1. EUSKAL HERRIAREN HISTORIA
ARDATZ KRONOLOGIKOA
Historia gizadiaren iraganeko gertaeren segida da.
Gertaera historikoen segida adierazteko ardatz kronologikoa da
egokiena. Ardatz kronologikoa gertaerak denboraren arabera
ordenatzeko erabiltzen den grafikoa da.
Gizakiaren historia luzea aztertzeko, aroak bereizten dira.
Aroak hainbat mendez osaturik daude.
Mende batek ehun urteko tartea hartzen du, eta zenbaki
erromatarrez adierazten da. Urteak berriz, zenbaki arruntez
idazten dira.
Gure kulturan, Kristoren jaiotza 0 urtetzat hartzen da, eta
hortik aurrera eta atzera zenbatzen da.
Kristoren jaiotzaren aurreko urteak K.a. laburduraz
adierazten dira eta ondorengoak ez dute laburdurarik ematen,
zenbakia besterik ez.
Adib:
Erromatarrak K.a. 42 urtea Erdi aroa 1120 urtean
2. Aintzinako testua mantso eta arretaz irakurri eta ondorengo
galderak erantzun:
1- Zer da ardatz kronologikoa?
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
2- Aroak zerez osaturik daude?
.........................................................................................................................
3- Zenbat urte ditu mende batek?
.........................................................................................................................
Nola adierazten da? ..................................................................................
4- Gure kulturan zer urtea hartzen da 0 urtea bezala?
.........................................................................................................................
5-Kristoren aurreko urteak nola adierazten dira?
.........................................................................................................................
3. Kokatu beheko ardatzean ondorengo datak:
.- K.a. 40.urtea. –K.o 10 urtea - K.a. 30 urtea
- k.o 90 urtea -K.a 99 urtea - K.a 75 urte
k.a k.o
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
4. GIZAKIAREN HISTORIA
Mendez mende osatu den gizakion bizitza luzeari gizakien
historia deitzen diogu, eta bi zati handietan banatzen dugu:
historiaurrea eta historia.
Historiaurrea denboraldi luzea hartzen du. Gizakia lurrean sortu
zenetik lehen idatziak azaldu ziren arte.
Europari dagokionez, historiaurrearen amaiera K.a. 2000. urte
inguruan gertatu zen.
Erantzun:
1- Zer bi zatitan banatzen dugu gizakien historia?
.........................................................................................................................
2- Noiz hasi zen eta noiz arte iraun zuen historiaurreak?
.........................................................................................................................
3- Europan noiz amaitu zen
historiaurrea? .................................................................
5. HISTORIAREN AROAK
Historia lau aro nagusitan banatu ohi da.
Aintzinaroa: Lehen idatziak agertu
zirenetik Erromako Inperioaren
gainbeherara arte. K.o. 476
Erdi aroa: K.o 476 urtetik
k.o 1453 arte.
Aro modernoa: 1453 urtetik
1789 urtera.
Aro Garaikidea: 1789
urtetik gaur egun arte.
6. HISTORIAURREA
Irakur ezazu ondorengo azalpen testua, ondoren lan
koadernoko 44 orrialdeko koadroa osatzeko.
HISTORIAURREA
Historiaurrea gizakiaren sorreratik dokumentu idatziak azaldu
bitarteko garaia da. Bi aro nagusi bereizten dira: Harri aroa eta
Metal aroa.
HARRI ARO
Metalak lantzen hasi aurrekiko historiaurreko aroa. Paleolito,
Mesolitoa eta Neolitoa hartzen ditu.
Paleolito historiaurreko lehen aroa da. Gizakia harria lantzen hasi
zen, eta ehiztari-biltzaileak ziren.
Mesolito Paleolito ondorengo aroa da. Gizakiak ehiztari eta
fruitu biltzaileak izateaz gain, nekazari eta abeltzain izateko
pausoak ematen hasi ziren.
Neolitoa Gizakiak nekazaritzan eta abeltzaintzan hasi ziren.
Eneolitoa Neolitoaren eta brontze aroaren arteko
Historiaurreko aroa.
METAL AROA
7. EBOLUZIOA
Mendez mende , lurra eta izakiak aldatuz joan dira. Landare eta
animalia batzuk desagertu dira eta beste batzuk antza aldatu
dute.
Denboraren zehar, bizidunak inguruari moldatuz joan dira.
Moldaketa horren ondorioz aldatuz joan dira. Aldaketa horreri
eboluzioa deitzen zaio.
