2. » 9. yüzyılın başlarında dünyaya geldiği kabul edilen ünlü matematik ve astronomi bilgini Ahmet
Ferganî, çağının bilim ve kültür merkezlerinden olan Türkistan'ın Fergana bölgesindendir. Bilim ve
kültür tarihimizin birinci elden kaynakları olan tezkireler (biyografik eserler)de doğum tarihi ile ilgili
bir bilgi bulunmamakla birlikte kendisi gibi bir astronom olan babasının adının Muhammed,
dedesinin ise Kesir olduğu kayıtlıdır.
Ahmet Fergani, ilk öğrenimini ünlü bilginlerin yetiştiği Fergana'da yaptı ve büyük bir ihtimalle
astronomi konusundaki bilgilerini babasından aldı. Belli bir seviyeye geldikten sonra da mevcut
bilgilerine yeni bilgiler katmak amacıyla da, çağının bilim, kültür ve aynı zamanda halifelik merkezi
olan Bağdat'a geldi. Ömrünün yarısına yakınını burada geçiren Ferganî, kısa sürede matematik ve
astronomi konularındaki bilgisini Bağdat bilim çevresine kabul ettirip, bilimin gelişmesine olan
katkılarıyla bilim tarihinde adlarından övgüyle bahsedilen Abbasi halifelerinden Me'mun ve el-
mütevekkil döneminin en ünlü bilginleri arasına girdi.
861 yılında halife el-Mütevekkil tarafından Nil ırmağı kıyısında yapılan ölçüm işlerini yürütmesi için
Mısır'a gönderilen Ferganî‘nin, bundan sonraki yaşamı ve her ne kadar Prof. Dr. W. Barthold‘ un
"İslam Medeniyeti Tarihi" adlı eserinde 861 tarihini gösteriyor ise de, ölüm tarihini bilmiyoruz.
3. » Oruç Reis (d.1470 ya da
1474, Midilli Adası - ö.
1518, Cezayir), Türk
denizcisi.
Barbaros Hayrettin Paşa
'nın ağabeyidir.
Osmanlı'ya katılmadan
önce Cezayir'i ele
geçirip egemen
olmuştur.
4. » Hayatı
» Muhtemelen 1470'te (bazı kaynaklara göre 1474'te[1]) Osmanlı
yerleşkesi olan şu anki Midilli’nin Bonova köyünde doğdu.
Babası, Vardari Yâkub Ağa, 1462’de Midilli’nin fethine katılmış
ve Bonova köyü kendisine tımar olarak verilmişti. Burada
yerleşip evlenen Yâkub Ağa'nın İshak, Oruç, Hızır ve İlyas adını
verdiği dört oğlu oldu.
» Eğitimi ve Gençliği
» İyi bir öğrenim gören kardeşler, devrin denizci milletlerinin
lisanları olan İtalyanca, İspanyolca, Fransızca ve Rumca'yı
öğrenerek yetiştiler. Gençliğinde gemiciliği ve deniz ticaretini
çok iyi öğrenen Oruç Reis, cesareti, zekası ve girişimciliği ile kısa
zamanda gemi sahibi oldu. Suriye, Mısır, İskenderiye ve
Trablus Şam’a mal taşıyarak, oradan aldıklarını Anadolu’ya
getiriyordu.
5. » Esareti
» Oruç ve İlyas Reisler, bir seferinde Midilli’den Trablusşam’a giderken,
Rodos Şövalyeleri'nin büyük savaş gemileriyle karşılaştılar. Çarpışmada
İlyas Reis şehit düştü, Oruç Reis esir oldu. Uzun uğraşılardan sonra,
buradan kurtuldu. Muhtemelen üç sene esir kalan Oruç Reis, esaretten
kurtulduktan sonra, bir süre Memlük Devleti hizmetinde amirallik yaptı.
Ünlü sözü olan yaşama hakkın mücadelen kadardır derdi. En kötü
fırtınada veya hapiste dahi mücadele edip hiç umudunu kaybetmedi.
» Donanma Komutanı Oluşu
» Memlük emrinde uzun zaman kalmayıp, Şehzade Korkut’un verdiği on
sekiz büyük savaş gemisine komutan oldu. Bunlarla, Rodos kıyılarında
basılmadık yer bırakmayan Oruç Reis, ânî bir baskın sonucunda
gemilerini kaybetti. Leventleriyle birlikte bu baskından kurtulduktan
sonra, Şehzâde Korkut’a tekrar başvurdu. Kendisine, biri yirmi dört
oturak, ikincisi yirmi iki oturak iki savaş gemisi verildi. Şehzâde
Korkut’un elini öpüp, hayır duâsını aldıktan sonra Akdeniz’e açıldı.
Seferlerinde pek çok ganîmet, ticaret malı ve esir aldı. On senedir
uğramadığı Midilli’ye gelerek kardeşlerine, akrabalarına, fakir ve
muhtaçlara, yetimlere pek çok mal dağıttı.
6. » İlk Başarıları
» Türk denizcilik târihinde önemli bir yeri olan Cerbe Adası, Oruç Reis
tarafından 1513 yazında fethedildi. Burayı kendisine üs edinip, Doğu ve
Batı Akdeniz’de pek çok gemi zaptetti. Papa’ya ait, o zamanın dev savaş
gemilerini, ince tekneleriyle ele geçirmesi, şöhretini Avrupa ve dünyaya
ulaştırdı.
» O tarihe kadar, bir çektirinin, bir baştardayı ele geçirmesi işitilmemişti.
Gemi elde edilince kendisi dahil bütün leventlerine İtalyan elbiselerini
giydirdi. Oruç Reisin, arkadan gelen ikinci savaş gemisini ele geçirmesi, pek
kolay oldu. Zîrâ ateş başlayıncaya kadar, İtalyanlar, bu gemiyi kendi
gemileri zannetmişlerdi.
» İtalyanlar bu başarıları ve tanınmasının ardından kızıl sakalından ötürü
kendisine Barbarossa lakabını vermişlerdir. Oruç Reis'in ardından kardeşi
Hızır da ağabeyine hürmeten aynı lakabla anıldı.
» Cezayir'i Fethi
» Cezayir’de bir devlet kurmaya karar veren Oruç Reis, kısa zamanda bu
toprakları ele geçirdi. İspanya Kralı Şarlken, Cezayir’e donanma
gönderdiyse de, Oruç Reis’i elde ettiği yerlerden çıkaramadı. Becâye
kuşatması sırasında Oruç Reis, sol kolundan ağır yaralandı ve hekimlerin
tavsiyesiyle bu kolu dirsekten kesildi. Tek kolla mücadelede de şevk ve
azminden hiçbir şey kaybetmeyen Oruç Reis, iyileşince derhal denize açıldı
ve pek çok gemi ele geçirdi.
7. » Çok güç durumda olan Emevilere yardım ederek, onların binlercesini Kuzey Afrika’ya
taşıdı. Bu hareketleri saygısını arttırdı. Kardeşleriyle Kuzey Afrika’yı İstilacılara karşı
savunmakla kalmayıp, Emevileri iskan ediyor, yiyecek ve diğer ihtiyaçlarını temin
ediyordu. Elindeki leventler, akıncılar ve serdengeçtilerle, devrin en büyük denizci
devleti olan İspanyollarla bitmek tükenmek bilmeyen mücadelelerine devâm ediyordu.
İspanya kralı o dönemde, Avrupa’nın pek çok ülkesini elinde bulundurduğu gibi,
Amerika’da da sömürgelere sahipti.
» Ölümü
» Cezayir’in doğusunda, İspanya’nın hakimiyeti altında bulunan Tlemsan’ı elde eden
Oruç Reis, İspanyollardan yardım alan Tlemsan emirine karşı, elde ettiği yerleri
savundu. Topraklarını yedi ay boyunca müdâfaa etti. Yerli halkın ihanet etmesi
üzerine, Cezayir’e dönmek için düşman kuşatmasını yarıp dışarı çıkmaya çalıştı.
» Düşmanı yararak bir kısım leventleriyle birlikte ırmağı geçti. Ancak, yirmi kadar levendi,
düşman tarafında kalmıştı. Oruç Reis, kurtulma ümîdi olmadığını bile bile, leventlerini
yalnız bırakmamak için tekrar düşmanları arasına daldı. Nehri geçmeye çalışırken
leventlerinin çoğu şehit oldu. Tek kollu Oruç Reis, yanındaki son levendin de öldüğünü
gördükten sonra, aldığı iki ok yarası sonucu Rio Solado Nehri sularına düşüp öldü.
» Oruç Reis'in ölümünü İspanya Kralı'na ispatlamak isteyen İspanyollar cesedin başını
keserek almışlar ve bal dolu bir torba içerisine koyarak İspanya'ya götürmüşlerdir.
Bunu yapmalarının nedeni, bir çok kereler Oruç Reis'le çatışmaya giren İspanyolların,
onu öldürdüklerini İspanyol Kralı'na bildirmelerine rağmen bunların hiçbirinin doğru
çıkmamasıdır.
8. » Oruç Reis'in başı kesik bedenini alan leventler onu Cezayir'e getirdiler ve
Cezayir'in ulusal evliyalarından olan Sidi Abdurrahman'ın Kasbah'da
bulunan Sidi Abdurrahman Camii yanındaki türbesine gömdüler. Bugün
Oruç Reis ve Sidi Abdurrahman'ın birlikte yattıkları Cezayir Kasbah'daki bu
türbe, Arapça öğrenen çocuklar için mahalle okulu olarak kullanılmaktadır.
» Oruç Reis'in 1518’de şehit olduğunda, kırk sekiz yaşında olduğu tahmin
edilmektedir.
