Anadolu’da kurulan i̇lk türk devletleri̇-beylikleri
1. ღ 1097 yılında DaniĢmentli
Devleti ve komĢuları 1080-1178 yılları arasında Sivas
merkez olmak üzere Çorum, Tokat,
Niksar, Amasya, Malatya, Kayseri
Ģehirleri civarında kurulmuĢ bir
Anadolu beyliğidir.DaniĢmentlilerin
ilk önderi olan DaniĢment Ahmet
Gazi 1063 yılından itibaren
Selçuklu Sultanı Alparslan’ın
hizmetine girmiĢ bir seyyid
komutandı. Malazgirt SavaĢı'na da
katılan DaniĢment Gazi, zaferin
kazanılmasında önemli rol oynadı.
1080 yılında Bizanslılardan Sivas’ı
aldı ve DaniĢmentli Hanedanını
kurdu.
ĠletiĢim : arzgr02@hotmail.com
2. Sivas’ı bir üs olarak kullanan
DaniĢment Gazi; Çavuldur, Tursan,
Kara Doğan, Osmancık, Iltekin ve
Kara tekin adlı emirleriyle Amasya,
Tokat, Niksar, Kayseri, Zamantı,
Develi ve Çorum’u fethederek,
beyliğine kattı.
I. Haçlı seferi'nde baĢkenti Ġznik'i
kaybederek Anadolu içlerine
çekilen I. Kılıçarslan'ın yardımına
koĢtu. I. Kılıçaslan'a Haçlılarla
yaptığı EskiĢehir SavaĢı'nda
destek sağladı.
Haçlılar bu savaĢı kazanarak
Anadolu içlerine ilerlemeye devam
ettiler. Ancak DaniĢmentlilerin ve
Anadolu'daki diğer Türk
birliklerinin saldırıları sonucu
Haçlı orduları kuvvetlerinin büyük
bir bölümünü kaybettiler.
3. DaniĢmentliler 1100 yılında Bizans
Devletinden bağımsız olan hüküm süren
Malatya'yı kuĢattılar.
Antakya'yı ele geçirerek Antakya Prensliği'ni
kurmuĢ olan Haçlı hükümdarı Taran tolu
Boemondo Malatya'nın yardımına koĢtu. Ancak
yenilerek DaniĢmentlilerin eline tutsak düĢtü.
Malatya 1103 yılında DaniĢmentlilerin eline
geçti. DaniĢment Gazi, elinde esir bulunan
Boemondoyu iki yüz altmıĢ bin dinar
karĢılığı serbest bıraktı. Ancak bu hareketi, I.
Kılıçarslan’la arasını açtı.
MaraĢ civarında yapılan savaĢta yenilen
DaniĢment Gazi, 1104 yılında vefat etti.
Beyliğin baĢına oğlu Melik Gazi
geçti.Sivas'ta kurulan haçlılar ve
Bizanslılarla savaĢan ilk beyliktir.
5. SALTUKLULAR
(1072-1202)
Malazgirt SavaĢı'ndan sonra Büyük Selçuklu Devleti komutanlarından, aynı zamanda adı
seyyid olan Ebulkasım Saltuk Bey'in 1071 yılında kurduğu Anadolu Türk Beyliği'dir.
Merkezi Erzurum'dur.
Saltuklular, Gürcülerle savaĢarak topraklarını geniĢletmiĢlerdir. DaniĢmentlilerle birlik olup
Haçlılara karĢı baĢarılı savaĢlar yapmıĢlardır. Anadolu Selçuklu Sultanı Rükneddin Süleyman
ġah, Gürcüler üzerine çıktığı sefere Saltuk Beyi Alâattin Melik ġahı da davet etmiĢtir. Ancak,
Alâattin Melik ġah bu sefere katılmayı kabul etmeyince, Rükneddin Süleyman ġah, 1202'de
Erzurum'u alarak Saltuklular Beyliği'ne son vermiĢtir.
