mee had gehouden. Wat ook heel positief
Dit wordt nog versterkt wanneer er veel verloop is in een wijk, de huizen slecht zijn of wanneer kan zijn! Mijn analyse over de relatie tussen planologie en veiligheid volgt deze gedachtenlijn.
inwoners alleen thuis komen om te slapen en niet echt deelnemen aan de dingen die ook hun
buren bezighouden.
Je zou je kunnen afvragen of bij de incidenten in Alphen het gevoel van isolement en sociale
uitsluiting een rol hebben gespeeld. Wanneer slaan de stoppen door? En heeft een wijk daar
invloed op?

8. 14 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Urban social design 15
Urban social design
Zijn planologen social designers?
Een belangrijke eerste vraag is of en hoe planologie überhaupt iets kan bijdragen aan het vergroten
van de veiligheid. Laten we beginnen met een definitie:
“Pla - no - lo` gie («Latijn-Grieks) de -woord (vrouwelijk) is de leer van de methoden om een streek De Meerpaal in
of een terrein voor gebruik en bewoning in te delen, de theorie van de ruimtelijke ordening”. Dronten is een
mooi voorbeeld
van duurzaam-­
Let op: het gaat hierbij om het ‘gebruik’ en de ‘ruimtelijke ordening’. Mensen staan hierin dus heid in functie.
centraal, niet de stenen.
Na eten, drinken en slapen is voor mensen een gevoel van veiligheid de belangrijkste elementaire Voorbeeld duurzaamheid
waarde (denk ook aan de piramide van Maslow). En, juist de planoloog zal de vraag willen Een mooi voorbeeld duurzaamheid in functie is: De Meerpaal in Dronten. Het werd in 1967 geopend
beantwoorden: welke invloed de ruimtelijke ordening heeft op mensen en, daarmee ook, ‘ons’ en moest een openbaar ‘dorpsplein’ worden: een plek waar bewoners elkaar zouden kunnen ont-­
gevoel van veiligheid. moeten. Het gebouw is inmiddels van de sloop gered en aangepast aan de eisen van deze tijd. Het
is de samenbindende ruimte gebleven, nu in de vorm van een overdekte markthal met bioscoop,
De planologie is een sociale wetenschap die de samenleving beschouwt. Als zodanig is de muziekschool en grandcafé. De Meerpaal draait nog steeds om sociale interactie.
planologie constant in ontwikkeling en verandert zij voortdurend van betekenis. En, wint zij op
het moment weer aan betekenis, onder de noemer ‘social design’. Ontwerp en gebruik
Als je het ontwerp wilt richten op het gebruik betekent dat, dat je goed nadenkt over hoe je wilt
De huidige crisis heeft alle gebiedsontwikkelaars erop gewezen dat de gebruiker weer centraal dat iets functioneert nu en in de toekomst. Luisteren naar wat gebruikers willen maar ook het
dient te staan. Aanbodgericht ontwikkelen wordt genadeloos afgestraft. Planologen kunnen een collectief en de langere termijn in ogenschouw nemen. Social design is dus niet pure co-creatie en
essentiële rol pakken in de nieuwe gebiedsontwikkeling. het is ook niet u vraagt wij draaien. Participatie leert je wat het collectief wilt en helpt in het maken
van de juiste afwegingen. Je zoekt de gemeenschappelijke gedachte, en het evenwicht tussen wat
Social design zet letterlijk “de mens centraal in het ontwerp”. Social design is een containerbegrip, mensen nu willen en wat wenselijk is in de toekomst.
en de term ontwerp moet niet te technisch worden opgevat. Social design gaat over:
1 De functie van sociale ruimten. Participatie geeft je informatie maar je kunt het ook inzetten om tot een gemeenschappelijk
2 Hoe ruimten sociale interactie (cohesie) uitlokken. ontwerp van bijvoorbeeld de openbare ruimte te komen. Vanuit het collectief aangestuurd,
3 Hoe het ontwerp te richten op het gebruik. met collectieve verantwoordelijkheid en in collectief beheer. Afhankelijk van de situatie zet je
4 Duurzaamheid in functie, gebruikswaarde in de toekomst. participatie in, maar altijd met de juiste verwachtingen.
De functies van social design toepassen Een gebouw of een gebied is niet af als het opgeleverd wordt. De oplevering is juist het begin van
De functie van sociale ruimten en hoe deze ruimten sociale interactie uitlokken zijn gedrag- een leven van permanente verandering onder invloed van het gebruik en de gebruikers. (Frank
georiënteerd en raken direct aan ‘het gevoel van veiligheid’. Hoe je het ontwerp maximaal kunt van Klingeren). Mooi voorbeeld is de ‘Solids’ op IJburg. De gebouwen worden neergezet en de
richten op het gebruik gaat over de aanpak. Participatie en co-creatie zijn hierbij veel gebruikte gebruikers vullen de ruimtes zelf in met wonen, ondernemen of een combinatie. Zo ontstaan
methoden om het ontwerp op het gebruik af te stemmen. een vrije mix van wisselende functies. Elk gebouw biedt ruimte aan een hele stad. Bewoners en
gebruikers ontmoeten elkaar, kunnen samenwerken en van elkaar leren. Nieuwe ‘social communi-­
Duurzaamheid gaat over o.a. de doelmatigheid van een gebied en hoe het functioneel blijft. Hier ties’ en nog niet bedachte functiemixen kunnen hier ontstaan en zich blijven ontwikkelen. Dat is
ligt een sterke relatie met de gebouwde omgeving (de stenen). Met het voorkomen van leegstand duurzaam.