Lurreko beste landare eta animalia bezala, gizakiak ere aldatuz
joan da.
9. 1- Nolako itxura zuten lehen gizakiek?
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
2- Paleolitikoa:
Bizitokia:
.........................................................................................................................
Elikagaiak lortzeko modua:
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
Tresnak eta materialak:
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
Sua:
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
3- Aipatu artelanak dituzten Euskal Herriko lau haitzulo.
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
10. 4. Zer aldaketa gertatu ziren Neolitoan?
Bizitokia:
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
Elikagaiak lortzeko modua:
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
Tresnak eta materialak:
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
5- Zer dira trikuharriak?
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
11. AINTZINAROA: HISTORIAURRETIK ERDI ARORA.
ETXE AURREKO BIDEA
Gaur irakasle berri bat etorri da gelara, andereño Alaznek hanka
hautsi duelako. Irakasle berriari Historia aunitz gustatzen zaio
eta ondorengo hau kontatu digu.
- Historia ipuin luze bat bezala da. Eta Euskal Herriko historia
luze luzea izan da. Niretzat Euskal Herria bidearen bazterrean
dagoen etxe bat da, eta gure herriaren historiari etxe horren
balkoitik begiratu behar zaio.
Gure etxeko balkoitik begira hasita, gure atari aurrean herri
zeltak ikusiko genituzke. Zeltak errementari abilak ziren.
Brontzezko eta burdinazko irudi eta tresna erabilgarriak egiten
zituzten. Zuhaitzak asko maite zituzten. Haritza eta sagarra
12. dituzte bereziki kutunak, zeltek ekarri
omen zuten sagarra eta sagardoa Euskal
Herrira.
Ondotik erromatarrak etorri ziren. Eta hainbat gauza ekarri
zituzten; goldea, mahatsa, ardoa, legeak... eta gainera eraikuntza
ederrak; harrizko ubideak, zubiak, estrata zabalak ...
Ondoren, Arabiatik
eta Afrikatik musulmanak
etorri ziren, Asiatik
juduak eta Indiatik
ijitoak... Baita lurralde
hotzetatik Bikingoak!
13. Bikingoak bidaiari handiak ziren, borrokalari gogorrak eta
marinel apartak. Drakkar izeneko ontzi batzuk erabiltzen
zituzten, arinak eta arraunen indarrekin erraz mugitzen zirenak.
Bikingoak bi aldiz sartu ziren Baionan eta Iruñean Gartzia I.a,
Nafarroako erregea, bahitu zuten. Orduko Euskaldunek 70.000
diru ordaindu behar izan zituzten hura libratzeko.
Erantzun ondorengo galderak:
1- Nolakoak ziren Zeltak?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
......................................................................................................................
2- Zer ekarri omen zuten Euskal Herrira?
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
3- Zer ekarri ote zuten Erromatarrek Euskal Herrira?
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
......................................................................................................................
4- Ondoren, Zein Herriak etorri ziren Euskal Herrira?
14. ..........................................................................................................................
........................................................................................................................
5- Nolakoak ziren
Bikingoak? .....................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
................
6- Zer egin zuten Bikingoek Iruñera joan zirenean?
..........................................................................................................................
........................................................................................................................
ERDI AROA
NAFARROAKO ERRESUMAREN SORRERA: 824. URTEA.
Erdi Aroan sortu eta garatu zen Nafarroako erresuma, inguruko
lurraldeetan beste erresumak sortzen ari ziren garai berean.
15. Gizartea antolatzeko eta kanpoko etsaiei aurre egiteko sortu zen
erresuma. Zenbait mendez, erresuma horrek bildu zituen gaur
egungo euskal lurralderik gehienak.
NAFARROAKO ERRESUMA
Sorrera
Erdi Aroko lehenengo mendeak ( V-IX) garai gatazkatsuak izan
ziren. Euskaldunek beti borrokan ziren kanpotik etortzen ziren
etsaien kontra. Giro horretan, Eneko Aritzak, Iruñeko Erresuma
sortu zuen, 824 urtean.
Garapena
Iruñeko Erresuma gero eta indartsuagoa
bihurtu zen eta inguruko lurrak
bereganatu zituen. Antso III.a Gartzeitz
Nagusia ( 1004-1035) lortu zuen Iruñeko
Erresumak lurralde-hedadurarik handiena.
Desegitea:
Antso III hil ondoren, Nafarroako
Erresumaren lurraldeak haren semeen
artean banatu ziren. Nafarroako erresuma
lurraldeak galtzen hasi zen.