Saltuklu beyleri, kültüre, sanata ve mimari eselere çok önem vermiĢler ve sahip oldukları
yerlerde çeĢitli mimarî eserler yaptırmıĢlardır. Melik Gazi; Kale Camii ve Tepsi Minareyi
inĢa ettirmiĢtir. Erzurum’da 1179’da inĢa edilen Ulu Camiyi Nâsıreddin Muhammed
yaptırmıĢtır. Üç kümbetler ismiyle bilinen türbelerden biri, Ġzzeddin Saltuk’a aittir.
Bu türbenin yanında bir de zaviye vardır. Tercan’da, Mama Hatun tarafından bir kervansaray
ve türbe yaptırılmıĢtır. 1232 senesinde, Ebu Mensur tarafından inĢa ettirilen Micingerd
Kalesi, Saltuklulara ait önemli eserlerdendir ve bu eserlerin çoğu zamanımıza kadar
ulaĢmıĢtır.
8. MENGÜCEKLĠLER
(1080-1228)
Malazgirt Savaşı'ndan sonra Anadolu'da Erzincan merkez olmak üzere,
Kemah, Divriği, Şebinkarahisar yöresinde kurulmuş bir beylik. Kurucusu
Malazgirt Savaşı'na Selçuklu Sultanı Alp Arslan'ın komutanı olarak katılmış
Mengücek Gazi'dir. 1080 yılında kurulduğu kabul edilmektedir. Gürcülere
ve Rumlara karşı başarıları vardı.
Mengücek Gazi, Anadolu'nun fethi sırasında Erzincan, Kemah, Divriği ve
Karahisar'ı zaptetmişti. Kendisi bu çarpışmalarda şehit düştü. 1142 yılında
Mengücek Gazi'nin oğlu İshak'ın iktidara gelmesiyle Erzincan kolu ve
Divriği kolu olmak üzere ikiye bölündüler.
Erzincan kolunu 1228 yılında Erzincan'ı alan I. Alaeddin Keykubat
bitirmiştir. Divriği kolu da 1252 yılında Selçukluların yönetimi altına girdi.
Mengücekliler sanatta da ilerlemiştirler. Divriği'de bulunan bazı eserleri
zamanımıza kadar gelmiştir. Divriği'deki Kale Camii bunlardandır ve
1180'de Şahin-şah Süleyman tarafından yaptırılmıştır. Yine Divriği'deki Ulu
Camii de Mengücüklerden Ahmed Şah tarafından 1228-89 yılında inşa
ettirilmiştir.
Bu Camii’nin kapıları sanat tarihi bakımından oldukça değerli kabul edilir.
Ulu Camii'nin minberini ve hisarın kapılarından birini de Ahmed-şah
yaptırmıştır. Behrâm Şah'ın kızı Turan Melek tarafından Ulu Camii'ye bitişik
olarak yaptırılan Darüşşifa da önemli Mengücekli eserlerindendir.
10. ARTUKLULAR
(1102-1409)
Güneydoğudaki Mardin, Hasankeyf ve Harput bölgelerinde 1102-1409 yılları
arasında hüküm sürmüĢ bir Oğuz Türkmen Beyliğidir.
Artuklular, 1102 yılında, Güney ve Doğu Anadolu'da kurulmuĢ bir beyliktir. Ġsmini
Türkmen beyi olan 'seyyid' Artuk Bey'den almıĢtır. 1086 yılında Kudüs'ü alan Artuk
Bey aynı yıl burada öldü. Daha sonrasında Artuklular Hasankeyf, Mardin ve Harput
olmak üzere üç ana koldan idare edildiler.
Hasankeyf kolu, Artuk Bey'in oğlu Sökmen Bey tarafından kurulmuĢtur. BaĢkenti
Hasankeyf, daha sonra da Diyarbakır olarak belirlenmiĢtir. 1231 yılında Eyyubiler
tarafından yıkılmıĢlardır.