of verpaupering wordt aan een van de belangrijkste randvoorwaarden voor ‘het gevoel van veilig-­
heid’ voldaan. Namelijk dat een gebied in gebruik is en blijft, dat het leeft en er mensen actief zijn. Essentie is dat je met social design, of dat nu ruimtelijk is of niet, mensen in beweging brengt.
De slogan voor de herontwikkeling van de oude Baronie fabriek in Alphen aan den Rijn zegt het: Je lokt gedrag uit waarvan je verwacht dat het leidt tot meer betrokkenheid en sociale cohesie.
De Baronie gaat weer in bedrijf. Of ‘het licht wordt weer aangezet’. Het opnieuw weer in gebruik Dit vergroot de veiligheid op straat of in een buurt op een heel andere wijze dan fysieke maat-
nemen van dit gebied, daar gaat het om. Voor die duurzaamheid in functie is het inbouwen van regelen zoals hekken of verboden.
flexibiliteit dus cruciaal.

9. 16 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 17
Wijkopbouw
Wijkopbouw en problematiek in Nederland Dat laatste toont wel aan dat problematiek uit bloemkoolwijken door heel Nederland zou kunnen
De gemiddelde Nederlandse wijk heeft een aantal woningtypen dat samen met de bewoners en spelen. Toch is door het Nicis Institute Alphen aan den Rijn als typerend voorbeeld gekozen om de
bewoonwijze zo hun eigen invloed hebben op de leefbaarheid en voor de veiligheid. problematiek uit te leggen. Immers het aantal incidenten in Ridderveld is opvallend groot en alle
• Jaren zestig: de wereld van goedkope arbeiderswoningen in beton en galerijflats als antwoord incidenten hebben allen het nieuws gehaald.
op het woningtekort destijds.
• Jaren zeventig en tachtig: ontmoeting en samenleven aan het woonerf in de bloemkoolwijken Kern van het verhaal is dat in armere of verschraalde wijken en in wijken die niet uitnodigen
als antwoord op de massabouw van de jaren zestig en vanuit de behoefte aan de terugkeer naar tot ontmoeting, mensen geïsoleerd kunnen raken en dat hierdoor problemen kunnen ontstaan.
de menselijke maat: geen flats, galerijen, lange lijnen en rechte bouwblokken meer, maar speelse Zowel het sociale als het ruimtelijke beleid zou daarom op inclusie, verbinding en interactie gericht
vormgeving en kronkelige straten. moeten zijn.
• Jaren negentig en tien: VINEX-wijken: grootschalige woningbouw op uitleglocaties
(70% koop en 30% huur).
• En nu zijn aspecten van de zogenaamde gated communities in opkomst: in toenemende mate
proberen bewoners of ontwikkelaars veiligheid te bieden door het afsluiten van binnenruimten,
brandgangen of parkeergarages. Dit appelleert aan de wens van inwoners om veiligheid zelf
tastbaar vorm te geven en te ervaren. Echte afgesloten compounds bestaan in Nederland niet,
maar de behoefte aan vergrendeling en afzondering van onbekend kwaad komt wel voor.
Situatie Alphen aan den Rijn
In Alphen aan den Rijn, geen New Town maar wel een voormalige groeistad, zijn bloemkoolwijken Gallerijflatwijk
en galerijflats goed vertegenwoordigd. Bijna alle incidenten waarvan ik eerder een overzicht gaf, in Alphen aan
den Rijn.
vonden plaats in de wijk Ridderveld, waar veel galerijflats staan.
De vraag is nu: heeft het design van Alphen geleid tot een grotere kans op incidenten? Volgens Aandachtspunten voor bloemkoolwijken
een artikel in het Spectrum, De donkere kant van een slaapstad, wel. Mensen uit sociaal zwakkere Recentelijk hebben de bureaus Hosper, M3H en Gidz onder de werktitel UrbaDOT ontwerpend
milieus die het vaak maar net aan redden, raken geïsoleerd in deze wijken en draaien uiteindelijk onderzoek uitgevoerd naar een strategie voor duurzame ontwikkeling van wijken gebouwd tussen
door. Buren komen alleen thuis om te slapen en de rest van het sociale leven speelt zich veelal af 1970 en1985. Ze pleiten voor een meer fijnmazige manier van vernieuwing, zogenaamde urbane
buiten Alphen. In Alphen leidde dit wellicht acht maal tot een zeer ernstige en dodelijke incidenten. acupunctuur, in plaats van grootschalige herstructurering.
Nicis Institute pleit daarom voor meer sociale controle en een achter-de-voordeur-aanpak.
