1. PROJEKT REGIONALNE CENTRUM EKONOMII SPOŁECZNEJ
EKONOMIA SPOŁECZNA
Patronat
Marszałka Województwa Wielkopolskiego
PROJEKT WSPÓ¸FINANSOWANY PRZEZ UNI¢ EUROPEJSKÑ W RAMACH EUROPEJSKIEGO FUNDUSZU SPO¸ECZNEGO
4. Projekt sfinansowano ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego.
Autor: Barbara Sadowska
Korekta: Gina Leśniak
Opracowanie graficzne i druk: Studio Positiv (www.positiv.com.pl)
Copyright by Fundacja Pomocy Wzajemnej „Barka”, Poznań 2009
Wszelkie prawa zastrzeżone.
Każda reprodukcja lub adaptacja całości lub części niniejszej publikacji,
niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji,
wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy.
Wydawca:
Fundacja Pomocy Wzajemnej Barka
Ul. Św. Wincentego 6/9
61-003 Poznań
Tel: 0 61 872 02 86
Fax: 0 61 872 90 50
www.barka.org.pl
5. Spis treści:
Wprowadzenie str. 7-9
I. Kształtowanie otoczenia prawnego dla rozwoju
instytucji ekonomii społecznej w Polsce str. 10-22
II. Kierunki nowelizacji ustawodawstwa i nowe propozycje
prawne w obszarze ekonomii społecznej – analiza problemowa str. 23-31
III. Kierunki rozwoju ekonomii społecznej w Polsce str. 32-36
IV. Koordynacja sektora ekonomii społecznej w Polsce str. 37-38
V. Wyzwania dla polityków, środowisk lokalnych, organizacji
pozarządowych i sektora biznesu str. 39-45
VI. Rekomendacje na rzecz integracji polityk lokalnych,
regionalnych oraz polityk na szczeblu krajowym str. 46-48
VII. Zakończenie str. 49-50
7. Wprowadzenie
W Polsce inicjatywy ekonomii społecznej są sto- czył budowania partnerstw na rzecz integracji
sunkowo młodym fenomenem, chociaż niektóre społecznej w 6-ciu środowiskach lokalnych
środowiska organizacji pozarządowych realizo- w oparciu o program IW Equal, w wyniku które-
wały modelowe programy oparte na wzajemności, go utworzonych zostało 26 podmiotów ekonomii
współodpowiedzialności i aktywności już od 1989 społecznej, w tym 20 spółdzielni socjalnych,
roku. 3 spółki z o.o. i 3 przedsiębiorstwa społeczne.
Poważny wkład w rozwój ekonomii społecznej W 20 miejscowościach wiejskich utworzone
w Polsce miały programy, realizowane przez Fun- zostały nowe stowarzyszenia, animujące działa-
dację Barka w latach 1989-2009. W pierwszym nia obywatelskie w społeczności lokalnej.
etapie były to wypracowywane modele funkcjono-
wania: W wielu krajach Unii Europejskiej ekonomia spo-
- samowystarczalnych wspólnot, które można by łeczna jest określeniem, funkcjonującym od ponad
dzisiaj nazwać prototypami spółdzielni socjal- 20 lat. Opisane zostały charakterystyczne
nych, cechy przedsiębiorczości społecznej, z których
- edukacji dla osób z grup wykluczonych najistotniejsze to podejmowanie działań ekono-
w oparciu o warsztaty przyuczenia zawodowego micznych, zorientowanych na zaspokojenie
i edukację ogólną, które posłużyły jako wzór do potrzeb osób tworzących podmioty ekonomii
wprowadzenia w Polsce Ustawy o Zatrudnieniu społecznej a nie na podział zysku. Wypra-
Socjalnym, sankcjonującej tworzenie centrów cowane zyski inwestowane są ponownie
integracji społecznej w rozwój zasobów ludzkich i rozwój wspólnoty.