» Karakteri
» Sınır boylarında akıncıların yaptıkları, yıldırma ve fethe hazırlama
faaliyetlerini denizde gerçekleştiren cesaret ve kahramanlık timsâli deniz
kurtlarından biri olan Oruç Reis, katıldığı muharebede can ve mal endişesi
duymazdı. Elde ettiği ganimetleri fakir ve kimsesizlere, leventlerine dağıtır,
varını yoğunu cihâd ve gazâ için sarfederdi. Cömert, âlicenap,
yardımsever, merhametli olan Oruç Reis, ciddî ve sertti. Bütün leventleri
tarafından, bir baba gibi sevilirdi. Çok iyi bir muhârip, tehlikeli zamanlarda
en iyi çareleri bulmakta zorluk çekmeyen bir komutandı.
9. » Pîrî Reis, Ahmet Muhiddin Piri,
Ahmet ibn-i el-Haç Mehmet El
Karaman-i (d. 1465-70, Gelibolu -
ö. 1554, Kahire), Osmanlı
denizcisi. Amerika'yı gösteren
Dünya haritaları ve
Kitab-ı Bahriye adlı denizcilik
kitabıyla tanınmıştır.
» Piri Reis eşsiz bir kartograf ve
deniz bilimleri üstadı olmasının
yanı sıra, Osmanlı deniz tarihinde
izler bırakmış bir kaptandır.
10. » Yaşamı
» Karamanlı bir ailenin çocuğu olan Ahmet Muhiddin Piri'nin ailesi Karamanoğulları
'nın Osmanlı Devleti'ne katıldığı Fatih Sultan Mehmet devrinde padişahın emri ile
İstanbul'a göç ettirilen ailelerdendir. Aile bir süre İstanbul'da yaşamış, sonra
Gelibolu'ya göç etmiştir. Piri Reis'in babası Karamanlı Hacı Mehmet, amcası ise
ünlü denizci Kemal Reis'tir. Piri denizciliğe amcası Kemal Reis'in yanında başladı;
1487-1493 yılları arasında birlikte Akdeniz'de korsanlık yaptılar; Sicilya, Korsika,
Sardunya ve Fransa kıyılarına yapılan akınlara katıldılar. 1486'da Endülüs'te
Müslümanların hakimiyetindeki son şehir olan Gırnata'da katliama uğrayan
Müslümanlar Osmanlı Devleti'nden yardım isteyince o yıllarda deniz aşırı sefere
çıkacak donanması bulunmayan Osmanlı Devleti, Kemal Reis'i Osmanlı Bayrağı
altında İspanya'ya gönderdi. Bu sefere katılan Piri Reis, amcası ile birlikte
müslümanları İspanya'dan Kuzey Afrika'ya taşıdı. Venedik üzerine sefer hazırlığına
girişen II. Beyazid'in Akdeniz'de korsanlık yapan denizcileri Osmanlı donanmasına
katılmaya çağırması üzerine 1494'te amcası ile birlikte İstanbul'da padişahın
huzuruna çıktı ve birlikte donanmanın resmi hizmetine girdiler. Piri Reis, Osmanlı
Donanması'nın Venedik Donanması'na karşı sağlamaya çalıştığı deniz kontrolü
mücadelesinde Osmanlı donanmasında gemi komutanı olarak yer aldı, böylece ilk
kez savaş kaptanı oldu. Yaptığı başarılı savaşların sonucunda Venedikliler barış
istediler ve iki devlet arasında bir barış anlşması yapıldı. Piri Reis, 1495-1510
yıllarında İnebahtı, Moton, Koron, Navarin, Midilli, Rodos gibi deniz seferlerinde
görev aldı. Akdeniz'de yaptığı seyirler sırasında gördüğü yerleri ve yaşadığı olayları,
daha sonra Kitab-ı Bahriye adıyla dünya denizciliğinin de ilk kılavuz kitabı olma
özelliğini taşıyacak olan kitabının taslağı olarak kaydetti.
11. » İdamı
» Mısır Kaptanı Piri Reis 1552'de Umman ve Basra üzerine 30 gemiyle çıktığı seferde, Hürmüz
Kalesi'ni kuşatmıştı. Portekizlilerden aldığı haraç karşılığı kuşatmayı kaldırdı ve donanmasıyla
Basra'ya döndü. Tamire muhtaç donanmayı orada bırakıp ganimet yüklü üç gemi ile Mısır'a döndü,
gemilerden birisi yolda battı. Donanmayı Basra'da bırakması kusur sayıldığı için Mısır'da hapsedildi.
Basra valisi Kubat Paşa'ya ganimetten istediği haracı vermemesi, Mısır Beylerbeyi Mehmet Paşa'nın
politik hırsı yüzünden hakkında padişaha olumsuz rapor verildi ve dönemin padişahı
Kanuni Sultan Süleyman'ın fermanı üzerine 1554'te boynu vurularak idam edildi. İdam edildiğinde
80 yaşının üzerinde olan Piri Reis'in terekesine devletçe el konuldu.
» Piri Reis Haritası
» Günümüzde "Piri Reis haritası" olarak bilinen harita, Piri Reis'in 1513 yılında yapıp 1517'de
padişaha sunduğu dünya haritasının halen mevcut olan bir parçasıdır. Bu parça, Amerika'nın doğu
kıyıları, Atlantik Okyanusu, Afrika ve Avrupa'nın batı kıyılarını gösterir.
» Orijinali Topkapı Sarayı'nda olan harita, deve derisi üzerine 9 renkte boyanıp resimlenmiş olup
86cm boyundadır. Üst kısmı 61cm, alt kısmı 41 cm'dir ve sağ yanı boydan boya kopmuştur. Üzeri
efsanevi ve gerçekçi resimlerle süslüdür. Haritada üçü küçük, ikisi büyük 5 rüzgar gülü bulunur.
Haritanın oluşumu, keşif tarihi ve çeşitli efsaneler hakkında notlar haritada yer alır. Osmanlı
Sultanı'na sunulacak olması nedeniyle görselliğe çok önem vererek hazırlanmıştır. Sunulan haritaya
göz atan Yavuz Sultan Selim "Dünya ne kadar da küçük" demiştir ve haritayı ikiye bölerek "Biz doğu
tarafını kontrol edeceğiz" şeklinde devam etmiştir. Haritanın diğer yarısı hala bulunamamıştır.
» Piri Reis'in imzası Güney Amerika'nın üzerinde şu şekilde yer alır : "Bunu Kemal Reis'in
biraderzadesi diye meşhur, Hacı Mehmet'in oğlu fakir Piri 919 (1513) Muharremülharamında
Gelibolu şehrinde yazdı, Allah ikisini de affetsin." Yine Güney Amerika kıtası üzerinde haritanın
hazırlanmasında yararlanılan kaynaklar yazar. Kolomb'un haritasından yararlanıldığı ifade edilir.
Kolomb'un 1492-1504 yılları arasında Amerika'ya yaptığı dört sefer sırasında çizdiği haritaların
bazıları eksiktir.
12. » Piri Reis Avrupa Haritası Kitab-ı Bahriye
» Harita, 9 Kasım 1929'da Topkapı Sarayı'nda sarayı müzeye dönüştürme
sırasındaki envanter tespit çalışmaları sürerken tesadüfen bulundu. Alman
bilimadamı Adolf Deismann (1866-1937), dönemin Milli Müzeler Müdürü
Halil Ethem Eldem'in kendisine verdiği parçaları inceleyip düzenlerken
eline geçen harita takımının içindeki folyoyu o sırada İstanbul'da bulunan
ve Türk denizciliği hakkında uzman olan Alman bilimadamı Paul Kahle'ye
göstermişti. Eserin Piri Reis'in ilk dünya haritası olduğunu teşhis eden Paul
Kahle oldu[1].
» Prof. Kahle, harita ile ilgili inceleme sonuçlarını 1931 yılında 18.
Doğubilimleri Kongresi'nde sundu[2]. Haritanın üzerindeki notları
Hasan Fehmi Bey latin harflerine aktardı. Türk Tarih Kurumu başkanı
Yusuf Akçura'nın 1937 tarihli 'Piri Reis Haritası' adlı kitabında haritayı
yayımladı. Cumhurbaşkanı Atatürk, haritayı Ankara'ya getirtip bizzat
inceledi ve devlet matbaasında çoğaltılmasını sağladı.
» Haritanın kayıp parçalarını arama çabası sırasında Topkapı Sarayı Müdürü
Tahsin Öz tarafından dünya haritası olduğu sanılan bir başka Piri Reis
haritası bulunmuştur.
13. » HAYATI
» Devlet hizmetindeki hayâtı, babası ile berâber Gazne Devletinin Horasan vâlisi Ebü’l-Fâzıl Es-
Suri’nin hizmetinde bulunmakla başladı. 1040 yılındaki Dandanakan Savaşından bir süre sonra Alp
Arslan’ın Belh vâlisi Ali bin Şadan’ın maiyetine girerek, vilâyet işlerinin yürütülmesiyle
vazifelendirildi. Selçuklu Sultanı Tuğrul Beyin vefatı ile Alp Arslan ve kardeşi Süleyman Bey
arasındaki taht mücâdelesi sırasında yerinde görüş ve tedbirleriyle dikkatleri çekti ve 1063 yılında
Alp Arslan’ın yanında hizmete başladı. Alp Arslan Sultan olunca 1064 yılında Selçuklu Devletine
vezir tâyin edildi. Zamânın halîfesi Kâim bi emrillah tarafından Nizâmülmülk ünvânı ile taltif edildi.
Bu ünvânıyla tanındı.