Ook Nicis Institute pleit voor plaatselijke vernieuwing en wijkverbetering. De G32 nemen dit advies
Daarnaast gaat Nicis in op het design van de wijken en de kansen voor preventie van verloedering. over en gaan aan de slag met het vergroten van de leefbaarheid in de wijken.
Je zou kunnen zeggen dat Alphen ook dit soort maatregelen ook heeft getroffen door middel van
het wijkgericht werken en de buurthuismeesters die i.s.m. het maatschappelijk werk in de wijk Er zijn een aantal die meespelen bij het onveilig worden van bloemkoolwijken of die verband
achter de voordeur gaan kijken als daar aanleiding toe is. houden met het frequenter voorkomen van sociale problematiek:
1 Ontbrekende relatie tussen verkaveling, vorm en inrichting van de openbare ruimte en woning.
Ontmoetingsfunctie versus afsluiting 2 Schrale inrichting, fysieke slijtage, achterstallig onderhoud van de woning en woonomgeving.
Frappant is dat in alle eerdere stadsplannen eerder nagedacht is over de functies ontmoeting, 3 Botsingen in leefstijlen door variatie woningtypen.
voldoende groen en over de toekomst van de stad. Zowel in de galerijflatwijken als in de 4 Gebrekkige kwaliteit van de woningen.
bloemkoolwijken is de ontmoetingsfunctie in Nederland steeds op de voorgrond gezet. 5 Aanwezigheid van grote hoeveelheden (voormalige) huurwoningen.
6 Weinig voorzieningen voor jongeren.
Nicis Institute over de bloemkoolwijken: “De nieuwe wijken moesten een nieuwe wooncultuur 7 Onvoldoende parkeerplaatsen.
stimuleren, gericht op ontmoeting, kleinschaligheid en diversiteit (…) en gevarieerder en herberg-­
zamer worden. Men wilde weer aansluiten bij de menselijke maat”. Circa 20 % van de Nederlandse Inspelen op al deze aspecten is een eerste stap om tot een betere ontmoetingsfunctie en
woningen zijn gevestigd in een woonerfwijk. leefbaarheid van bloemkoolwijken te komen.

10. 18 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 19
Armoede en verloedering
Gevolgen van verloedering
Veel (bloemkool)wijken dreigen te verloederen doordat woningeigenaren geen middelen hebben
om goedkoop gebouwde huizen, die extra snel achteruit gaan, goed te onderhouden. Een van de
aandachtspunten voor de G32 is dan ook om dit zoveel mogelijk te voorkomen. Sociale en fysieke
verloedering geven mensen het gevoel dat de omgeving niet ‘in control” is en tasten daarmee hun
beleving van veiligheid aan.
De oude Baronie,
Onderzoek van de Universiteit van Groningen liet recent ook nog eens zien dat een verloederde een chocolade-
(fysieke) omgeving daadwerkelijk leidt tot gedrag waarin mensen het niet zo nauw nemen. Dat fabriek, in
mensen zich in een dergelijk omgeving ook minder veilig of prettig voelen hoeft dus ook niet te Alphen aan
den Rijn. Nu ver-­
verbazen. Dit past in de sociologische ‘Goal framing theory’, die voorspelt dat mensen veel minder
loederd, straks
geneigd zich aan normen en regels te houden als de omgeving laat zien dat anderen een norm of vernieuwd.
regel overtreden.
Maar niet vergeten moet worden dat een dergelijk omgeving mensen – hoe terecht of onterecht Sociale reproductie van armoede en achterstand
ook – vaak nog een tweede boodschap geeft. En dat is een boodschap van gedachte onverschillig-­ Mensen die in armoede leven merken dag in dag uit dat ze geen toegang hebben tot kansen
heid van de kant van de gemeente, corporatie of andere beheerder. Onverschilligheid ten aanzien en mogelijkheden die andere wél krijgen. Zij zien geen mogelijkheid om hun kansen te vergroten
van de buurt en zijn bewoners of gebruikers. Ook die boodschap kan een autonome doorwerking of om een manier te vinden om uit die situatie te komen en dragen deze boodschap over aan
op de veiligheidsbeleving hebben. hun kinderen.
Bestrijding verloedering In wijken die in verval zijn, wonen daarom vaak generaties lang mensen met een beperkt inkomen
Als lokale overheid hebben we verschillende instrumenten die je kunt inzetten voor de bestrijding en beperkte mogelijkheden om zich uit hun situatie te ontworstelen. Bekend is dat in bloemkool-
van verloedering. De maatregelen die we kunnen nemen bevinden zich binnen een aanpak van de wijken een hoog verloop kan ontstaan van de middeninkomens en hogere inkomens, terwijl de
volgende thema’s: fysieke verloedering en onderhoud, woonoverlast, alcohol- en drugsoverlast, lagere inkomens in de wijk blijven. In die zin draagt sociale reproductie van armoede bij aan het
jeugdoverlast, achter-de-voordeur helpen van sociaal-economisch zwakkere gezinnen en burger-­ voortdurende verval van wijken.