- osiedla mieszkań socjalnych (32 mieszkania Użytkownicy sprawują kontrolę nad funkcjo-
wybudowane w partnerstwie publiczno-społecz- nowaniem instytucji oraz uczestniczą w jej zarzą-
no-prywatnym) dla osób uczestniczących dzaniu.
w aktywnych formach reintegracji, co posłużyło
do nowelizacji ustawy o finansowym wsparciu Rozwój różnorodnych form prawnych ekonomii
budowy mieszkań socjalnych i schronień, do społecznej w krajach Unii Europejskiej może po-
której wprowadzono zapis umożliwiający podej- ważnie wesprzeć proces budowania przejścia od
mowanie programów budownictwa socjalnego promowanej przez dziesięciolecia idei państwa
przez organizacje pożytku publicznego we opiekuńczego (welfare state) do nowych form akty-
współpracy z gminami. wizacji, dających możliwości pracy zamiast zasił-
ku. Dotyczy to szczególnie grup zagrożonych wy-
Drugi etap dotyczył powstawania sieci współpracy kluczeniem społecznym, co wiąże się z długotrwa-
organizacji i instytucji, które wyrosły z wcześniej łym bezrobociem, bezdomnością, uzależnieniem,
wypracowanych modeli i utworzenia Związku niepełnosprawnością czy izolacją społeczną.
Organizacji Sieć Współpracy Barka. Trzeci etap
realizowany był w latach 2005 – 2008 i doty- Za klasyczny przykład przedsiębiorczości spo-
7
8. łecznej uznane są włoskie spółdzielnie socjalne. nosprawnych i wykluczonych z tradycyjnego ryn-
W latach 70-tych włoskie organizacje pozarządo- ku zatrudnienia. W obu przypadkach tendencja
we podjęły kampanię na rzecz tworzenia warun- polega na oferowaniu przejściowego zatrudnie-
ków prawnych umożliwia- nia, mającego umożliwić zintegrowanie tych grup
jących tworzenie z otwartym rynkiem pracy zamiast długofa-
miejsc pracy lowego tworzenia miejsc pracy „chro-
dla osób nionej”. Niemcy mają przedsiębior-
stwa społeczne ukierunkowane
na rozwój lokalny, korzystają
z czasowej pomocy publicz-
nej. Ich celem jest tworzenie
miejsc pracy i wspieranie
rozwoju ekonomicznego
przy jedno-czesnym dąże-
niu do integracji społecznej
i zawodowej osób długo-
trwale bezrobotnych. Miej-
sca pracy tworzone są albo
w już istniejących przedsię-
biorstwach prywatnych albo w
ramach uruchamiania nowych
przedsiębiorstw.
Funkcjonujące różnorodne formy
prawne w krajach Europy Środkowej
i Wschodniej to głównie tradycyjne
bezrobotnych organizacje III sektora. Nowoczesne formy,
i znajdujących się w poważnych kryzysach które powstały w ostatnich latach to np. spółki
życiowych. Ich wysiłki uwieńczyła Ustawa interesu publicznego w Republice Czeskiej
o Spółdzielniach Socjalnych, która weszła w ży- czy organizacje wyższej użyteczności pub-
cie po 20 latach zmagań, w 1991 roku. Daje ona licznej na Węgrzech. W minionym 20-leciu
możliwość tworzenia spółdzielni typu A i typu B. w Polsce rozwijały się głównie organizacje,
Pierwsze tworzone są głównie przez osoby zagro- które najczęściej oferowały usługi nadrabiające
żone bezrobociem, drugie - przez osoby niepeł- braki systemu pomocy społecznej.
nosprawne i długotrwale bezrobotne, uzależnione W większości przypadków przyjmowały one
stawiając sobie za cel ich reintegrację społeczno- strategię opartą o tradycyjny model pomocy
zawodową. skierowanej do grup szczególnego ryzyka, w któ-
rym postrzega się beneficjentów jako biernych
Ciekawe są też rozwiązania hiszpańskich przed- odbiorców świadczeń/usług dostarczanych przez
siębiorstw integracji przez pracę dla osób niepeł- wyspecjalizowane grupy profesjonalistów. Model
8
9. ten często nie zakładał aktywnego uczestnictwa
w procesie reintegracji samych zainteresowanych
i w dużej mierze opierał się o środki pozyskane
z budżetu i od innych darczyńców.