Nizâmülmülk, vezir olduğu 1064’ten, şehit edildiği 1092 senesine kadar aralıksız yirmi dokuz sene
Büyük Selçuklu Devletine, tam bir dirâyet ve adâletle hizmet etti. Vazifeli olduğu için katılamadığı
Malazgirt Meydan Muhârebesi hâriç, bütün Selçuklu fütûhatında bulundu. Sultan Alp Arslan’ın
vefâtıyla veliaht Melikşah’ın tahta geçmesini sağlayıp, nizam ve âsâyişin korunmasında muvaffak
oldu. SultanMelikşah’a muhâlefet eden veya başkaldıran Selçuklu prenslerinin itâat altına
alınmasında büyük hizmeti geçti. Sultan Melikşah, devletin idâresinde ona çok büyük ve geniş
yetkiler verdi. Nizâmülmülk’ün akıllı, tedbirli ve adâletli idâresi sâyesinde de, Melikşâh’ın saltanatı,
aynı zamanda Büyük Selçuklu Devletinin de en parlak ve en şanlı devri olmuştur.
Nizâmülmülk, âlim, edip ve kadirşinâs bir zât olduğu için meclisi; ilim ve sanat adamlarının
toplandığı bir yer hâline gelirdi. Abbâsi halîfesi de kendisine pekçok hürmet eder, meclisinde
bulunurdu. Âlimlere, şâirlere, sanatkârlara karşı çok ikrâm, ihsan ve iltifât ederdi. Birçok câmi,
mescit, vakıf eserleri yaptırdı.
14. » Büyük Selçuklu Devletine; idârî, adlî, askerî, mâlî, sosyal ve kültürel sâhada pekçok
yenilikler ve değişiklikler getirdi. Sarayı, merkezî hükümet teşkilâtını, İslâm esaslarına
dayalı mahkemeleri, toprak sistemini sağlam esaslar üzerine yeniden düzenledi.
Gerçekleştirdiği yeni sistemler bâzı değişikliklerle berâber bütün Türk-İslâm
devletlerince devam ettirildi.
Nizâmülmülk, zamânında yayılmaya ve kuvvetlenmeye çalışan bozuk fırkalara karşı,
Ehl-i sünnet bilgilerinin sistemli bir şekilde öğretilmesi sağlandı. Bunun için Bağdat,
Belh, Nişabur, Herat, İsfehan, Basra ve Musul gibi çeşitli şehirlerde, kendi ünvanı ile
anılan Nizâmiye Medreselerini kurdurdu. Onuncu yüzyılda Ehl-i sünnete muhâlif
cereyanların giderek yaygınlaşması sebebiyle İslâm dünyâsında ortaya çıkan
karışıklıkların giderilmesinde Nizâmiye Medreselerinin çok büyük hizmeti geçti. Bu
medreselerin en meşhurlarından birisi de, Bağdat’taki Nizâmiye Medresesi olup,
asrın büyük âlimlerinden birisi olan Ebû İshak-ı Şîrâzî burada ders vermekle vazîfeli
idi.
Nizâmülmülk ’ ün Selçuklu Devletindeki bütün düzenleme ve değişiklikleri ciddî bir
şekilde tetkik eden, devlet idâresinde kendi görüşlerini, icrâatını ve bunların
gerekçelerini gelecek nesillere intikal ettirmek maksadıyla Fârisi olarak yazdığı
Siyâsetnâme isimli eseri, bugün siyâset ilmiyle uğraşanların el kitapları arasında
sayılmaktadır. Siyâsetnâme’de Türk-İslâm devletlerinin idârî, mâlî, siyâsî, askerî,
sosyal ve kültürel yönlerini incelemektedir. Tam doğru metin ve ilâvesiz nüshası,
İstanbul’da Süleymâniye Kütüphânesi,Molla Çelebi kısmında 114 numarada
mevcuttur. Siyâsetnâme, birçok dillere tercüme edilerek, yayınlanmıştır.
15. » Tam adı Bediüzzaman Ebu'l-İzz İsmail b. er-Rezzaz el-Cezeri'dir. Hayatı
hakkında, kitabının girişindeki kısa açıklamanın dışında bilgi yoktur.
1181-1206 yılları arasında Diyarbakır Artuklu hanedanının himayesinde
bulunduğu söylenen Cezeri, 1205'te tamamladığı Kitab fi ma'rifeti'l-hiyeli'l-
hendesiye adlı ünlü eseri Emir Nasirüddİn Mahmut‘ un isteği üzerine kaleme
almıştır.
Cezeri lakabıyla şöhret bulmasının sebebi, Cezire (ada) denilen Dicle ile Fırat
arasındaki bölgede doğmuş olmasıdır. Artuklu Türklerindendir. Diyarbakır'da
dünyaya geldi
Cezeri, İslam medeniyetinin oldukça ilerlediği, Doğu Anadolu'da kültür
faaliyetlerinin yoğunlaştığı bir devrede ilim ve imar işlerinde bir hayli
ilerIeyen Artukoğulları sarayına girdi. Orada 32 yıl Reis-ül amal
(başmühendis) olarak görev yaptı. Nureddin Muhammed (1167) ve onun
oğulları Kutbeddin Sökmen (1185) ile Nasüriddin Mahmud'un (1201)
hükümdar oldukları dönemlerde büyük hizmetlerde bulundu. Karaaslan
tarafından Hısn Keyfa'da inşa ettirilen muhteşem köprü ile onun altındaki
çarşı, han, hamam ve mahallelerin imarında emeği geçti.
16. » Cezeri, sadece otomatik sistem kurmakla yetinmeyip, otomatik olarak çalışan sistemler araşında
denge kurmayı da başarmıştır o Aradan 800 yıl gibi bir zaman geçtikten sonra sibernetiğin
babalarından sayılan İngiliz Nöroloji Profesörü Dr. Ross Ashby, ancak 1951'de " Üstün Denge
Durumu"nu ortaya atabilmiştİr. Ve ancak ilk defa o zaman otomatik olarak işleyen sistemlerin
üstünde bunları kontrol eden sistemlerden söz edebilmiştir. Her ne kadar Fransızlar, sibernetik ve
elektronik sistemin Descartes (1596-1650) ve Pascal'la (16231662), Almanlar Leibniz'le
(1646-1716), İngilizler de Roger Bacon'la (1214-1294) başladığını söylerlerse de, gerçekte Cezeri,
bu fikri, ilim dünyasına takdim eden ilk bilgin olarak karşımıza çıkmaktadır .
» Bugün fizikçi ve mekanikçiler, ''Isı Etkisiyle Haberleşerek Denge Kurma'' sistemini ilk defa olarak
James Watt'ın (1760-1819) 1780'de regülatörü icad etmesiyle gerçekleştirdiğini söylerler. Bu
doğru olmakla birlikte, bunun Cezeri'ye kadar dayandığı kitabından rahatlıkla anlaşılacaktır.
Günümüzden 800 yıl önce, bugünkü Diyarbakır yöresinde yaşayan Artuklu Türklerinin hükümdarı
Mahmud, ''Ben abdest alırken ayaklarıma su döken hizmetçilerimin bana hakları geçiyor'' diye
düşünerek rahatsız olur. Ve sarayın başmühendisinden bu işe bir çare bulmasını ister. Bir Süre
sonra mühendis, abdest suyu döken bir robot yapmayı başararak, bunu hükümdara sunar. Robot,
elinde tuttuğu testiden hükümdarın abdest alabileceği şekilde elini, kolunu oynatarak su
dökebilmektedir. O güne kadar görülmemiş bu mühendislik harikası karşısında hükümdar ,
hayretler içinde kalır . Bu eserin mucidi Cezeri'den başkası değildir. Hükümdar, onun çalışmalarına
büyük destek olur. Cezeri de kendi kendine öten tavus kuşları, robot filler , uzatılan bardaklara
şerbet döken, bardak dolduğu zaman da kendi kendine duran kadın robotlar gibi 50 değişik
buluşla hükümdarın bu desteğinin karşılığını fazlasıyla verir.
17. » CEZERİ'Yİ İLİM DÜNYASINA TANITAN ESERİ
Cezeri'yi üne kavuşturan husus, sibernetik ve elektronik sistemle ilgili
robotlar , makineler yapması ve bunlan eserinde tarif etmesidir.
Cezeri'nin meşhur eserinin adı ''Kitabü'l-Cami Beyn'el-İlmi ve'l-Ameli en
Nafi fi Sınaati'l-Hiyel="Mekanik Hareketlerden mühendislikte
Faydalanmayı İçine Alan Kitap"tır. Eserin daha başka değişik isimleri de
vardır. Kitabın orijinali, günümüzde mevcut değildir. Fakat 5 tanesi
Türkiye'de bulunmak üzere bütün dünyada bilinen 15 kopyası vardır.
Türkiye'dekilerin 4'ü Topkapı, biri de Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir.
Eser, zamanın ilim dili olan Arapça ile kaleme alınmıştır. Eserin
nüshalarından birisi Topkapı Müzesi 3. Ahmed Kütüphanesi'nde 3472
numarada kayıtlıdır.
» Prof. Dr. Kazım Çeçen, Köprü Dergisi'nin Eylül-1982 sayısında yazdığı
makalede, eserin mühendislik açısından çok büyük değer taşıdığını ifade
etmektedir . Kitap, altı kısma ayrılmış olup, ilk dört kısmı onar, son iki
kısım da beşer bölümden meydana gelmektedir. Bu kısımlar; su saatleri
ve kandil saatleri, ziyafetlerde kullanılan kaplar ve sürahiler, el yıkama
ve kan alma için kullanılan kaplar, çeşmeler ve mekanik yollarla hareket
eden (otomatik) müzik aletleri, su pompalayan makineler, muhtelif
aletler üzerinedir.