participatie. Met de wijkgerichte aanpak in Alphen aan den Rijn proberen we dit aan te pakken en
maatwerk te leveren per gebied op één van de thema’s. Deze wijken worden door de middeninkomens of hoge inkomens alleen gezien als een
opstapje naar een betere woning. De sociale cohesie verdwijnt en de wijk wordt een zogenaamde
Het is noodzakelijk om als gemeente goed het oor te luisteren te leggen en/of laagdrempelige doorstroomwijk met een ‘ roltrapfunctie’ voor de doorstromers die beter uitstromen dan
meldmogelijkheden te bieden, aan de hand waarvan dan ook daadwerkelijke actie wordt onder- binnengekomen.
nomen. Dat doen we onder andere door het inzetten van gebiedsbeheerders en gebiedsadviseurs.
De adviseurs werken samen met professionele partners in de wijken en buurten zoals de wijkagent, Tegengaan sociale reproductie armoede en achterstand
wijkverpleegkundige, maatschappelijk werker en huismeester van de woningbouwvereniging. Om sociale reproductie van armoede tegen te gaan zijn goede onderwijsmogelijkheden van
Samen werken zijn aan de leefbaarheid in de buurt en geven vraag gevraagd en ongevraagd hulp belang en ook om jongeren een andere boodschap mee te geven dan hun ouders hen hebben
achter de voordeur. meegegeven. Namelijk de boodschap dat zij wel het verschil kunnen maken en dat dit ook
gewenst is. Hun talent is onmisbaar.
Daarnaast ziet de gebiedsbeheerder toe op het goede gebruik van het openbare gebied.
Een wijk of buurt wordt ontworpen en ligt er dan een fiks aantal jaar op dezelfde manier bij. Daarnaast is het bevorderen van de economische mogelijkheden in de wijk van belang: door een
Maar de inwoners veranderen: de samenstelling en leeftijd van de inwoners verandert gemiddeld betere functiemix ontstaat meer levendigheid en bedrijvigheid in een wijk. Dit betekent ook een
in een cyclus van tien a vijftien jaar. Dat vraagt ook een aanpassing van het openbare gebied. upgrade voor inwoners die zich minder goed zelfstandig weten te redden in de samenleving.
En wipkippen maken dan plaats voor plekken waar jongeren en jongvolwassenen elkaar Door slim gebruik te maken van een functiemix zowel ruimtelijk als sociaal, geef je de boodschap
kunnen ontmoeten. door dat iedereen erbij hoort.

11. 20 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 21
Incidenten en het design van de angst
Gevolgen van incidenten
Incidenten in wijken of steden kunnen diepe sporen trekken. In Ridderveld hebben we echter
ook gezien dat dat soms positief uitwerkt voor de gemeenschapszin. Er is saamhorigheid ontstaan
en de wens om elkaar te helpen. Er is trots op het feit dat er helden zijn die hun leven hebben
gewaagd om anderen te helpen. Er is inspiratie bij anderen die deze helden bewonderen. In die zin
kan een incident als dat in de Ridderhof een positieve turning-point zijn voor mensen die voor de
rest van hun leven niet meer zullen vergeten dat saamhorigheid, opstaan voor elkaar en het direct
hulp en ondersteuning bieden van levensbelang zijn.
De andere kant is natuurlijk dat mensen ook uit het veld geslagen zijn en een diep gevoel van
machteloosheid hebben ervaren. Bijna iedereen in Alphen kende wel iemand die op die dag
boodschappen deed in de Ridderhof of familieleden of kennissen van die personen. Een diepe
verontwaardiging, bezorgdheid en verslagenheid waren het gevolg direct na het schietincident.
Doordat dit door iedereen zo werd ervaren, versterkte dit echter ook de band tussen inwoners
onderling, inwoners en de gemeente en mijzelf en Alphen aan den Rijn.
Maar het risico bestaat dat de uit het veld geslagenheid blijft en dat een vorm van aangeleerde
hulpeloosheid ontstaat die de aanvankelijke angst steeds herbevestigt. Een gevolg daarvan zou
kunnen zijn dat in toenemende mate de behoefte onder inwoners ontstaat om iets te doen aan
onveiligheid en dat mogelijk meer onveiligheid wordt ervaren. Dit moeten wij overigens nog
onderzoeken in onze Stadspeiling.