W latach 2002-2006 powstał w Polsce nowoczesny
system prawny, który wydaje się być komplemen-
tarną i zintegrowaną propozycją, umożliwiającą
rehabilitację zawodową i zatrudnienie osób
z grup wykluczonych i zagrożonych wyklucze-
niem społecznym oraz niepełnosprawnych.
Na system ten składają się:
1. Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej
oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
z dnia 27 sierpnia 1997r.
2. Ustawa o zatrudnieniu socjalnym;
z dnia 13 czerwca 2003r.
3. Ustawa o spółdzielniach socjalnych;
z dnia 27 kwietnia 2006r.
4. Ustawa o Fundacjach;
z dnia 6 kwietnia 2004r.
5. Ustawa o Stowarzyszeniach;
z dnia 7 kwietnia 1989 r.
6. Ustawa o Działalności Pożytku Publicznego
i Wolontariacie; z dnia 24 kwietnia 2003r.
7. Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach
rynku pracy; z dnia 20 kwietnia 2004r.
8. Ustawa o finansowym wsparciu tworzenia
lokali socjalnych, mieszkań chronionych,
noclegowni i domów dla bezdomnych;
z dnia 8 grudnia 2006r.
9
10. I. Kształtowanie otoczenia prawnego
dla rozwoju inicjatyw ekonomii społecznej
w Polsce
Wspomniane, we wprowadzeniu, ustawy nazywa- organizacje napotykały na poważne problemy
ne są często „ustawami nowej generacji”. General- z odpowiednim przygotowaniem kadry do realiza-
nie stwarzają one możliwości organizowania i pro- cji projektów rozwojowych, konieczne wydaje się
wadzenia instytucji na rzecz aktywizacji społecznej, utworzenie krajowych ośrodków kształcenia
zawodowej oraz zatrudnienia poprzez Kluby kadry na rzecz rozwoju grup dysfunkcyjnych.
Integracji Społecznej, Centra Integracji Społecz- Istotą tego podejścia jest aspekt osobisty,
nej, Spółdzielnie Socjalne, Warsztaty Terapii wzajemnościowy i transcendentny, umoż-
Zajęciowej, Zakłady Aktywności Zawodowej, Zakła- liwiający „przekształcanie się” w trakcie
dy Pracy Chronionej oraz firmy na otwartym rynku realizacji wspólnych działań, motywo-
pracy. Doświadczenia jednak pokazują, że wiele wanie do odchodzenia od postaw rosz-
zależy od osób zaangażowanych w prowadzenie czeniowych ku bardziej uczestniczącym
placówek, od ich przygotowania, umiejętności i aktywnym. Podjęcie szkoleń w CIS
pedagogicznych, osobistego podejścia. Praca czy podjęcie pracy w ZAZ-ach lub spół-
prowadzona w tego typu placówkach wymyka się dzielniach socjalnych przyniesie efekty,
rynkowym mechanizmom popytu i podaży. jeśli w sposób odpowiedni prowadzona
Nie chodzi tu o świadczenie usług na rzecz będzie praca z osobami znajdującymi się
potrzebujących, ale o towarzyszenie w trudnościach życiowych. W chwili obec-
w procesach przemiany i osobistego roz- nej, z powodu nieprzygotowania kadry, w wielu
woju osób niepełnosprawnych, wykluczo- sytuacjach istniejące rozwiązania prawne nie są
nych czy zagrożonych wykluczeniem. Takie w dostatecznym stopniu wykorzystywane zarówno
podejście wiąże się nie tyle z przygotowa- w rehabilitacji zawodowej osób niepełnospraw-
niem technicznym kadry, co jej pedagogicznym nych, jak i grup wykluczonych i zagrożonych wy-
i osobistym zaangażowaniem oraz gotowością kluczeniem społecznym.