18. » Kitapta her aletin şekli renkli mürekkeplerle çizilmiş ve çalışması ayrıntılı olarak izah
edilmiştir Bu ayrıntılar da çeşitli renklerle gösterilmiştir. Ayrıca, şekillerde Arap
harfleri kullanılarak bazı parçalar işaretlenmiş ve metinde bunlara göndermeler
yapılarak, açıklamaların anlaşılması kolaylaştırılmıştır. Bazı nüshalarda ise bu harflerin
ebced değerleri göz önüne alınmış, bazılarında da henüz açıklanamayan gizli bir harf
sistemi kullanılmıştır. Metinde, aletlerin sonra, imal sırasına göre parçaların teker
teker anlatılarak bunların montaj usulü açıklanmış ve en sonra o aletin çalışması
hakkında bilgi verilmiştir .
Su ve kandil saatleri, Cezeri'nin gücünü ifade eden karmaşık aletlerdir. Su terfi
makineleri ekonomik yönden daha önemli olmakla beraber, kitapta bunlara saatler
kadar önem verilmemiştir. Metal döküm tekniğine ait bilgiler, ileri bir mühendislik
seviyesini ifade etmektedir. Cezeri'nin aletleri yer çekimi kuvvetiyle çalışır ve bu
kuvvet, düşürülen bir ağırlık, boşalan bir kaptaki şamandıra veya batan bir cisimle
elde edilir. Cezeri, kullandığı makine parçalarını ve imal usullerini de en ince
ayrıntılarına kadar tanımlamıştır. Büyük bir kısmı bugünkü Avrupa mühendislik
terminolojisine giren makine parçaları üzerine yaptığı çalışmaların en önemlileri
şunlardır: Konik vanalar, kapalı kum kutularında pirinç ve bakır döküm, tekerleklerin
balansı. Cezeri'nin mühendislik harikaları kağıttan maketlerinin yapılması, su akıtan
savakların ayar edilmesi, çarpılmayı en az indirmek için ahşabın tabakalar halinde
kullanılması, gerçek anlamda emme borusunun kullanılması, suyunu belli bir zaman
aralığı ile boşaltan kaplar ve daire sektörü dişliler.
19. » Bunlardan bir kısmının yüzyıllar sonra Avrupa'da adeta yeniden keşfedildiği, bilinen
tarihi bir gerçektir. Mesela, kapalı kum kutuları ile döküm, Avrupa'da 1500 yıllannda
başlamıştır. Konik vanalardan ilk söz eden Leonardo da Vinci'dir. Su saatinde seviye
kontrol cihazına benzer ve buhar kazanlarında kullanılacak bir aletin patenti,
İngiltere'de 1784 yılında alınmıştır. Cezeri'nin makinelerinden sadece biri, su çarkı ile
işleyen tulumba, modern mühendisliğin gelişmesine doğrudan doğruya katkıda
bulunmuştur. Bu makine, a) Çift etki ilkesinin uygulanması, b) Dönme hareketinin
ileri-geri hareketle çevrilmesi, c) Emme borusunun bilinen ilk kullanılışı olmasından
dolayı çok önemlidir. Dolayısıyla, buhar makinesinin ve emme basma tulumbanın ilk
ömeği sayılabilir. Söz konusu makinede, akan suyun çevirdiği çark, düşey düzlemde
bir dişliyi, bu dişli de yatay düzlemdeki diğer bir dişliyi döndürmektedir. Yatay
dişlinin çevresine yakın bir yerde düşey bir pim bulunmaktadır. Bu pime ortası yarık
ve diğer ucu yine bir pimle sabitleştirilmiş bir çubuk geçirilmiş ve bu çubuğa da
tulumbalanın piston kolları bağlanmıştır. Yatay diş dönünce yarık çubuk açısal bir
hareket yapmakta, piston kolları da ileri-geri gidip gelerek tulumbaları
çalıştırmaktadır.
Cezeri, kendisinin, Helenistik çağdan XIII. yüzyıla kadar uzanan bir mühendislik
geleneğinin İslam dünyasındaki bir devamı olduğunun bilincindedir. İslam
dünyasında Musaoğuları (bk. BENİ MUSA) ile başlayan bu gelenek, Cezeri'de zirveye
ulaşmıştır. Cezeri, kendi yaptığı abidevi su saatinin Pseudo-archimedes'in yaptığı su
saatine dayandığını söyler. Kitabının dördüncü kısmında, çeşmeler üzerindeki
çalışmaları sırasında, Musaoğulları'ndan ve ayrıca Bizanslı Apollonios'un otomatik
müzik aletleri üzerine yazdığı eserden de bahseder. Bu arada, kimin tarafından
yapıldığı bilinmeyen aletleri de zikretmiştir.
20. » Cezeri, esas itibariyle bir mucit değil, bir mühendistir ve görevinin kendinden
öncekilerin yapmış oldukları aletleri mükemmelleştirmek olduğu kanaatindedir. Bu
noktadan bakıldığında, eserinde, teori ile pratiğin eşit ağırlıkta olduğu, hatta bazı
yazarlara göre aletleri yapmak için gerekli pratik bilgi ve kuralların ağır bastığı
hissedilir. Gerçekten de O, çalışmasının pratik hayatta işe yarar bilgiler türünden
olduğunu özellikle belirtir .
Cezeri'nin yaşadığı çağda elektrik gücü, magnetik güç, foton etkisi veya
elektromagnetik güçler bulunmadığı için, o elindeki imkanları değerlendirmesini
bilmiş, su gücü ve basınç tesirinden faydalanma yoluna gitmiştir. Gerçekten başka
imkanlar bulunmadığı, su da kıt olduğu halde, bu derece muhteşem hidromekanik
sistemle çalışan makineler yapabilmiş olması, onun sibemetik ilmi alanındaki yerini ve
değerini göstermeye yetmektedir. Cezeri'nin tarif ettiği bazı makinelerin pratik
faydaları oldukça büyüktür. Bunlardan bir kısmı, bir mil (eksen) boyunca yer alan
dişlilerle çalışan bir nevi tulumbadır. Tulumba, bir sürü kepçeyi sırayla hareket
ettirerek suyu çıkarmaktadır.
Bazı makinelerin ise yalnızca eğlendirici tarafı vardır. Mesela, içinde su varmış gibi
görünmesine rağmen suyu boşaltılamayan su kapları ve içi boş gibi görünüp, su akıtan
kaplar gibi. Günümüzde bu kaplarda kullanılan prensiplerden faydalanılarak bir kısım
oyuncaklar yapılmaktadır. Hem eğlendirci, hem de faydalı olan bu cihazlara, çeşme ve
su saati örnek gösterilebilir. Cezeri'nin saatlerinin çalışma sistemi ise, çoğunlukla aynı
mil üstündeki bir gösterge ile üstünden, ucuna ağırlık asılı bir kayış geçen, kasnak
biçimindedir. Ağırlığın düşüş hızı, yüzen bir cisimle kontrol edilmektedir. Yüzen cisim,
kayışın öteki ucuna tutturulmaktadır. Bazı durumlarda da devrilebilen bir kova,
otomatik olarak dolmakta ve devrilince bir mandalı iterek, dişlinin bir diş ilerlemesini
sağlamaktır
21. »
Kitabü'l Hiyel, 1974 yılında Dortrecht ve Boston'da "AI-Jazari's Book of Knowledge of İngenious
Mechanigal Devices" adıyla Donald R.Hill tarafından İngilizce'ye tercüme edildi. Eserin bazı
parçaları da Almanca'ya çevrildi. Maalesef kendi ilim adamımızın bu kıymetli eserini henüz
Türkçe'ye tercüme edebilmiş değiliz. Bundan dolayı da otomatik makinelerin çalışması hakkında
detaylı bilgiye sahip bulunmuyoruz. Cezeri'nin, kitapta tarif ettiği makinelerden birkaç tanesi,
Wiedemann tarafından yapıldı ve başarıyla işletildi. Makineler, halen Almanya'nın Erlangen
Üniversitesi'nde bulunmaktadır. Aynı zamanda bugün, İngiliz ve Amerikalılar da bu
makinelerden faydalanarak yeni eserler ortaya koyma çabasındadırlar.
Ayrıca, ülkemizde İTÜ Bilim ve Teknoloji Tarihi Enstitüsü, Cezeri'nin kitabındaki şekillerin aslına
sadık kalarak, tavuskuşlu su saatini yapmayı gerçekleştirmiştir.
Cezeri'nin yaptığı makine parçalarının bir kısmına kendisinden 200-350 yıl sonra yaşayan
Giovanni de Donti ve Leonardo da Vinci'de rastlanmaktadır.
Son söz olarak diyebiliriz ki, Cezeri, ilim tarihine sibernetiğin kurucusu olarak kaydolmuştur."
22. » Türk-İslam dünyasının büyük
astronomi ve kelam alimi olan Ali
Kuşçu, XV. yüzyıl başlarında
Semerkant’ta doğdu. Babası
Muhammed, ünlü Türk Sultanı ve
astronomu Uluğ Bey’in kuşçusu
olduğu için, ailesi ‘Kuşçu’
lakabıyla meşhur oldu. Küçük
yaştan itibaren matematik ve
astronomiye ilgi duyan Ali Kuşçu,
devrin en büyük alimleri olan
Bursalı Kadızâde Rumî,
Gıyâseddin Cemşîd ve Muînuddîn
Kâşî’den matematik ve astronomi
dersi aldı.
23. Daha sonra bilgisini artırmak için Kirman’a gitti. Burada Hall-ü Eşkâl-i
Kamer (Ay Safhalarının Açıklanması) adlı risale ile Şerh-i Tecrîd adlı
eserini yazdı.Ali Kuşçu, Semerkant ve Kirman'da eğitimini tamamladıktan
»
sonra Uluğ Bey'e yardımcı ve rasathanesine müdür olmuştu. 1449'da
hacca gitmek istedi. Tebriz'de Akkoyunlu Hükümdarı Uzun Hasan
kendisine büyük saygı gösterdi ve Fatih'le barış görüşmelerinde
yardımını istedi. Ali Kuşçu, Uzun Hasan'ın sözcülüğünü yaptıktan sonra
Fatih'in davetiyle İstanbul'a geldi. XV. yüzyılın ilk yarısında, Semerkant,
dünyanın en önemli bilim merkeziydi.