XI.mendetik XVI mendera, hainbat gorabehera izan ondoren.
Arabako, Bizkaiko eta Gipuzkuako lurralde gehienek Gaztelako
Erresumarekin batu ziren. Lapurdik eta Zuberoak ere Nafarrotik
kanpo gelditu ziren.
16. XVI. menderaren hasieran Gaztelako Erresumak Nafarroa
konkistatu zuen eta 1515an Gaztelako erresuman integratu zen.
Nafarroako Erresumak Nafarroa beherako lurraldetan iraun
zuen hainbat urtez. Ondoren Frantziak konkistatu zuen.
Foruak
Foruak herrialdeek beren antolamendurako behar zituzten
legeak ziren.
Euskal Herriko lehenengo lege idatziak XIII. Mendekoak dira.
18. ERDI AROTIK: ARO MODERNORA
EUSKERAZKO LEHEN IDATZIAK
Nafarroako Erresumako hiritarren
hizkuntza euskera zen. Hala ere, latina
19. izan zen erregeen inguruko legegizon eta elizgizonek idazteko
erabili ohi zuten hizkuntza.
Hala ere, Joana III.a Albretekoak, Nafarroa Beheran,
euskerazko kultura bultzatu zuen. Berari esker argitaratu ziren
euskerazko lehenengo liburuak: Bernart Etxepareren “ Linguae
Vasconun Primitiae” eta Joanes Leizarragaren “Testamentu
Berria”.
Euskerazko lehen idatzia
Errioxako Donemiliaga Kukulako
monasterioan, XI mendean, aurkitu zen.
Testu luze baten ertzean eskuz
idatzitako bi esaldi dira. Eta orrialde
hoietan ere dago Gaztelaniazko
lehenengo iskribua.
Euskaraz
argitaratutako lehen
liburua
Bernart Etxeparek 1545ean argitaratu zuen
bere liburua.
Bernart Etxepare apaiza zen. Euskarari beste
hizkuntzen artean behar zuen lekua eman behar
zitzaiola aldarrikatzen zuen.
Erantzun testuari buruzko ondorengo galderak:
1- Zer Erreginak bultzatu zuen Euskarazko kultura?
.........................................................................................................................
2- Zer liburuak argitaratu ziren bere esker?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
20. .........................................................................................................................
.........................................................................................................................
3- Non eta noiz aurkitu ziren lehenengo euskarako idatziak?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
4- Noiz eta Nork argitaratu zuen euskerazko lehenengo liburua?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
5- Zer izenburua zuen?
.........................................................................................................................
Leizarragaren testamentu berria
JUSTIZIA ALA BIDEGABEKERIA
Irakurri arretaz ondorengo testua:
1612an Inkisizioak ( elizaren epaitegi bereziak) Zugarramurdiko
40 bizilagun auzipetu zituen Logroñon eta horietatik 12 sutan
erre zituen.
21. 1610an, inkisizioko kide bat Zugarramurdira bidali zuten,
sorginkeriaren inguruan ikerketa abian jartzeko. Hilabete batzuk
egin zituen herrian eta azkenean, 40 bizilagun preso hartu eta
Logroñora eraman zituen. Horietatik 12 sutan erre zuten eta
bertze batzuk beste zigorrak jasan zituzten: kartzela,
ondasunak galtzeak etab...
Epaiarekin ados ez zegoen epaile batek, Nafarroako mendialdera
ikerketak egitera etorri zen. Eta ikertu ondoren ondorio hauek
atera zituen: Sorginen inguruan erraten ziren hainbertze gauza
gezurra zirela, Akelarreak herritarrek egiten zituzten bestak
zirela eta deabruarekin zer ikustekorik ez zutela. Beraz,
Zugarramurdin atxilotu eta hil zituzten lagunek, ez ziren
sorginak. Beraiekin egindakoa injustizia izugarria izan zen.
Erantzun testuari buruzko ondorengo galderak:
22. 1- Zer zen inkisizioa?
.........................................................................................................................
2- Zer egin zuen Zugarramurdin 1612 urtean?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
3- Epaiketa pasatu ondoren, epaile bat Nafarroako mendebaldera
etorri zen ikerketak egitera, Zergatik?
.........................................................................................................................
4- Ikerketak egin ondoren zer ondorioetara iritsi zen epaile
honek?
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
.........................................................................................................................