11. o Mardin kolunun kurucusu Ġlgazi Bey'dir. Sırasıyla Anadolu Selçuklu, Eyyubi ve Moğol
hakimiyetine girmiĢler, 1409 yılında Karakoyunlular tarafından yıkılmıĢlardır.
o Harput kolunun kurucusu Mardin Artuklularından Melik Ġmameddin Ebubekir'dir. 1224
yılında I. Alaaddin Keykubat, Harput'u alarak bu kola son vermiĢtir.
o Artuklulardan günümüze kadar gelen tarihi eser, halen ayakta durmakta olan Malabadi
Köprüsü'dür. Malabadi Köprüsü 1147 yılında yapılmıĢtır. Malabadi Köprüsü dünyanın en
büyük taĢ kemerli köprüsüdür ve Ayasofya'nın kubbesini içine rahatlıkla alabilecek kadar
büyüktür.
12. 1081 yılında Ġzmir'de kurulmuĢtur.
Kurucusu Çaka Bey'dir. 1093 yılında
Bizanslılar tarafından yıkıldı. Böylece
Batı Anadolu'daki ilk Türk egemenliği
sona ermiĢ oldu. Çaka Beyliği, Ġzmir'de
kurulduğu için birçok deniz faaliyeti
gerçekleĢtirmiĢ, deniz savaĢlarında
önemli rol oynamıĢtır. Ayrıca ilk Türk
denizci devlettir.
Çaka Bey'in Çanakkale bölgesini ele
geçirmesinden sonra, kendi
egemenliği adına endiĢelenen damadı
Birinci Kılıçarslan, Kendi Ülkesine
Saldıracak Diye Korkarak Çaka Bey'i
öldürtmüĢ ve bu beyliğe son vermiĢtir.
ÇAKA BEYLĠĞĠ (1081-1093)
13. ÇAKA BEYLĠĞĠ DEVAMI
Çaka Beyliği, Batı Anadolu'da Ġslam'la
tanıĢtıktan sonra geliĢen Türk
hükümdarlıkları devrinde bulunması
açısından önemlidir. Çünkü,
Avrupa'nın doğusunda ve bu
bölgelerde daha önceleri, Roma
Devleti ve ayrılmadan sonra Doğu
Roma Devleti (Bizans) sınırları içinde
yaĢayan Müslüman olmayan Türk
boyları mevcuttu.
Çaka Bey Devleti gibi devlet
yapılanmalarının önemi, sonraki devir
Türk akınlarıyla geliĢen Türk nüfusuyla
devlet halini alabilmeleriydi.
14. Tanrı vermiĢ adlı bir Türkmen beyi tarafından Ġzmir
Efes ve çevresinde kurulmuĢtur (1081). Siyasi
hayatı hakkında fazla bir bilgi bulunmayan bu
devlete Bizanslılar son vermiĢtir (1093).
Türkiye'de Kurulan ilk Türk Devletlerinin
Anadolu’nun TürkleĢmesine Hizmetleri Malazgirt
zaferinden sonra Anadolu'da kurulan bu devletler
Anadolu'nun TürkleĢmesini hızlandırmıĢlardır.
15. Bulundukları bölgeleri Haçlılara, Bizanslılara,
Ermenilere ve Gürcülere karĢı korumuĢlardır.
Anadolu'yu yaptıkları medrese, cami, han,
hamam gibi eserlerle bayındır hale
getirmiĢlerdir.
Anadolu'da Türk nüfusunun artması ile yer
isimleri de Türkçe isimlerle değiĢtirilmiĢtir.
Tüm bu faaliyetler Avrupalıların XII. yüzyıldan
itibaren Anadolu'yu Türkiye olarak
isimlendirmelerinde etkili olmuĢtur.
16. ÇUBUKOĞULLARI
(1085-1113)
1071 Malazgirt SavaĢı’ndan sonra, Bizans yönetiminde oluĢan
otorite boĢluğundan yararlanan ve Harput çevresinden Çukurova’ya
kadar olan bölgede egemenlik kuran Ermeni Fhilaretos/Fileratos, bir
[müddet direnirse de bölgede fazla tutunamaz. Sultan Melik Ģah
tarafından Diyarbakır’ı (Amid) fethetmeye gönderilen Fahr al-Davla
Muhammed bin Cuhayr (Fahrüd-Devle), yanında Çubuk Bey ve Artuk
Bey ile birlikte Diyarbakır’ı kuĢatır.