Uluğ Bey Rasathanesi, gök bilgisi araştırmaları için en doğru sonuçları
alıyordu. Rasathanenin genç müdürü Ali Kuşçu, gece gündüz demeden
çalışıyor, bilimsel gerçeklere yenilerini katmak için uğraşıp didiniyordu.
Gökyüzü bilgisi (astronomi), hem değişmez kuralların, kanunların tespit
edilmesine yarıyor, hem de gözlemlerle kontrol edilebiliyordu. Otuz yıla
yakın bu işte çalışan Ali Kuşçu, bir gün ansızın her şeyi yüzüstü bırakarak
hacca gitmeye karar vermişti. Buna da sebep, en olmayacak bir zamanda,
sevgili hükümdarı Uluğ Bey'in 1449 yılında öldürülmesiydi. Gürgân
tahtının bu bilgin ve kudretli hûkümdarı, kendi öz oğlu Abdüllâtif'in
ihânetine uğramıştı.
24. » Uluğ Bey, Ali Kuşçu için bambaşka bir mânâ taşıyordu. Her şeyden önce hocasıydı.
Ondan matematik ve astronomi dersleri almış, eserlerini uzun uzun incelemiş,
sohbetlerinde bulunmuş, hâttâ Doğancıbaşısı olduğu için, adının ucundaki “Kuşçu”
lâkabı bile böylece yadigâr kalmıştı.Uluğ Bey, kendi kurduğu rasathaneye de müdür
olarak Ali Kuşçu'yu lâyık görmüş, henüz tecrübesiz bir çağdayken bu dev rasathanenin
başındaki çalışmalarda, ona bizzat yardımcı olmuştu. İşte Uluğ Bey'in bir ihanete
kurban giderek öldürülmesi Ali Kuşçu'yu can evinden vuran bir olaydı.
Ali Kuşçu bu olayla çok kırıldı. Çoluk çocuğunu toparlayıp Tebriz'e geldi. Uzun Hasan
kendisine o kadar saygı gösterdi ki, Konstantiniye Fâtih'i, bir devri kapayıp yenisini
açan genç cihangirle ihtilâfında aracılık etmesini istedi. Genç Fâtih'in de bilgin
olduğunu, bilginlere büyük saygı gösterdiğini biliyordu. İstanbul'da olup bitenler, kuş
kanadıyla Tebriz'e ulaşıyordu. Şiîlerin casusları ve habercileri yalnız padişahın savaş
niyetlerine ve hazırlıklarına dair haberler ulaştırmakla kalmıyorlardı.
Bunun üzerine Ali Kuşçu, kendisine bunca itibar eden Uzun Hasan'ın dileğini
kırmayarak yol hazırlıklarını tamamladı. Semerkant'ta Kızıl Elma olarak bilinen eski
Bizantium'a ulaştı. Haberciler; onun geleceğini daha önceden saraya uçurmuşlardı.
Huzura kabul edildiği zaman Osmanlı hükümdarından beklemediği kadar iltifat gördü.
Çünkü, kendisinden önce, eserleri İstanbul'ca biliniyordu. Uluğ Bey Rasathanesi'ndeki
çalışmalarından, Semerkant'a aylarca uzak bulunan İstanbul'daki hükümdarın haberi
vardı.
25. » Osmanlı tahtında oturan II. Mehmet (Fatih), gayet dikkatli, bilgili, uyanık bir padişahtı. Âdet olan
merasimle Uzun Hasan'ın elçisini kabul etmiş, dileklerini dinlemiş, ama hemen geri dönmesine izin
vermemişti. Ondan, gelip artık batıya kaymış olan ilim merkezlerini aydınlatmasını, bilgisiyle
İstanbul medreselerinde ilim heveslisi gençleri yetiştirmesini rica etti.
Bu teklif, Ali Kuşçu için beklenmedik bir iltifattı. Cefâlı olduğu kadar şefkatli olduğunu da bildiği
Fatih'in isteği, onun için emir demekti. Ama, ahlâkı dürüst bir ilim adamı olduğunu şu sözlerle ispat
etti: “Hünkârım izin verirlerse önce Tebriz'e döneyim. Çünkü burada bulunuşumun gerçek sebebi,
Akkoyunlu Hükümdarı'nın elçisi olmaktır. Elçiye zeval yoktur. Gerektir ki, hünkârımın lütûfkâr
davetini kabul etmeden önce vazifemi iyi bir sonuca ulaştırdığımı, beni gönderen, bana güvenmiş
olan insana bildireyim...”
Ali Kuşçu'nun bu mazereti, Fatih'e son derece akla yakın göründü. Padişah; iki şeye birden
sevinmişti: Kuşçu, davetini kabul etmişti, gelip buradaki ilim öğrencilerini yetiştirecekti. İkincisi ise,
son derece mert ve ahlâklı bir insandı. Her haliyle, medreselerde yetiştireceği gençlere örnek
olacaktı. Bu sebeple, bir müddet daha misafir ettikten sonra kendisine izin verdi.
Değerli matematik ve astronomi bilgini Ali Kuşçu, sözünü tuttu. İki yıl sonra, ailesini de alarak
Tebriz'den hareket etti. Osmanlı İmparatorluğunun sınırlarından karşılanarak ihtişam içinde
İstanbul'a getirildi. Ölümüne kadar da gençleri yetiştirmekle uğraştı. Kuşçu’nun ders vermeye
başlamasıyla, İstanbul medreselerinde astronomi ve matematik alanında büyük gelişme oldu.
Ali Kuşçu’nun İstanbul’a gelişi önemlidir; çünkü o zamana kadar İstanbul’da astronomi ile uğraşan
güçlü bir bilgin yoktu. Ali Kuşçu, Osmanlılar arasında astronomi bilimini yaydı.
Ali Kuşçu 1474’te İstanbul’da vefat etti.
26. » Doğum5 Eylül 973
» Ölüm13 Aralık 1048 MilliyetiFars
» BranşıAntropoloji, astroloji,
astronomi, kimya, karşılaştırmalı
sosyoloji, jeodezi, tarih, matematik,
tıp, felsefe, farmakoloji, fizik,
psikoloji, bilim
» EtkilendikleriAristo, Batlamyus,
Aryabhata, Muhammed,
Brahmagupta, El-Razi, El-Sizi,
Ebu Nasr Mansur, İbni Sina
» EtkiledikleriEl-Sizi, İbn Sina,
Ömer Hayyam, El-Hazen,
Zekeriya El-Kazvini, İslami felsefe,
İslam bilimi Batı dillerinde adı
Alberuni veya Aliboron olarak
geçer.
» Gökbilim, matematik,
doğa bilimleri, coğrafya ve tarih
alanındaki çalışmalarıyla tanınır.
27. » Hayatı
» 4 Eylül 973'te Harezm'de doğdu. Harezm Afriğî hükümdarları sülalesinden olan
matematikçi ve astronom Ebu Nasr Mansur’un korumasında küçük yaşta Kas'taki (Ket)
Harezm sarayına girdi. Birûni, Harezm sarayında astronomi ve matematik öğrendi.
Başkenti Gürgenç olan Memunîlerin hükümdarı Ebu Abbas Memun'un 995 yılında Kas
kenti üzerine yürüyerek Sultan Ebu Abdullah Muhammed'i öldürüp Harzemşah ünvanını
alması üzerine Birûni, Tahran yakınlarındaki Rey kentine sığındı. Bir süre sonra da
Hazar Denizi'nin güneyindeki Cürcan kentine yerleşti.
» Bu dönemde Birûni, Ziyarî hükümdarı Kâbus bin Vaşmgîr’in sarayına girdi. Bir tür tarih
yapıtı olan El-Asaru'l-Bakiye ani'l-Kuruni'l-Haliye'yi orada yazarak sultana sundu.
Memun'dan sonra Harezm sultanı olan oğlu Ali bin Memun tarafından 1009 yılında
Gürgenç'e çağrılan Birûni, sarayda İbn Sina, İbn Miskeveyh, Ebu Nasr Mansur gibi
bilginlerle birlikte çalıştı. Ali bin Memun'un ölümü üzerine başa geçen kardeşi II. Memun
, bilginlere önem veriyordu.
» 1017 yılında Türk hükümdar Gazneli Mahmut'un Gürgenç'i alarak Memunî
Hanedanlığı'na son vermesiyle beraber Birûni, Gazne'ye götürülerek Gazneli Mahmut ile
çalışmaya başladı. Bunu izleyen on yıl içinde astronomi ve matematik çalışmalarının
doruğuna erişti. Bu tutsaklığı sırasında, anayurtlarından sürülmüş ve tutsak olan Hintli
bilginlerle tanıştı. Birçok dilde ilmi çeviriler yaptı.
» Gazneli sarayında büyük saygı gören Birûni, hayatının sonuna kadar Gazne sarayında
kaldı. Yine Gazneli Mahmut'un oğlu Sultan Mesut ve torunu Sultan Mevdud döneminde
değer gördü. Son yıllarını Gazne ‘ de geçirdi ve burada 1048 yılında öldü.
28. » Hakkındaki çalışmalar
» Birûni hakkında yakın zamanlarda birçok
çalışma yapılarak, yeni bilgiler edinilmiştir.
Birûni’nin Tahdidu Nihayâti'l-Emâkin adını
taşıyan ve Zeki Velidi Togan tarafından bilim
dünyasına tanıtılan eserine göre, adının
Beyrûnî olarak okunması gerektiği
anlaşılmıştır. Yine bu araştırmalarda
Birûni'nin anadili, kökeni ve ölüm tarihi
hakkında daha kesin bilgiler elde edilmiştir.