do funkcjonowania w relacjach wzajemnościo-
wych. Dotychczas ciągle dominujący jest model Ustawa o rehabilitacji zawodowej oraz zatrud-
dawca - biorca, który zakłada stosunek wyższoś- nianiu osób niepełnosprawnych zawiera pakiet
ciowy pracownika świadczącego usługę na rzecz instrumentów, które są pomocne we wprowadze-
odbiorcy usługi, czyli osoby potrzebującej wspar- niu ich na rynek pracy. Pierwszą możliwością są
cia. Niewłaściwa jest też relacja opiekuńcza czy Zakłady Aktywizacji Zawodowej, w których za-
paternalistyczna, która prowadzi do zastępowania trudnienie znajdują osoby z upośledzeniem znacz-
osoby z grup dysfunkcyjnych w podejmowaniu nym i umiarkowanym. Refundacji podlegają wyna-
zadań życiowych i odpowiedzialności za swoje grodzenia osób niepełnosprawnych oraz działania
życie. Biorąc pod uwagę doświadczenia, zgroma- rehabilitacyjno-lecznicze na ich rzecz. Inną moż-
dzone w trakcie realizacji projektów Equal, gdzie liwością jest pomoc osobom niepełnosporawnym
10
11. w uruchomieniu własnej działalności gospodarczej Warsztaty Terapii Zajęciowej
lub rolniczej. W takiej sytuacji środki na uruchomie- i Zakłady Aktywizacji Zawodowej
nie własnej działalności gospodarczej pochodzą Ustawa o rehabilitacji zawodowej oraz zatrudnie-
z Powiatowego Urzędu Pracy, który udziela niu osób niepełnosprawnych mówi też o prowa-
dotacji na podstawie biznes-planu, do 42 000 zł dzeniu Warsztatów Terapii Zajęciowej (WTZ),
na osobę niepełnosprawną. które przygotowują zawowodo i społecznie osoby
Istnieją możliwości niepełnosprawne do podjęcia zatrudnienia w Za-
dotacji z Po- kładach Aktywizacji Zawodowej. WTZ nie można
jednak nazwać Przedsiębiorstwami Społecznymi,
gdyż nie mogą one prowadzić działalności handlo-
wej, wytwórczej i usługowej. Zapisy legislacyjne,
dotyczące WTZ, powinny się jednak zmienić. Na-
leży WTZ dać większe prawne możliwości sprze-
daży swoich produktów. Wtedy mogłyby prowadzić
własną działalność gospodarczą i nastawić się
na produkcję własnych wyrobów i szukać rynku
zbytu. Takie podejście przyspieszałoby rehabilita-
cję osób niepełnosprawnyh, które widząc, że znaj-
dują się nabywcy na produkty, że praca przynosi
im wymierny dochód, angażują się bardziej odpo-
wiedzialnie w pracę.
Ważne ogniwo w systemie rehabilitacji zawodo-
wej osób niepełnosprawnych, obok Zakładów
wiatowego Pracy Chronionej i podmiotów otwartego rynku
Urzędu Pracy - pracy, stanowią Zakłady Aktywizacji Zawodowej
wkładu do spółdzielni (ZAZ). ZAZ-y są łącznikiem pomiędzy procesem
socjalnej, której członkiem jest osoba niepełno- rehabilitacji społecznej, a procesem rehabilitacji
sprawna, czy na dofinansowanie do oprocento- zawodowj – jako miejsce, w którym pierwsze kroki
wania kredytu bankowego. Pracodawca, zatrud- w procesie aktywizacji zawodowej, mogą stawiać
niający osoby niepełnosprawne otrzymuje zwrot uczestnicy warsztatów terapii zajęciowej czyli pla-
kosztów przystosowania oraz wyposażenia stano- cówek, stwarzających osobom niepełnosprawnym,
wiska pracy dla osoby niepełnosprawnej (dla pra- niezdolnym do podjęcia pracy, możliwości akty-
codawcy, który zatrudni przez 36 miesięcy osobę wizacji. W pierwszej ustawie o rehabilitacji osób
niepełnosprawną) oraz refundację wynagrodzenia niepełnosprawnych z 1991 roku jedyną formą re-
i składek na ubezpieczenie społeczne. Te możli- habilitacji zawodowej były Zakłady Pracy Chronio-
wości w niewielkim procencie są wykorzystywane, nej, dopiero ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 roku
gdyż są one obwarowane licznymi wymaganiami o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz za-
biurokratycznymi, które zniechęcają potencjalnych trudnieniu osób niepełnosprawnych wprowadzono
beneficjentów/ pracodawców. Zakłady Aktywizacji Zawodowej. Pierwotnie umo-
11
12. wy z organizatorem Zakładów Aktywizacji Zawo- na jaki będą przekazywane dochody uzyskane
dowej, którymi były organizacje pozarządowe, z działalności (dochody przekazywane są na za-
podpisywał Państwowy Fundusz Osób Niepełno- kładowy fundusz aktywności). Czwartym warun-
sprawnych. Od 2002 roku umowy z organizatorem kiem jest uzyskanie pozytywnej opinii starosty,
ZAZ-ów podpisywane są na szczeblu samorządów właściwego do miejsca prowadzenia ZAZ.