ARO GARAIKIDEA
23. 1789ko Frantziako Iraultzak
gobernu aldaketa handiak ekarri
zituen. Botere guztia zuten
erregeak desagertu ziren eta
herritarrek edo beren ordezkariek
hautatutako gobernuak ezartzen
hasi ziren.
Espainako agintariek euskal
foruen aurkako hainbat erabaki
hartu zituzten XIX mendean.
Foruen aldeko hainbat matxinada
eta gerra antolatu ziren.
Industria modernoaren
sorrerarekin eta
hedapenarekin euskal
gizartean aldaketa handiak
gertatu ziren. Euskal Herrian
XIX mendean, labe garaiak
( burdinola berriak eraiki
ziren eta langile asko erakarri
zituzten.
XX MENDEA EUSKAL HERRIKO HISTORIOAN.
24. 1919an Euskaltzaindia sortu
zen. Euskeraren eta euskal
kulturaren suspertze garaia hasi
zen.
1931-1936 Bigarren
errepublika.
Garai honetan Euskal estatutuk
sortu ziren eta lehenengo Eusko
Jaurlaritza osatu zen.
1936: Gerra zibilaren hasiera.
1936ko uztailaren 18an Francisco
Franco jeneral espainiarrak estatu
kolpea jo zuen Espainian, beste
zenbait militarrekin elkartuta.
Kolpe haren ondorioz, Espainia
osoan Gerra zibila sortu zen.
IKASITAKOA ETA EGINDAKOA BERRIKUSI
25. 1. Zeinek dira historiaren aro garrantzitsuenak:
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
2. Noiz sortu zen Nafarroako erresuma?
…………………………………………………………………………………………………………………….
3. Zer berrikuntza garrantzitsuak izan ziren Aro Modernoan?
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
4. Aipatu aro garaikidearen hiru gertaera garrantzitsuak:
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………
26. Ardatz kronologiko bat nola egin
Historialariarentzat, denbora funtsezko lanabesa da.
Batzuetan, gertakari historikoak denboran kokatu behar
izaten ditu. Hainbat gertaera edota gertakari historikoen
iraupena eta segida irudikatu nahi badugu, egokiena ardatz
kronologiko bat erabiltzea da. Tresna grafiko horrek
denboraren lerro edo friso kronologiko. izenak ere jasotzen
ditu.
Ardatz kronologikoak egiteko, hauxe egiten da:
1. Ardatza zehazteko, lehenengo data eta azkenekoa zein
izango diren erabaki (azkena gehienetan aurtengo urtearen
ingurukoa izan ohi da). Adibidez, Kristo aurreko 4000.
urtetik gaur egunera arteko aro historikoak adieraziko
ditugu.
2. Erabiliko ditugun denbora-unitateak erabaki: mendeak eta
urteak, milurtekoak eta mendeak, etab. Ia 6.000 urteko
epea irudikatu behar dugunez, milurtekoak eta mendeak
erabiliko ditugu, urte guztiak azaltzea ezinezkoa ez ezik oso
neketsua litzatekeelako.
3. Bi lerro paralelo eta bi lerro bertikal marraztu, bata
hasieran, K.a. 4000. urtea adierazteko, eta bestea
amaieran, 2000. urtea adierazteko. Urte horiek azalduko
dira zutikako lerroen azpian.
4. Lortzen den segmentua zati berdinetan zatituko dugu.
27. Kasu honetan sei zati berdin egin behar ditugu, sei milurteko
adierazteko.
5. Milurteko bakoitzari dagokion zatia hamar zatitan
banatuko dugu. Hamar zatitxo horiek mendeak adieraziko
dituzte. Gero, ardatzean agertzea nahi dugun gertaerak
idatziko ditugu goiko aldean eta datak adieraziko dira beheko
aldean.
Saia gaitezen orain Historiaurreko aroak ardatz kronologiko
batean irudikatzen. Horretarako, zure koadernoan 15 cm
inguruko ardatz bat marraztu behar duzu. Aro horien
iraupena oso luzea izan zenez, datak idazten hasi aurretik
egin ondoren azaltzen dena.
1. Historiaurreak guztira gutxi gorabehera 2.500.000 urte
iraun zuenez (ardatzaren 15 cm), Behe Paleolitikoko
2.330.000 urteei dagokion zatia hauxe izango da:
2. Beste kasuetan ere gauza bera eginez, emaitza hauexek
lortuko ditugu:
• Erdiko Paleolitikoa (80.000 urte): 0,48 cm.