» Sıklıkla Arapça ve bazen de Farsça eser
veren Birûni, Kitabu's-Saydane adlı eserinin
önsözünde anadilinin bilimsel çalışmalar için
yetersiz kaldığını, Arapça ve Farsça'yı
sonradan öğrendiğini ve bu iki dili
kullanmakta güçlük çektiğini belirtmektedir.
O dönemde Birûni'nin yaşadığı yörede
hakim olan Harezmce'nin de Farsça'nın bir
lehçesi olduğu ve Birûni'nin kullandığı
Türkçe sözcüklerdeki düzen göz önünde
bulundurulduğunda Birûni'nin anadilinin
Türkçe olabileceği sonucu ortaya
çıkmaktadır. Aynı şekilde Birûni'nin Arap
veya Fars kökenli olduğunu savunanların
karşısında, onun Türk olabileceğini düşünen
Tahran, Lale Parkı'ndaki Biruni heykeli. çalışmacıların sayısı çok fazladır.
29. » Yine Kitabu's Saydane'de yaşının ay takvimine göre seksenden fazla olduğunu söyleyen Birûni'nin
buradan sanıldığı gibi 1048'de ölmemiş olduğu sonucunu ortaya çıkarmaktadır. Çeşitli tahminler
birleştirildiğinde Birûni’nin ölüm yılının yaklaşık 1051 olduğu sonucu ortaya çıkmaktadır.
» Kişiliği [değiştir]
» El Birûni, astronomi üzerine yaptığı en iyi çalışmayı Gazneli Mahmut'un oğlu Mesut'a sundu.
Sultan Mesut da bunun üzerine kendisine bir fil yükü gümüşü hediye edince, "Bu armağan beni
baştan çıkarır, bilimden uzaklaştırır." diyerek bu hediyeyi geri çevirdi. Aslında Birûni eczacılıkta
uygulamalı eğitime, kitaplardan çok daha fazla önem vermiştir. Birûni, elle tutarak ve
gözlemleyerek veri toplamanın insana, kitaptan okumaktan çok daha fazla yarar sağladığına
inanmış ve bunu uygulamıştır. Gerçek bir bilim anlayışına sahip olan Birûni, ırk kavramına da
önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Aynı şekilde
dinler ve düşünceler konusundaki anlatımı sırasında o dinler hakkında itiraz veya eleştiride
bulunmadığı gibi, o dindeki deyimleri aynen kullanmasıyla da dikkat çekmektedir. Sanskrit
dilinden Arapça'ya çevirdiği Potancali adlı kitabının önsözünde "İnsanların düşünceleri türlü
türlüdür, dünyadaki gelişmişlik ve esenlik de bu farklılığa dayanır." şeklinde yazmıştır.
» Eserleri [değiştir]
» Çok yönlü bir bilim adamı olan El Birûni, ilk öğrenimini Yunan bir bilginden aldı. Tanınmış ve
seçkin bir aileden gelen Harezmli matematikçi ve gökbilimci Ebu Nasr Mansur tarafından
kollanan El Birûni, ilk çalışmalarını bu alimin yanında yaptı. İlk eseri, "Asar-ül-Bakiye"dir.
» El-Birûni’nin eserlerinin sayısı yüz seksen civarındadır. Yetmiş adet astronomi ve yirmi adet de
matematik kitabı bulunmaktadır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar
üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar
gelebilmiştir. Özellikle Birûni'nin eserlerinin Ortaçağ'da Latince'ye çevrilmemiş olması,
kitaplarının ağır bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Birûni kendisinin de dediği gibi,
yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı.
30. » Yine Harezmi "Zîci'nin Temelleri"
adlı yapıtının 12. yüzyılda
» El-Birûni'nin Ay'ın farklı
Abraham ben Ezra tarafından
durumlarınıçevrildiği
İbranice'ye gösteren
modellemesi.
bilinmektedir. Batı'nın Birûni ilgisi
ise 1870'lerde başladı. O günden
bugüne Birûni eserlerinin
bazılarının tamamı veya bir kısmı
Almanca ve İngilizce'ye çevrildi.
» Mektuplarından, Birûni'nin Aristo
'yu bildiği anlaşılır. İbn Sina gibi
önemli bilginlerle beraber çalışan
Birûni, Hindistan'a birçok kez
gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu
alan bir kitap yazdı. Onun bu
kitabı birkaç dile çevrildi.
Birûni’nin bir tane de romanı
vardır.
31. » Matematik
» Birûni'nin matematikçi yönü, en çok bilinen yönüdür. Yaşadığı yüzyılın en büyük
matematikçisi olan Birûni, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim
olarak kabul edilmesini öneren ilk matematikçidir. Sinüs, kosinüs gibi
fonksiyonların bir oran, yani sayı olduğunu savunan Birûni'nin, trigonometriye
en büyük katkısı ise kendinden önce kullanılan sinüs ve kosinüs gibi
fonksiyonlara sekant, kosekant ve kotanjant fonksiyonlarını ilave etmesidir.
Birûni’nin bu yönü batı dünyası tarafından ancak iki asır sonra keşfedilip
kullanılabilmiştir. Öte yandan Birûni’nin, yeryüzünde yükseltisi bilinen bir
noktadan ufuk alçalması açısının ölçülmesi yoluyla merdiven yayı uzunluğunu
hesaplaması da geometri açısından önemli bir çalışmasıdır. Merdiven yayı
uzunluğunun ilk kez Birûni tarafından bu yöntemle bulunması yaygın bir kanıdır.
Ancak Birûni bu yöntemi başka bir bilginden aldığını belirtmiştir.
» Astronomi
» Birûni'nin astronomi alanında yaptığı çalışmaların başında Sultan Mesut'a
1030'da sunduğu "Mesudî fi'l Heyeti ve'n-Nücum" adlı yapıtı gelmektedir. Bu
yapıt günümüze gelmiş olup bu konuda yaptığı çalışmalarının bir kısmı kayıptır.
Kanun adlı eserinde Aristo ve Batlamyus'un görüşlerini tartışma konusu yaparak
Dünya'nın kendi ekseninde dönüyor olma olasılığı üzerinde durması bilim tarihi
açısından önemlidir. Ancak bu konuda kesin bir sonuca varamadığı varsayılan
Birûni'nin günümüze değin bu konuda bir eseri ulaşmamıştır.
32. » "Nihâyâtü'l-Emâkin" (Türkçe: Mekânların Sonları) adlı yapıtı, coğrafyadan, jeoloji ve
jeodeziye (yeryüzü düzlemini ölçme bilgisi) kadar bir dizi konudaki yazılarını içerir.
Sultan Mesut'a sunduğu "el-Kanunü'l-Mesudi", Birûni’nin astronomi alanındaki en
önemli yapıtıdır. Bilim tarihçilerine göre Birûni, Kopernik'le başlayan çağdaş
astronominin temellerini atmıştır.
» Coğrafya
» Coğrafya alanında ise tutulum düzleminin gök ekvatoruna göre eğikliğini de
(tutulum eğikliği) Kas, Gürgenç ve Gazne'de yaptığı çeşitli hesaplamalarla aslına çok
yakın değerlerde bulmuştur. Ayrıca birçok enlemi ve boylamı hesaplayabilmiştir.
Boylamın belirlenmesi enleminkine nazaran daha zor olduğundan Birûni, iki nokta
arasındaki boylam farkını enleme ve aradaki toplam uzaklığa dayanan bir formülle
hesaplama yoluna gitmiştir. Ölçme ve gözlemlerinde hata payını en aza indirgemek
için uğraşmıştır. Bunun yanında gözlem aletlerinin boyutunu büyütmek yerine
onları çapraz çizgilere bölmeleyerek duyarlılığı arttıracağını keşfederek verniye
ilkesinin temellerini atmıştır.
» Diğer bilimler
» Birûni, "Kitâbü’l-Camahir fi Marifeti'l-Cevahir" (Türkçe: Cevherlerin Özellikleri
Üstüne) adlı yapıtında, yirmi üç katı maddenin ve altı sıvının özgül ağırlıklarını
bugünkü değerlerine çok yakın olarak saptamıştır. Aynı şekilde Hint tarihi hakkında
da kitap yazan Birûni, Hintlilerin inandığı boş inançları, inanışlarını, yaşam
biçimlerini ve gelenek-görenekleri çok ayrıntılı olarak anlatmıştır. Bunu yaparken
tamamen tarafsız ve önyargılardan uzak davranmıştır.
33. » Matematik, astronomi,
fizik, felsefe, mantık ve
siyaset alanlarında
yetişmiş büyük bir bilim
adamıdır. Eserlerinde
birçoğu Latince’ye
çevrilerek Avrupa’daki
üniversitelerde ders
kitabı olarak
okutulmuştur.
34. » Ebu Nasır Muhammed İbn el-Farah el-Farabi, (İS. 870)’de Türkistan’da Farab yakınında küçük bir köy
olan Vasic’te doğdu. Ebeveynleri aslen İranlı soyundandır, fakat ataları Türkistan’a göç etmişlerdir.
Avrupa’da ‘Alpharabius’ olarak bilinen Farabi, bir generalin oğlu idi. İlk öğrenimini Farab ve
Buhara’da tamamladı, fakat daha sonra, yüksek öğrenim için uzun bir süre yani 901- 942 arasında
okuduğu ve çalıştığı Bağdat’a gitti. Bu süre boyunca, ilim ve teknolojinin bir çok dalında olduğu gibi
bir kaç dil üzerinde de ustalık kazandı. Altı Abbasi Halifesi’nin hükümdarlığı boyunca yaşadı. Bir
filozof ve bilim adamı olarak, çeşitli ilim dallarında büyük ustalık kazandı ve farklı dillerde bir uzman
olarak aktarıldı.