województw. Zakłady Aktywizacji Zawodowej prowadzą rehabi-
Według Polskiego Forum Osób Niepełnospraw- litację społeczną i zawodową, zatrudniając osoby
nych w ZAZ-ach zatrudnionych jest obecnie 1529 niepełnosprawne zaliczane do znacznego i umiar-
osób, co w przeliczeniu na pełne etaty daje licz- kowanego stopnia niepełnosprawności.
bę 731 etatów. Do tej pory powstało 47 ZAZ-ów, Prowadzący ZAZ otrzymuje dotację na uru-
z czego najwięcej w ostatnich 3-4 latach. chomienie oraz prowadzenie ZAZ ze środków
Status Zakładu Aktywizacji Zawodowej może Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Nie-
otrzymać gmina, powiat, fundacja lub inna orga- pełnosprawnych (PFRON). Fundusz dofinanso-
nizacja społeczna, której celem statutowym jest wuje znaczną część działalności usługowo-re-
rehabilitacja zawodowa i społeczna osób nie- habilitacyjnej (przekazując środki do urzędów
pełnosprawnych. Uzyskanie takiego statusu jest marszałkowskich), natomiast środki na działal-
możliwe, jeżeli są spełnione odpowiednie warunki. ność bieżącą każdy ZAZ musi wypracować sam.
Po pierwsze: odpowiedni procent osób niepełno- Średnio na uruchomienie ZAZ przeznacza się ok.
sprawnych w stosunku do sprawnych. Drugi wa- 1.5 mln zł. Organizator ZAZ może również liczyć
runek odnosi się do infrastruktury ZAZ oraz usług na dofinansowanie do wynagrodzenia pracow-
jakie powinny być zapewnione dla osób niepeł- ników w wysokości nieprzekraczającej 100 proc.
nosprawnych. Pomieszczenia muszą od- najniższego wynagrodzenia. Ponieważ czas pracy
powiadać przepisom i zasadom osób niepełnosprawnych, ze znacznym stopniem
bezpieczeństwa i higieny niepełnosprawności, musi być krótszy (nie dłużej
pracy oraz uwzględ- niż 5 godz. 26 min, a nie mniej niż 3 godz. 51 min),
niać potrzeby osób ich zarobki są odpowiednio mniejsze. Aby nie
niepełnospraw- stracili renty socjalnej, otrzymują wynagrodzenie
nych. Ponadto nieprzekraczające jej wysokości. Ponadto, trzeba
ZAZ-om nale- pamiętać, że PFRON nie ma obowiązku finanso-
ży zabezpie- wania wszystkich kosztów określonych w Rozpo-
czyć opiekę rządzeniu, gdzie wyznaczony jest tylko maksy-
medyczną malny udział procentowy finansowania kosztów
poradnictwo funkcjonowania ZAZ przez PFRON.