Design van de angst mooie voorbeelden van schijnbaar veilige en zeer gestileerde plaatsen versus buitenwijken die Het design van
Opvallende ontwikkeling wereldwijd, in relatie tot de toegenomen onzekerheden, verloedering, volstrekt verstoken zijn van enige voorziening. Afsluiting van de mooie wereld voor de buitenwijk de angst: hekken
armoede en incidenten, is de toenemende tendens om aspecten van de zogenaamde gated lijkt een leidend principe in de stadsgeografie van Leeds geworden.
communities aan te willen brengen in de woonomgeving. Gated communities zijn woongemeen-­
schappen die afgesloten zijn voor de buitenwereld door middel van hekken. Bewoners vragen Risico’s
hiermee feitelijk om het tegengestelde van inclusie en verbinding. Namelijk om afscherming van Planologie kan dus voor een tweedeling zorgen als er alleen een beperkte mooie schijnwereld
gevaar en van mensen die zij niet kennen. Je zou kunnen zeggen dat hekken niet bijdragen aan wordt geschapen die weliswaar veilig lijkt, maar die onveiligheid in andere wijken of gebieden van
het veiligheidsgevoel van mensen. Deze versterken eerder de indruk dat ze nodig zijn om onheil de stad laat bestaan. In sommige steden is er zelfs een verschil tussen de stad bij dag en de stad
te voorkomen. Eigenlijk sluiten mensen zich op in hun vrijwillige gevangenis, waar openheid en bij nacht: mooie gebieden worden afgesloten en de mensen die niet deel kunnen nemen aan de
verbinding betere oplossingen vormen om het veiligheidsgevoel te vergroten. samenleving voelen zich letterlijk buitengesloten. Planologie is daarom nooit de enige oplossing
om veiligheid voor elkaar te krijgen. Het inzetten op een actieve maatschappelijke betrokkenheid
Het op verzoek plaatsen van hekken, maar ook andere veiligheidsvoorzieningen zoals camera- en participatie, maar ook armoedebestrijding blijven heel belangrijk.
toezicht, automatische deuren die sluiten e.d. kun je dus beschouwen als het design van de angst.
Een manier om een tweedeling te creëren tussen de vermoedelijke aanvaller en de burger die Uitdagingen voor planologen: community building
beschermd wil worden. Interessante als uitdaging voor planologen sheet tweede deel van de gated communities,
namelijk de nadruk op meer community en community building. Dat is in feite een nieuwe
Lang niet altijd uit dit design van de angst zich in de vorm van hekken alleen. Je kunt ook denken invulling van het gemeenschappelijke. In wijken met weinig buurtgevoel is vereenzaming een
aan de prachtige winkelgebieden waar je alleen maar in kunt vanuit een betaalde parkeergarage groot probleem. Mensen willen graag contacten maken, maar kunnen dat niet meer doen zoals
in kunt en die indirect zorgen voor een tweedeling tussen hen die koopkrachtig zijn en de mensen vroeger of elders. Uitdaging voor planologen is om mensen in de buurt bijeen te brengen.
die dit in mindere mate zijn. In Nederland valt deze tweedeling nog wel mee, maar in Leeds zijn er

12. 22 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 23
Maar in heel Nederland en wereldwijd is deze trend zichtbaar. Grote bedrijven beraden zich samen
met overheden op hun andere rol, zoeken nieuwe niches voor samenwerking. Niet langer gaat het
erom een goed product of een goede dienst neer te zetten om een probleem op te lossen. Het gaat
om connecting the dots: de wereld is zo omvangrijk en complex geworden dat mensen samen in
staat zullen moeten zijn om de juiste deeloplossingen aan elkaar te verbinden.
Je zou kunnen zeggen dat de planologie van de toekomst ook zou moeten inspelen op deze
ontwikkelingen. De woonomgeving is enerzijds een reflectie van de maatschappelijke ontwik-
kelingen en van hoe mensen samen leven. Aan de andere kant kan de planologie ook de
gewenste ontwikkelingen bekrachtigen en versterken.
Creativering is dus een groot thema aan het worden. Ook binnen de planologie, waarbinnen men in
de zogenaamde Playful Cities aan inwoners steeds nieuwe kansen biedt om zich te verbazen, zich te
Steeds vaker vermaken, elkaar te ontmoeten en de stad anders en intuïtiever te beleven. In de beeldpresentatie
vormen hekken zie je straks foto’s voorbijkomen met een glijbaan in plaats van een trap of schommels in plaats van
de gevraagde
banken. Ze geven aanleiding tot verbazing en ontmoeting. De stad wordt intuïtiever beleefd en
bescherming
tegen onveilig-­ wordt minder vreemd of afstandelijk.
heid in de gated
communities. De maatschappelijke kosten van het ontstaan van een gebrek aan inspiratie simpelweg door
vruchteloze buurten zonder maatschappelijke verbinding, verbeelding en afdoende opleidings-
Dat bijeenbrengen van mensen gaat tegenwoordig anders dan vroeger. Dat komt ook door een niveau en werk onder de inwoners zijn naar verwachting gezien deze ontwikkelingen steeds groter.
veranderende maatschappij: minder huisvrouwen, minder gezinnen, meer alleenstaanden en Zeker omdat belangrijke talenten in deze wijken niet benut worden.
werkenden, meer individualisme en meer contacten die digitaal zijn en wereldwijd gaan. De
wereld van mensen is in die zin verbreed via het internet, maar lijkt versmald als het gaat om Een belangrijk uitgangspunt voor deze wijken zou dus niet langer het bestrijden van achterstand
daadwerkelijke ontmoeting. Hoe hierop ingespeeld kan worden dat is de vraag. En gezien de moeten zijn, maar het mogelijk maken van de verbinding van talenten. En dat vergt een nieuwe
huidige economische ontwikkelingen zullen planologische initiatieven vaak vanuit de bestaande manier van kijken: kijken met verbeeldende kracht, verbindende focus en het bieden van
wijken moeten worden ontwikkeld. Juist voor aanstaande planologen is dat een geweldige gezamenlijke uitdagingen waaraan iedereen een bijdrage kan leveren. Ook de achterbuurman
uitdaging. vierhoog in de galerijflat, de alleenstaande huismoeder of de consultant die er na de crisis niet
in geslaagd is om voor de overgang naar de bijstandsuitkering een nieuwe baan te vinden.