Farabi bir çok uzak ülkeyi gezdi ve bir süre Şam’da ve Mısır’da çalıştı, fakat Halep’te Seyfü’d
Devle’nin sarayını ziyaret edinceye kadar tekrar tekrar Bağdat’a geri geldi. Kralın sadık
danışmanlarından biri olmuştur ve ününün uzak ve geniş bir biçimde yayılması burada Halep’te
olmuştur. İlk yıllarında, bir Kadı (Hakim) idi, fakat sonradan meslek olarak öğretmenliği seçti.
Kariyeri boyunca, büyük zorluklara katlandı ve bir keresinde bir bahçenin bakıcısı bile oldu. HS. 339 /
İS. 950′de 80 yaşındayken Şam’da bekar olarak öldü.
Farabi, fen bilimine, felsefeye, mantığa, sosyolojiye, tıbba, matematiğe ve müziğe epeyce katkıda
bulunmuştur. Başlıca katkıları felsefeye, mantığa ve sosyolojiye olmuş gibi görülmektedir ve,
elbette, bir Ansiklopedici olarak da göze çarpmaktadır. Bir filozof olarak, Platon ve Aristo felsefesini
İslam felsefesi ile bağdaştırmaya çalışan bir Yeniplatoncu(Neoplatonist) olarak sınıflandırılabilir ve
onun orijinal katkılarını kapsayan birkaç diğer konudaki çok sayıda kitabına ek olarak Aristo’nun
fiziği, meteorolojisi, mantığı, vb. üzerine bazı zengin açıklamalar yazmıştır. İslam felsefe
geleneğinde, ‘ilk öğretmen’ olarak bilinen Aristoteles’ten sonra ‘İkinci Öğretmen’ (el-muallimü’s-
sani) olarak anılır. Farabi’nin önemli katkılarından biri de mantık çalışmasını iki kategoriye, yani,
Tahayyül (fikir) ve Subut (ispat), bölerek kolaylaştırması idi.
35. » Sosyolojide, ünlü olan Erdemli Şehir (Ara Ehli’l-Medineti’l-Fazıla) dışında birkaç kitap yazdı. Psikoloji
ve metafizik üzerine kitapları büyük ölçüde kendi çalışmalarını yansıtmaktadır. Aynı zamanda müzik
üzerine de Müzik Kitabı(Kitab’ül-Musika) başlıklı bir kitap yazmıştır. Müzik sanatı ve bilimi üzerine
büyük bir uzman idi ve müzik notaları bilgisine katkıları yanında, birkaç müzik enstrümanı da icat
etti. Enstrümanını insanları istediği anda ağlatıp güldürebilecek kadar iyi çaldığı anlatılmaktadır.
Fizikte, boşluğun varlığını göstermiştir. Kitaplarının çoğunun kaybolmasına rağmen, 43 mantık
üzerine, 11 metafizik üzerine, 7 ahlak üzerine, 7 siyaset bilimi üzerine, 17 müzik, tıp ve sosyoloji
üzerine ve de 11′i tefsir olmak üzere 117 eseri bilinmektedir. Daha ünlü kitaplarından bazıları,
çeşitli ilim merkezlerinde birkaç yüzyıl boyunca bir felsefe ders kitabı olarak kalmış olan ve Doğu’da
bazı kurumlarda halen öğretilmekte olan Fusus al-Hikam kitabını içermektedir. Kitab al-Isa al-Ulum
kitabı, bilimin sınıflandırılmasını ve esas ilkelerini yeknesak ve faydalı bir tarzda incelemektedir. Ara
Ehli’l-Medineti’l-Fazıla ‘Model Şehir’ kitabı sosyoloji ve siyaset bilimine ilk önemli katkıdır.
» Farabi birkaç yüzyıl boyunca bilim ve ilim üzerinde büyük bir etki bırakmıştır.Farabi, sonradan bir
Neoplatonik yazarın eseri olduğu ortaya çıkmasına rağmen, Aristoteles’e mal edilen Teolojisi
kitabını,Aristoteles’in yazdığını sanmıştır. Buna rağmen felsefede yüzyıllar boyunca ikinci öğretmen
olarak kabul edilmiştir ve felsefe ve tasavvufun sentezini amaçladığı eseri, İbn Sina’nın çalışmasının
yolunu açmıştır.
» Akılcılıkla İslamı Bağdaştırmaya Çalışan İlk Türk Düşünürü: F A R A B İ
» Farabi (Faraplı) diye anılan Ebu Nasr Muhammet (870-950), eski Grek felsefesini yorumlayan ve
geliştiren bir filozof olarak tanınmaktadır. O İslam dinine felsefi bir nitellik kazandırmak, İslamiyetle
Platon(Eflatun) ve Aristoteles felsefelerini bağdaştırmak istemişti. Bu nedenle İslam felsefesinin
kurucusu sayılmış,aynı zamanda kendisine Aristoteles’ten sonra gelen ikinci öğretmen anlamında
“hace-i sani” unvanı verilmiştir. Bunun dışında onun siyaset sosyolojisi ile ilgili olarak yazdığı
Erdemli Şehir adlı eseri de ününü artırmıştır.
36. » Farabi, bu kitabında faziletli bir devletin ve onun başkanının nasıl olması,ne gibi nitelikler taşıması
gerektiği üzerinde durmuştu. Nihayet onun bir bilim sınıflaması yapması ve bu arada müziği bir
bilim dalı olarak ele alıp değerlendirmesi de belirtilmeye değer.(Ş. Turan, Türk Kültür Tarihi, s:
164)Farabi (872-950),İslam uygarlığında siyaset felsefesinin kurucusudur. Siyaset felsefesi ile ilgili
temel düşüncelerini “Fusul al-Madani”, “ Medine-i Fadıla”(Erdemli Şehir) ve “ Kitab es-Siyaset”
başlıklı eserlerinde ortaya koymuştu. Erdemli Şehir adlı yapıtında Eflatun’un ‘Cumhuriyet’inden
yararlandığı anlaşılıyor. Doğu felsefesi ile eski Yunan felsefesini birleştirmeye, uzlaştırmaya çalıştı.
» Siyasal alanda eski Yunan felsefesi,Arap düşüncesine 9. yy’da El-Kindi ile girmişti. Eflatun’un ve
Aristo’nun eserlerinin Arapça çevirilerinden yararlanan El-Kindi, devlet yönetimi ile ilgili bir düzine
risale yazmıştı. Bununla birlikte İslam uygarlığında siyaset felsefesinin kurucusu olarak Farabi bilinir.
Farabi, devlet felsefesi ile ilgili temel düşüncelerini “Fusul al-Madani”, “Medine-i Fadıla” ve “ Kitab
es-Siyaset” başlıklı eserlerinde ortaya koymuştur. Bue eserlerde,devleti Aristo gibi uzuvcu bir
yaklaşımla ele almış ve nasıl insan vücudu belli organlardan oluşuyorsa,çeşitli düzeydeki
toplumların da belli organlardan oluşan bir yapıya sahip olduklarını iler sürmüştür. Farabi bu
konuda,Eflatun’un “Cumhuriyet”inden esinlendiği anlaşılan, beş tabakalı bir Erdemli Şehir
(”Medine-i Fadıla”) tablosu çizmiştir. Bu siyasal birimin başında bir “filozof-hükümdar”
bulunacak,eğer böyle biri yoksa devleti ya bir grup ya da kanun ve gelenekleri iyi bilen biri
yönetecektir. Toplumun tabakaları birbirlerine sevgi ile bağlı olacaklar ve toplumun yönetimine
“adalet” ilkesi egemen kılınacaktır. Farabi, devlet hayatı ile ilgili ilkeleri sayarken, ilk olarak
“adalet”i belirtmekte ve “ adalet toplum mensuplarının paylaştıkları bütün iyi şeylerin başında
gelir” demektedir. Burada “Prenslerin aynası” geleneğini oluşturan, doğu felsefesi ile eski Yunan
siyasal düşüncesini birleştiren temel bir ilke ile karşı karşıyayız.
» Farabi’nin düşüncesi,kendisinin ölümünden yüzyıllarca sonra bile etkisini sürdürmüş,Osmanlı
uleması tarafından da okunan ve sık sık anılan eserlerden biri olmuştur. Bu etkileme zincirinin en
önemli halkalarını, Sasani devlet ilkelerini de Emevi döneminden itibaren özümleyen Arap
devletleriyle, Selçuklu devleti teşkil etmiştir. 17. yy’da Katip Çelebi, Keşf-ül-Fünun’(Fenlerin Keşfi)u
yazarken Osmanlı medreseleri “ilm-i siyaset” alanında kitaplarla doluydu.
37. » XVII.yüzyılda yaşamış Hezarfen Ahmet Çelebi, 1623-1640 yılları arasında saltanat süren Murat IV. zamanında
uçma tasarısını gerçekleştirmiştir. Geniş bilgisinden dolayı halk arasında "binfenli" anlamına gelen "Hezarfen"
lakabıyla anılmıştır.
"İlk uçan adam" Hezarfen Ahmet Çelebi, çağından yüzyıllarca önce aynı düşünceyi gerçekleştirmeye çalışmış
İmam Cevheri adlı bir başka Türk bilginini örnek alarak, bugünkü hava taşıtlarının ilkel şeklini gerçekleştirmiştir.
Hezarfen Ahmet Çelebi ,Cevheri'nin başarısızlıkla sonuçlanan deneyi üzerinde uzun süre düşünmüş, özellikle
hava akımları ve kuşların uçuşunu inceleyerek kendi çalışmalarını onun bıraktığı yerden alıp geliştirmiştir.