KuĢatmanın uzun sürmesi üzerine, Fahrüd Devle, Çubuk Bey’i
Harput ve civarını fethetmeye gönderir. 1087 yılında Çubuk Bey, 300
atlı süvari ile Filera-los’un elinde bulunan Harput’u alır. Selçuklu
geleneklerine göre bir bey, bir yeri fethettiğinde, merkeze bağlı olmak
koĢulu ile kendi beyliğini kurabilirdi. Çubuk bey, bu gelenek gereği
Harput ve civarında, Çubukoğulları adıyla anılan kendi beyliğini
17. Çubuk Bey’in Harput’taki egemenliğinin ne kadar
sürdüğü tam olarak bilinmezse de, oğlu Mehmet
bey’in, 1106-1113 yılında Harput Hükümdarı olduğu
bilinmektedir. 26 yıl süren Çubukoğulları
Dönemi’nden günümüze ulaĢan yapısal kalıntının
olmaması, bu dönemde yeni yapılaĢma olmadığını,
mevcut iç kale ve içindeki yapıların kullanıldığını
gösterir. Ġbadet ihtiyacı için, yine kale içinde uygun
bir yapının kullanıldığını ya da küçük bir mescid inĢa
edildiğini düĢünebiliriz.
Beyliğe adını veren Emir Çubuk, Anadolu’nun
fethinde ve özellikle Amid’in (Diyarbakır) ele
geçirilmesinde önemli rol oynamıĢtır. Bir ara
Selçuklular adına Amid askerî valiliğine de getirilen
Emir Çubuk, Harput merkez olmak üzere Palu,
Arapkir ve ÇemiĢkezek’te kendi hükûmetini
kurmuĢtur. Oğlu Mehmed Bey zamanında Artuklu
19. Sultan Alp Arslan’ın yeğeni
Kutbettin Ġsmail’in
komutanlarından Sökmen El -
Kutbî tarafından, Van Gölü
havzasında kurulmuĢtur. Sökmen,
Müslüman Mervanoğulları’ndan
Ahlat’ı alarak burayı merkez
yaptığından bu beyliğe Ahlat
ġahlar veya Ermen ġahlar da
denilmektedir.
Son Sökmen beyi Ġzzettin Balaban
zamanında idare Eyyubîler’in
eline geçmiĢtir. (1207) Togan-
Arslanoğulları-Dilmaç oğulları
(1084-1394)Bitlis-Erzen
dolaylarında kurulmuĢtur. Beyliğe
adını veren Dilmaç oğlu Mehmet
Bey, Malazgirt SavaĢı’na katılmıĢ
komutanlardandır. 1104 yılında
baĢa geçen Mehmet Bey’in oğlu
Togan Arslan, büyük bir üne
sahipti.
Bu sebeple kendi soyundan gelen
Erzen beyleri için Togan-
Arslanoğulları denmiĢtir. Gürcü ve
Haçlılarla mücadele eden bu
beylik, oldukça uzun ömürlü
olmuĢtur. Selçuklulardan sonra
HarzemĢah ve Ġlhanlı hâkimiyetine
girmiĢler; Akkoyunlular tarafından
beyliğe son verilmiĢtir.
20. Sökmen el-Kutbî-I (1100-1112)
Zâhireddîn Ġbrâhim (1112-1127)
Ahmed bin Sökmen
(1127-1128)
Nasıreddin Sökmen-II
(1128-1185)
Seyfeddîn Begtimur
(1185-1193)
Aksungur Hezar-Dinarî
(1193-1198)
Sücâeddîn Kutluk
(1198)
Mansûr Muhammed bin
Begtimur (1198-1206)
Ġzzeddîn Balaban (1206-1207)
21. Dilmaçoğulları Beyliği, 1085-1192 yılları arasında Bitlis
ve Erzen(Batman-Kozluk-OyuktaĢ Köyü-YeĢilyurt
Mezraası)de egemen olan Türk beyliği. Kurucusu,
Büyük Selçuklu hükümdarı Alparslan'ın
komutanlarından Dilmaç Mehmed Bey'di
(hükümdarlığı: (1085-1104).
KuruluĢ döneminde Büyük Selçuklu Ġmparatorluğu'na
biçimsel bağlılığını sürdüren Dilmaçoğulları, Toğan Arslan
döneminde (1104-37) en parlak yıllarını yaĢadılar.