Planologie kan dus heel veel bijdragen om de brug te slaan naar een groter saamhorigheidsgevoel.
De inrichting van de stad kan mensen uitdagen of verleiden om elkaar buiten te ontmoeten en om En wellicht kunnen we wel iets leren uit die troosteloze galerijflatwijken: namelijk hoe het niet
de openbare ruimte prettig en actief te beleven. moet en onder welke condities de voorwaarden om goed samen te leven juist verschralen. Maar
ook hoe creativiteit ontstaat binnen de grenzen van armoede. Welke overlevingsmechanismen er
Belangrijk daarbij is om beheren, ontwikkelen en herontwikkelen niet meer als losse onderdelen zijn en waar mensen met minder gunstige leefcondities hun kracht vandaan halen om door te gaan.
te zien. Deze drie activiteiten haken op elkaar in in een voortdurend proces. Eigenlijk moet je dus
voortdurend tijdig en preventief ingrijpen om problemen te voorkomen. In Alphen aan den Rijn is een programma rondom stedelijke vernieuwingswijken opgezet om de
troosteloosheid van verschraalde wijken weg te nemen. Het gaat om fysieke acties: het opknappen
Creativering en maatschappelijke kosten van uitsluiting van galerijflats, het verkopen van huurwoningen waardoor middeninkomens aan de buurt gebon-­
We leven tegenwoordig in een tijd van toenemende kennisintensivering en creativering van arbeid. den blijven, maar ook om sociale interventies die bijdragen aan het vergroten van de betrokkenheid
Dat wil zeggen dat het gebruik van verbeeldende kracht, vormgeving, digitale vaardigheden en het van inwoners.
netwerken over de grenzen heen steeds belangrijker worden en dat eenvoudige werkzaamheden in
toenemende mate verdwijnen door nieuwe digitale mogelijkheden.

13. 24 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 25
Zekerheid over veiligheid: veiligheid Digitalisering:
gemonitord en in beeld gebracht big brother of sociale controle?
Overheden geven steeds meer informatie vrij over veiligheid als gevolg van de lijn om een
open overheid te zijn die open data aanbiedt. Het aanbieden van kaartmateriaal met hierin
alle misdaden en overtredingen per straat en per jaar is niet nieuw en kwam al vaak voor in
de VS en in het Verenigd Koninkrijk, maar ook hier komt in toenemende mate voor.
De vraag is nu wat dat doet met het veiligheidsgevoel. Men raakt mogelijk zowel overtuigd van
Wired cities:
het feit dat er om de hoek wel criminaliteit is, als van het feit dat je nu ten minste weet dat het
steeds meer
in vergelijking tot andere steden of dorpen misschien wel meevalt (of juist niet). digitale infor-
matie komt
In de toekomst zullen inwoners zich in toenemende mate met dit soort gegevens en informatie samen in de
controlroom.
bezighouden en ook iets willen doen met die informatie. Klagen bij de overheid of de politie of
Gedrag en veilig-­
juist initiatief nemen om de veiligheid zelf te vergroten. heid worden
gestuurd o.a.
Dit is een interessante ontwikkeling voor jullie als planologen: hoe om te gaan met het door crowd-
management en
toenemende bewustzijn rondom veiligheid en criminaliteit? Hoe kunnen jullie juist sturen op
crowd-control.
de verbindende kracht in wijken? Het kan interessant zijn om juist het kaartmateriaal aan te
grijpen als verbeterpunt voor de wijk. Zo wordt aantoonbaar wat planologie kan betekenen
(of heeft betekend) voor de stad. Een hele interessante ontwikkeling voor de planologie is de digitalisering. Niet langer vormen
fysiek ontwerp of social design de enige manieren om het gedrag van mensen en hun geluk in de
stad te beïnvloeden.
Moderne steden streven er steeds meer naar om Smart Cities te worden. Met digitale middelen
wordt de veiligheid verbeterd. Digitale communicatie rondom veiligheidsproblemen en zaken die
in de buitenruimte mis zijn, crowdmanagement en zelfs crowdcontrol, waarbij men via digitale ka-­
Gemiddeld
aantal misdrijven nalen het gedrag van grote groepen probeert te beïnvloeden, zijn in opkomst. Maar ook de tijdige
per gemeente. waarschuwing tegen onheil van buitenaf, bijvoorbeeld overstromingen of aardbevingen, vormen
Alphen aan den steeds meer een basaal onderdeel van het moderne vertrouwen in veiligheid. Vanuit de centrale
Rijn scoort met
controlekamer bestuderen deskundigen de signalen die zij vanuit de stad krijgen. Zodra er iets mis
donker oranje
iets onveiliger is, is er een digitale manier van ingrijpen. Communicatie gaat sneller en acties volgen logischer en
dan gemiddeld eenduidiger op. Steden zijn in steeds meer wired: alle draden komen samen in 1 hoofdkwartier.
in Nederland. Een zogenaamde city in a box ontstaat.