i usługi re-
habilitacyjne. Zakłady Pracy Chronionej
Trzeci waru- Zakłady Pracy Chronionej prowadzone są rów-
nek, który gwa- nież na podstawie przepisów art. 28 ust. 1 Ustawy
rantuje przyzna- z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodo-
nie statusu ZAZ, wej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepeł-
odnosi się do celu, nosprawnych (Dz.U.08.14.92) Pracodawca, pro-
12
13. wadzący działalność gospodarczą przez okres Pracodawca uzyskuje status zakładu pracy
co najmniej 12 miesięcy, zatrudniający nie mniej chronionej, jeżeli:
niż 25 pracowników w przeliczeniu na pełny wy- 1) wskaźnik zatrudnienia osób niepełnospraw-
miar czasu pracy i osiągający wskaźniki zatrud- nych wynosi:
nienia osób niepełnosprawnych, przez okres a) co najmniej 40%, a w tym co najmniej 10%
co najmniej 6 miesięcy, uzyskuje status pracodaw- ogółu zatrudnionych stanowią osoby zali-
cy, prowadzącego zakład pracy chronionej. czone do znacznego lub umiarkowanego
Ustawa o rehabilitacji zawodowej i zatrudnieniu stopnia niepełnosprawności, albo
osób niepełnosprawnych nakłada na wszyst- b) co najmniej 30% niewidomych lub psychicz-
kich pracodawców obowiązek zatrudnienia co nie chorych, albo upośledzonych umysłowo,
najmniej 6% osób niepełnosprawnych, a wpłaty zaliczonych do znacznego albo umiarkowa-
z niewykonania tego obowiązku tworzą Państwo- nego stopnia niepełnosprawności;
wy Fundusz Osób Niepełnosprawnych (PFRON). 2) obiekty i pomieszczenia użytkowane przez
Istniejącym spółdzielniom inwalidów, zatrudnia- zakład pracy:
jącym co najmniej 40% osób niepełnosprawnych a) odpowiadają przepisom i zasadom bezpie-
(w tym 10% ciężej poszkodowanych ) nadano sta- czeństwa i higieny pracy,
tus zakładów pracy chronionej (ZPCh), otwiera- b) uwzględniają potrzeby osób niepełnospraw-
jąc zarazem drogę do ubiegania się o jego uzy- nych w zakresie przystoso-
skanie dla komercyjnych podmiotów prywatnych. wania stanowisk pracy,
W zamian za to pracodawca uzyskiwał zwol- pomieszczeń higieniczno-
nienia z większości podatków i składek na sanitarnych i ciągów
ubezpieczenie społeczne. Z czasem liczba komunikacyjnych oraz
prywatnych ZPCh przewyższyła wielokrot- spełniają wymagania
nie te, tworzone w ramach spółdzielni inwa- dostępności do nich,
lidów. W prywatnych zakładach pracy chro- a także:
nionej, które miały przyczynić się do postępu 3) jest zapewniona
w zakresie zatrudnienia osób niepełnospraw- doraźna i specjalistyczna
nych, nadużywane były i często omijane obowią- opieka medyczna, poradnictwo
zujące przepisy. Otrzymywane dofinansowanie i usługi rehabilitacyjne;
na stworzenie miejsca pracy dla osób niepełno-
sprawnych oraz ulgi podatkowe nie skutkowały Pracodawca musi wystąpić z wnioskiem o przy-
zwiększeniem zatrudnienia, a jedynie wykorzysty- znanie statusu pracodawcy, prowadzącego zakład
waniem możliwych form przedsiębiorczych do pro- pracy chronionej. Decyzję w sprawie przyznania
wadzenia nieuczciwej konkurencji. Przedsiębiorcy statusu ZPCh przyznaje wojewoda właściwy miej-
bronili się, że nowe przepisy UE zaostrzyły dopusz- scowo dla siedziby zakładu.
czalność pomocy publicznej dla przedsiębiorców, Przedmiot działalności ZPCh jest nieograniczony.