Lodos bir havada Galata Kulesi'nden kuş kanatlarına benzer bir araç takıp kendini boşluğa bırakan ve uçarak
Usküdar'da Doğancılar'a inen Hezarfen Ahmed Çelebi, Türk havacılık tarihinin en kayda değer simalarından
birisidir. Bu uçuş hakkındaki belgeler maalesef şimdiye kadar sadece Evliya Çelebi'nin büyük
Seyahatname'sindeki ifadesinden ibarettir.
Tarihi uçuştan önce kanatlarının dayanıklılık derecesini saptamak üzere Okmeydanı'nda deneyler yapmış ve bir
sabah kıyılarda biriken İstanbul halkının gözleri önünde, Galata kulesinden kendisini boşluğa bırakmış,
rüzgardan faydalanarak yani uçarak Boğazı aşmış ve Üsküdar semtinde Doğancılar Meydanı'na inmiştir.
Sarayburnu'nda Sinanpaşa köşkünde bu durumu seyreden ve deneyin başarıyla sonuçlandığını gören Murat IV.,
Ahmet Çelebi'yle önce yakından ilgilenip, hatta Evliya Çelebi'ye göre "bir kese de altınla" sevindirdikten sonra,
"Bu adem pek havf edilecek bir ademdir, her ne murad ederse elinden gelür, böyle kimselerin bakaası caiz
değil" diyerek, bu derece bilgili ve becerikli bir adamı Cezayir'e sürgün etmiştir. Hezarfen Ahmet Çelebi
Cezayir'de ölmüştür...
38. » Harezmi 770 yılında Özbekistan'ın Karizmi kendinde dünyaya gelmiştir. Tam olarak ismi Ebu Abdullah
Muhammed bin Musa El-Harezmi'dir. Kendisini matematik tarihinin en büyük bilim adımı olarak
tanımlayabiliriz. Çünkü cebirin ve algoritmanın kurucusudur. El Harezmi sadece matematikle değil aynı
zamanda astronomi ve coğrafyayla da ilgilenmiştir. Batı dünyasında en çok etkide bulunan bilim adamı
diyebiliriz. Çalışmalarına Abbasi halifesi Mem'un tarafından Bağdat Saray Kütüphanesine getirilmesiyle
başlamıştır. Daha sonra burada yabancı eserlerin tercümesini yapmak amacıyla kurulan bir tercüme
akademisi olan Beyt'ül Hikme'de göreve başlar. Harezminin bu kadar önemli bir bilim adamı olmasının
sebebi sadece cebirin kurucusu olması degildir aynı zamanda geliştiriciside olmasıdır. Hayatındaki bir
çok büyük eserini Bağdat Saray Kütüphanesinde yapmıştır.
» Harezminin ilk eserlerinden biri aritmetik alanındadır. Ancak bu alanda bıraktığı yapıtın orjinali
kayıptır. Bu kitabın bu güne kadar gelmesinin sebebi Bathlı Adelard'an tarafından Lâtinciye
çevrilmesinden kaynaklanır. Bu kitabın ismi De Numero Indorum (Hint Rakamları Hakkında)'dur. Bu
kitabında on rakamlı konumsal Hint rakamlama ve hesaplama sistemini anlatmıştır. Batıdaki
matematikçiler Romalılardan bu yana kullanılan harf rakam ve hesap sistemi yerine Hint rakam ve
hesap sistemini kullanmayı bu yapıttan öğrenmişlerdir. Bu yapıtı batı dünyasındaki matematikçileri
çok etkilemiştir. Daha sonra bu hesaplama sistemine Harezminin isminden türetilen algoritma
(algorism) denmiştir. On rakamdan oluşan rakamlama sistemi ise, Harezmi tarafından tanıtıldığı için
Arap Rakamları veya kökeni Hindistan olduğu için Hint-Arap Rakamları denmiştir.
39. » : Harezminin en büyük eseri cebirdir. Kendisi cebirin kurucusu ve geliştiricisidir.
Bu konuda yazılan ilk ve yaygınlaştırılan kitap El Kitabü'l Muhtasar fi Hisabi'l
Cebr ve'l Mukabele 'dir. Harezminin bu eseri kendisine İslam ve batı bilim
dünyasında çok ün kazandırmıştır. Batı dünyası ilk kez bu kitap sayesinde cebiri
kullanmış ve öğrenmiştir. Bu yapıtta ana konular birinci ve ikinci dereceden
denklemlerin çözümleri, binom çarpımları, çeşitli cebir problemleri ve miras
hesabıdır. Harezmi cebirle ilgili çalışmalarında ikinci dereceden denklemler konu
üzerinde çok durmuştur.
» Birinci dereceden denklemleri incelerken Yanlış Yolu İle Çözme Yöntemi'ni
kullanmıştır. Bu yöntemi kullanırken şu anda ax2 + bx + c = 0 biçiminde
gösterdiğimiz ve çözümünü x = - b + b2 - 4ac / 2a eşitliği ile bulduğumuz ikinci
dereceden denklemlerin çözümünü negatif nicelikleri bilmediği için üç grupta
toplamış ve her grup için Kareye Tamamlama İşlemi'ne dayanan ayrı bir çözüm
yöntemi kullanmıştır. Bu üç ayrı yöntem aşağıdaki gibidir;
40. » Feza Gürsey, (7 Nisan 1921 - 13 Nisan 1992) Türk fizikçi ve matematikçi.
7 Nisan 1921’de İstanbul’da doğdu. Babası askeri doktor Ahmet Reşit Gürsey, annesi ise
Türkiye Cumhuriyeti'nin öncü bilim kadınlarından kimyager Remziye Hisar'dır. Anne-babasının
çocuklarının eğitimi üzerine titizlikle eğilmesi ve küçük yaşta İstanbul aydın çevresinin içinde
yer almak onun çok yönlü ve sanata düşkün kişiliğininin oluşmasını sağladı.
Feza Gürsey Galatasaray Lisesi'ndeki eğitimini 1940 yılında tamamladı. 1944 yılında da İstanbul
Fen Fakültesi Matematik–Fizik Dalı'ndan mezun oldu. İstanbul Üniversitesi’ndeki fizik
asistanlığı sırasında M.E.B. tarafından yapılan sınavı kazanarak İngiltere’de Imperial College’de
doktora yapma imkanını elde etti. Kuaterniyonların alan teorisine uygulanmaları konusunda
yaptığı ve 1950'de tamamladığı çalışması, bilim dünyasında uyandırdığı yankıların yanısıra,
onun için de yaşam boyu sürecek bir araştırma ilgisinin odak noktası oldu.
Feza Gürsey 1950-51 yılları arasında Cambridge Üniversitesi'nde doktora sonrası çalışmalar
yaptıktan sonra 1951'de İstanbul Üniversitesi'ne fizik asistanı olarak tayin edildi. 1952'de
kendisiyle birlikte fizik asistanlığı yapmakta olan Suha Pamir ile evlendi.
1953'de İstanbul Üniversitesi’nden doçent ünvanını aldı. 1954-61 yılları arasında süre öğretim
üyeliği boyunca Türk bilim tarihinin ilk ve son Teorik Fizik Kürsüsü'nün temelini oluşturan iki
öğretim üyesinden biri olarak kürsünün geleceğini hazırlamıştı.
41. » Bu arada 1957-61 yılları arasında Brookhaven Ulusal Laboratuvarı'nda,
Princeton Üniversitesi'nde İleri Araştırma Enstitüsü'nde ve Columbia
Üniversitesi'nde araştırmalar yapmış olan Feza Gürsey'in bu dönemi onun
bilimsel açıdan en verimli dönemlerinden biri olmuş, bu sırada ona hayatının
sonuna kadar hayranlık duyan ve onu destekleyen Nobel Fizik Ödülü sahibi
Wolfgang Pauli ile, atom bombasının babası olarak bilinen J.R. Oppenheimer
ile, yine Nobel Ödüllü fizikçiler olan E. Wigner, T.D. Lee ve C.N. Yang ile
tanışmış, onlarla dostluklar kurmuştu.
Feza Gürsey, 1961'de sağladığı uluslararası üne ve önünde açılan yurtdışı
prestijli iş olanaklarına rağmen yurda döndü ve ODTÜ’nün sunduğu profesörlük
ünvanını kabul ederek ODTÜ 'Teorik Fizik Bölümü'nün kurulmasında önemli bir
rol üstlendi.
1960'lı yıllarda Kiral Bakışım Kuralı'nı ortaya koyarak uzay-zaman bakışımı
çalışmalarının genişletilmesine ön ayak olan Gürsey, kuantum renk dinamiği
kuramı çevçevesinde çalışmalara imza atmıştır.
1974 yılına kadar ODTÜ'de öğretim üyeliği görevine devam eden Feza Gürsey,
sayısız öğrenci yetiştirdi ve etkin bir araştırma grubu kurdu. 1974'de Yale
Üniversitesi'nde kürsü başkanlığına getirildi. Feza Gürsey, 1992 yılında
A.B.D.'nin New Haven kentinde ölmüştür.
42. » Eserleri » Ödülleri
Itzhak Bars; 1969 Tübitak Bilim Ödülü
» Alan Chodos; 1977 S. Glashow ile birlikte
» Chia-Hsiung Tze; J.R. Oppenheimer Ödülü ; R.
Griffiths ile Doğa
» Feza Gürsey, Symmetries in Bilimlerinde A. Cressey
particle physics, New York Morrison Ödülü
1984, ISBN 0306418010 1979 Einstein Madalyası
1981 College de France’da
konuk profesör ve College
de France Madalyası
1984 İtalya Cumhuriyeti'nce
verilen Commendatore
unvanı
1986 Roma'da Konuk
Profesörlük ödülü