De uitdaging voor planologen zit in het gebruiken van digitale communicatie om inwoners meer
betrokken te krijgen bij de stad en om gelegenheid te bieden aan nieuwe ontwikkelingen binnen
het concept van de Smart Cities. Digitale communicatie heeft gezorgd voor meer verbindingen die
verder reiken en kunnen dus van enorme meerwaarde zijn voor meer contacten in de buurt.
Zie bijvoorbeeld ook de projecten van de Digitale Stedenagenda onder Onze Stad.
Hoe zou je dat als planoloog kunnen doen? We hebben het gehad over de stevige functiemix bij de
Solids in IJburg, waardoor crossovers ontstaan tussen wonen, werken en recreatie. Zulke projecten
dragen bij aan het versterken van de niet -digitale communicatie tussen zelfstandige mensen die
allemaal een plekje in de stad hebben. Nieuwe samenwerkingsverbanden ontstaan en dit leidt ook
tot meer economische groei binnen de stad en kansen voor ondernemers.

14. 26 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 27
Mensen maken de stad
Structuurvisie
Voor de totstandkoming van de structuurvisie voor Alphen aan den Rijn hebben we gekozen
voor een innovatieve aanpak. De sterke en zwakke kanten van de stad en de kansen voor de
toekomst zijn niet alleen geanalyseerd door deskundigen, maar vooral door de inwoners van
de stad. Iedereen die wilde kon meedoen, niet alleen live, maar ook via sociale media.
Binnen de structuurvisie werken we de Spontane Stad uit. De Spontane Stad wordt door
haar gebruikers (individuen en groepen, bewoners, ondernemers vormgegeven. Zij bouwen,
hergebruiken of reorganiseren woningen, werkplekken, parken en straten of zelfs buurten en
bedrijventerreinen. Professionals in de stadsplanning werken nauw samen met de gebruikers.
Zij slaan de brug tussen individuele wensen en gemeenschappelijke belangen. Overheid en
markt werken dus nauw samen, maar het accent wordt anders gelegd: de ideeën van de
eindgebruikers, hun creatieve kracht en investeringsvermogen staan centraal.
Alphen aan den
Rijn, een prima
stad met onont-­ Urban knitting
Gebruik Het aanwezige
gonnen rijk- vrijkomende water moet worden geeft meer kleur
dommen. Het binnen- Verbeter gebruikt om de De dorpen Zwammerdam
groene hart stedelijke de zicht- kwaliteit te en Aarlanderveen dragen bij in de stad.
is overal ruimte baarheid versterken aan de variatie in Alphen
Benut de gunstige ligging ten De groenstructuur
Voorbeelden uit Amerika (Detroit) en Groot Brittannië (Todmorden) laten zien dat door het
opzichte van de Randstad moeten worden verbouwen van groente en kruiden in moestuinen op vacante bouwpercelen en in openbare
vervlecht met het
Leiden
ommeland parken en groenstroken het gevoel voor saamhorigheid, eigenwaarde en wederzijds respect
Creatief omgaan met sterk toeneemt. In het Engelse plaatsje Todmorden zijn bijvoorbeeld sinds de invoering van het
leegstand/herstructurering
stadslandbouwprogramma IET (Incredible Edible Todmorden) met de inrichting van ca. 70 openbare
Er is een compleet Gouda
voorzieningenaanbod moestuinen relaties in de gemeenschap verbeterd en daalt de criminaliteit elk jaar steeds verder.
Kleur in de stad
Het is goed wonen en werken Vanuit mijn voormalige voorzitterschap van de Stichting Kleur Buiten heb ik mij bezig gehouden
in Alphen aan den Rijn
Verbeter de Benut Kansen voor Benut de 2031 Het Groene Student
met het kleurgebruik binnen de architectuur van een stad. Opmerkelijk genoeg geeft bewust kleur-­
leefbaarheid de rijke recreatie(ve recreatieve Hart gebruiks- gebruik identiteit aan de stad en stelt het inwoners in staat om zich met gebouwen te identificeren.
cultuur- routes) potentie van vriendelijker
historie het water Een mooi voorbeeld daarvan is Tirana. In deze stad vol Sovjetgebouwen ontbrak kleur en identiteit.