co zaczęło wymuszać na nich bardziej prorynkową Możliwa jest każda działalność dozwolona przez
orientację. prawo. W przypadku ZPCh nie występują ogra-
niczenia tak jak w przypadku Zakładów Aktywi-
zacji Zawodowej gdzie ZAZ nie może prowadzić
13
14. działalności, polegającej na wytwarzaniu wyrobów Pracy i Polityki Społecznej prof. Jerzy Hausner
przemysłu paliwowego, tytoniowego, spirytusowe- oraz Wiceminister Cezary Miżejewski. W usta-
go, winiarskiego, piwowarskiego, a także pozosta- wie tej po raz pierwszy pojawiło się pojęcie wy-
łych wyrobów alkoholowych o zawartości alkoholu kluczenia społecznego. Ustawa przełamywała
powyżej 1,5% oraz wyrobów z metali szlachetnych dotychczasową praktykę pasywnej i doraźnej
albo z udziałem tych metali lub handlu tymi wyro- pomocy społecznej. Powstawała w czasie, kiedy
bami. wskaźnik bezrobocia w Polsce wynosił powy-
żej 20%, a w niektórych rejonach sięgał 30%.
Zakład Pracy Chronionej należy uznać za Przed- Dotyczy osób długotrwale bezrobotnych, bez-
siębiorstwo Społeczne pomimo, iż podmiot pro- domnych, uzależnionych, po odbytych wyrokach.
wadzący ZPCh, będzie uzyskiwał zysk, który Przeciwnikami ustawy były środowiska, związane
nie jest przeznaczony do podziału pomiędzy pra- z tradycyjnym modelem pomocy społecznej oraz
cowników. Jednakże ZPCh spełnia przesłankę, Polska Agencja Rozwiązywania Problemów Al-
wynikającą z definicji Przedsiębiorstwa Społecz- koholowych, która nie akceptowała, określonych
nego w części dotyczącej ukierunkowania dzia- w ustawie, źródeł finansowania centrów z fun-
łalności na integrację społeczną w skali danej duszy przeznaczonych na profilaktykę i rozwiązy-
społeczności lokalnej. Nadto podmiot prowadzący wanie problemów uzależnień.
ZPCh ma obowiązek utworzyć fundusz rehabilita-
cji osób niepełnosprawnych, z którego to funduszu W lipcu 2007 r. wprowadzono nowelizację
środki przeznaczane są na finansowanie rehabi- do ustawy o zatrudnieniu socjalnym. Nowa regula-
litacji zawodowej, społecznej i leczniczej, w tym cja wprowadziła kilka istotnych zmian w realizacji
na indywidualne programy rehabilitacji osób nie- programów reintegracji społecznej i zawodowej,
pełnosprawnych, opracowywane przez powołane podejmowanych przez centra i kluby integracji
przez pracodawców komisje rehabilitacyjne oraz społecznej. Wzbogacony został pakiet instrumen-
ubezpieczenie osób niepełnosprawnych, zgodnie tów oddziaływania – np. integracyjna premia mo-
z zakładowym regulaminem wykorzystania tych tywacyjna, a także wprowadzono zmiany w zakre-
środków. sie dyscypliny uczestnictwa w zajęciach (limit dni
zwolnienia lekarskiego). Nowelizacja ustawy po-
Obywatelska batalia szerzyła również katalog osób, mogących uczest-
o Centra Integracji Społecznej niczyć w zajęciach centrum integracji społecznej
Centra Integracji Społecznej i Kluby Integracji o osoby niepełnosprawne, wprowadzone zostały
Społecznej powoływane są do życia na podstawie także nowe przepisy, umożliwiające organizowa-
ustawy o zatrudnieniu socjalnym z dnia 13 czerw- nie przez kluby integracji społecznej lokalnych
ca 2003 r. Ustawa ta wzorowała się na doświad- programów prac społecznie użytecznych.
czeniach Fundacji Barka w latach 1989-2002, W latach 2002 - 2003 roku toczyła się prawdziwa
a uzasadnieniem do jej powstania był opis działal- batalia obywatelska, najpierw o kształt ustawy
ności, prowadzonej w ramach tzw. Szkoły Barki, o pomocy społecznej, potem o ustawę o zatrud-
gdzie w warsztatach i pracowniach odbywała się nieniu socjalnym, która miała swoich przeciwników
integracja osób z grup wykluczonych społecz- m.in. w Państwowej Agencji Rozwiązywania Prob-
nie. Promotorem ustawy był ówczesny Minister lemów Alkoholowych.