Saltuklular ve Artuklular ile birlikte Haçlılara ve Gürcülere
karĢı savaĢtılar.
Doğu Anadolu'da kurulmuĢ olan Türk beyliklerinden
birisi de Bitlis ve Erzen (Siirt)'de hüküm sürmüĢ olan
Dilmaçoğullarıdır. Bu beyliğin kurucusu Dilmaçoğlu
Mehmed (Muhammed) Bey, Sultan Alparslan devrinde
Bekçioğlu AfĢın, Ahmed-Ģâh gibi Türkmen emîrleri ile
Bizans idaresindeki Anadolu’ya akınlarda bulunuyordu.
22. DEVAMI
Dilmaçoğlu
Mehmed Bey
Malazgirt
Savaşına da
iştirak etmişti
(1071). Daha
sonra onu
Halep
çevresindeki
fetihlere
katıldı. 1085
yılında
Diyarbakır
alındıktan
sonra Bitlis ve
Ahlat da
Selçuklu
kuvvetleri
tarafından
zapt edilmişti.
Bitlis ve
havalisi
Mehmed
Bey’in
idaresine
bırakılarak
ona iktâ
(kullanımı
verildi)
edildi. Bu
suretle
Dilmaçoğulla
rı Beyliği
kurulmuş
oldu.
Önce Kılıç
Arslan'a, onun
ölümünden
sonra da
Ermenşahlar’a
(Ahlatşahlar)
bağlandı.
Togan Arslan
daha sonra
Artuklulardan
İlgazî'ye tâbi
olmuş ve bu
hükümdarla
beraber
Haçlılara ve
Gürcülere
karşı
savaşmıştı.
Hüsâmeddîn
Kurt
zamanında
(1137-1143),
Irak Selçuklu
sultanı Mesud,
kardeşi
Selçuk şâh’a
Ahlat,
Malazgirt ve
Erzen
bölgesini iktâ
etmişti. 1138
Selçukşâh bu
bölgeyi tahrip
ettiği gibi,
halkına da
kötü
davranmıştı.
1192 yılında
Ermenşâhlard
an Begtimur
Bitlis'i zapt
etti.
Bundan
sonra
Dilmaçoğulla
rı Beyliği
Erzen ve
havalisinde
XIV. yüzyılına
sonların
kadar hüküm
sürmüş,
muhtemelen
Akkoyunlular
devrinde
tarihe
karışmıştır.
24. ĠNALOĞULLARI
(1103-1183)
Diyarbakır ve çevresinde kurulmuĢtur. Suriye Selçuklu meliki tarafından
Amid (Diyarbakır) valiliğine getirilen Tuğ Tegin, Haçlılarla mücadele için
ayrıldığı Ģehri Türk beylerinden Ġnal’a vermiĢti.
Ġnal Bey 1103′de Amid’de kendi hükümetini kurdu. YaklaĢık 80 yıl süren
beylik, Amid’in Selahaddin Eyyubî tarafından ele geçirilmesiyle sona
ermiĢtir. Ġnal oğulları, Amid’de(Diyarbakır) birçok eser bırakmıĢtır. Onlar
zamanında Ģehirde 40 bin ciltlik bir kütüphane kurulmuĢtur.
26. ĠNANÇOĞULLARI
(1262-1335)
Kurulduğu yerden dolayı Lâdik
-Denizli Beyliği adıyla da
bilinir. Bu bölge Malazgirt
SavaĢı’ndan kısa bir süre
sonra TürkleĢmiĢtir. Nitekim
Denizli bölgesine 200 bin
çadır halkının yerleĢtiğini
dönemin kaynakları yazar.
1262 yılında Selçuklulara
karĢı ayaklanarak, Ġlhanlı
hâkimiyetine geçen Mehmet
Bey, devletin kurucusudur.
Mehmet Bey’in torunu olan
Ġnanç (Yinanç) Bey, beyliğe
ismini vermiĢtir.
Germiyanlıların ilhakıyla Ġnanç
oğulları beyliği sona ermiĢtir.