Alles was identiek, totdat er een vooruitstrevende burgemeester kwam die de stad weer identiteit
wilde geven. Verschillende gebouwen kregen verschillende kleuren en decoraties (een aantal foto’s
Eetbaar Alphen kunnen jullie zo langs zien komen). Inwoners gingen de stad weer als van hen ervaren en wisselden
Ook op andere terreinen wordt gewerkt aan het herstel en verbeteren van de relatie tussen met elkaar uit waar zij woonden, in welke kleur gebouw en spraken af iets verderop bij een andere
bestuur en burger en de bewoners onderling. Met het concept Eetbaar Alphen wordt ruimte kleur gebouw.
geboden voor stadslandbouwinitiatieven waarbij het vergroten van de betrokkenheid van de
burger met de openbare ruimte centraal staat. Doel is om de keten met betrekking tot de Interessant aan het experiment van Tirana is natuurlijk dat eenheid in omgeving verhindert dat
productie, de afzet en consumptie van voedsel korter te maken en om middels het stadstuinieren individualiteit kan ontstaan. Denk aan de principes van Goffman over het hospitalisatiesyndroom:
ervoor te zorgen dat er meer voedsel binnen de stad kan worden verbouwd. Ook wordt het als iedereen altijd elke dag hetzelfde doet, verdwijnt iedere creativiteit en zelfbewustzijn. Dit past
bewustzijn van het belang van een gezonde levenswijze versterkt. natuurlijk ook wel bij het communistische perspectief van gelijkheid en eenheid zoals dit jaren in

15. 28 Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? Grenzen van veiligheid: een taak voor de planologie? 29
Goede speel- en ontmoetingsplekken in de buurt spelen ook een belangrijke rol bij het ontwikkelen
van sociale samenhang en het verminderen van de anonimiteit in de wijk of buurt. In diverse grote
steden zijn dit soort plekken ook een vindplaats voor sociale werkers als het gaat om het vinden
van kinderen (en gezinnen) die wellicht hulp nodig hebben.
Wijkgericht werken
Er bestaan tal van voorbeelden waarbij overheid en burgers het initiatief nemen om samen de
openbare ruimte op te knappen of te onderhouden vanuit het oogpunt van het effect daarvan op
het gedrag van mensen. Dan gaat het niet alleen om de kwaliteit van de openbare ruimte, maar ook
om ontmoeting en kennismaking.
Het wijkgericht werken in Alphen oriënteert zich breder. Gemeente, politie, woningcorporatie,
instellingen en bewonersgroepen werken samen onder het motto: “Samen op pad, samen kiezen,
samen aan de slag” Centraal staat de betrokkenheid van bewoners in de wijk. Zij worden
uitgedaagd mee te denken over zaken die specifiek in hun wijk spelen en waarvoor de gemeente
verantwoordelijk is. Meer betrokken bewoners en gemeente en instellingen die op een slag-
vaardiger manier met die bewoners werken om de kwaliteit, leefbaarheid en veiligheid van de
wijken verder te verbeteren.
Social design is in principe niet gebonden de ruimtelijke ordening. Social design kan ook andere
initiatieven betreffen. Een mooi voorbeeld uit Alphen aan den Rijn is het wijkbeheer. Samen het
Tirana: apparte-­ Tirana gevigeerd heeft. Het aanbrengen van kleur was dus een uitstekende manier om identiteit groen in de wijk onderhouden maakt dat mensen betrokken zijn bij hun buurt en elkaar opzoeken
mentenblokken
terug te brengen in de stad. hiervoor. We staan nu op het punt in het kader van ‘Eetbaar Alphen’ het wijkbeheer bovendien een
uit de commu-­
nistische tijd, zijn
nieuwe dimensie te geven, groenten en fruit uit de gemeenteperken.
op kosten van de In Nederland zijn er goede voorbeelden van bewust kleurgebruik. Jaarlijks wordt er ook een prijs
gemeente in alle uitgereikt. Een mooi voorbeeld is natuurlijk het Centrum voor Beeld en Geluid, waar de kleuren Shared Spaces
kleuren van de
ook ’s nachts zichtbaar blijven.
regenboog ge-­
text en geven de
bewoners van de In zekere zin zou je kunnen zeggen dat de belangrijkste kleur van Alphen aan den Rijn groen
stad identiteit. is: de stad ligt midden in het Groene Hart en heeft veel groene vingers die de stad met het
landschap eromheen verbinden. Zo ontstaat ruimte.
Kinderen veilig
Kinderen en jongeren zijn ons toekomst. Zij hebben een belangrijke rol in onze samenleving
en daarom moet er binnen de planologie ook altijd aandacht zijn voor de speel- en ontmoetings-
mogelijkheden voor kinderen. Kinderen moeten veel bewegen om gezond en fit te blijven.
Voor hun sociale en motorieke ontwikkeling is dit van groot belang. Kinderen moeten dicht
bij huis buiten kunnen spelen, in hun eigen buurt. Lekker en veilig buiten spelen zonder dat
Shared Space
volwassenen zich ermee bemoeien. Geen saaie speelplekken, veel informele speelplekken, in het centrum
het liefst samen met kinderen ontworpen. van Alphen aan
den Rijn: geen
stoepen, geen
Niet alleen de speelplekken maar ook de verkeersveiligheid van het ontwerp van een wijk- en
borden, geen
of buurt speelt een belangrijke rol. Veiige oversteekplaatsen en fietspaden zijn van belang om regels.
de beweging te stimuleren.