14
15. Po podpisaniu, przez Prezydenta RP Aleksandra z konstytucyjną zasadą pomocniczości, były wspie-
Kwaśniewskiego, nowej ustawy o pomocy społecz- rane przez wspólnoty „wyższe”, w tym przypadku
nej, niesatysfakcjonującej środowiska organizacji przez administrację
pozarządowych, gdyż wyłączającej organi- samorządową
zacje pozarządowe z możliwości równo- bądź rzą-
rzędnego działania z sektorem pub- dową,
licznym, Tomasz Sadowski, jako aby
członek Rady działalności Po-
żytku Publicznego, biorący
aktywny udział w debacie
o jej kształt, wystosował
list do Podsekretarza
Stanu Cezarego Miże-
jewskiego (16 marca
2004): „Mam nadzieję,
że w najbliższym cza-
sie, w wyniku zapowia-
danej przez wicepre-
miera Jerzego Hausera
„debaty publicznej”, zo-
staną określone nowe
założenia do polityki spo-
łecznej, którą wicepremier
nazwał „polityką społeczną
nowej generacji”. Jestem przeko-
nany, że doprowadzimy w naszym nie były
kraju do jednej, zintegrowanej pomocy przez nie za-
społecznej, w miejsce dwóch niewspółpracują- stępowane ani też
cych ze sobą systemów pomocy, z których jeden wypierane z ich naturalnego
organizowany jest i prowadzony przez administra- obszaru działania.(…) Administracja publiczna
cję publiczną, a drugi przez obywateli w ramach często utożsamiana jest z „państwem”, a ograni-
wspólnot, organizacji pozarządowych i kościo- czenie jej roli z „wypieraniem państwa” . Obywatele
łów.(…) Zintegrowany system pomocy społecznej nie mogą wyprzeć państwa, ale mogą ograniczyć
nie jest utopią. Jego ukształtowanie posłuży peł- jego rolę, co jest konieczne w krajach o tradycjach
niejszej integracji społecznej oraz zwiększy szansę postkomunistycznych czy totalitarnych. „Państwo”
na skuteczniejsze działania w czasie transformacji, stanowią wszystkie instytucje, zarówno publiczne
budowania wolnego rynku i demokracji, gdzie oby- jak i obywatelskie, przy czy administracja powin-
watel nie będzie „klientem we własnym kraju”.(…) na pełnić rolę pomocniczą, czyli służebną. Stąd
Chciałbym, aby organizacje obywateli, tworzone zasada pomocniczości względem obywateli i ich
na rzecz rozwoju środowisk zagrożonych, zgodnie wspólnot.”
15
16. Tak jak nie udało się wprowadzić reguł, wynikają- czy pomogą w przekształcaniu roszczeniowych
cych z „zasady pomocniczości” do ustawy o pomo- postaw w rozwojowe. Zgodnie z ustawą, centra
cy społecznej, tak po wielomiesięcznych debatach integracji społecznej mogą być zakładane przez
doszło do przyjęcia ustawy o zatrudnieniu socjal- organizacje pozarządowe oraz przez samorząd
nym i zapisu o spółdzielniach socjalnych w ustawie lokalny (na podstawie uchwały prezydenta, wójta,
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy, burmistrza). Ustawa mówi, ze osoba bezrobotna
a następnie do ustanowienia samodzielnej ustawy (co najmniej 12 miesięcy w ciągu 2 lat) uczestni-
o spółdzielniach socjalnych. cząca w CIS, otrzymuje świadczenie integracyj-
ne w wysokości 100% zasiłku dla bezrobotnych.
Wpływ programów socjalno-eduakcyjnych
na powstanie Ustawy o zatrudnieniu
socjalnym
Działania obywatelskie i rozwiązania systemowe
w polityce społecznej wspierał wicepremier prof.
Jerzy Hauser, który znał „Barkę” jeszcze zanim
został ministrem a potem wicepremierem ze spot-
kań ze studentami Akademii Ekonomicznej z Kra-
kowa, w ramach organizowanych przez profeso-
ra, seminariów. W 2002 roku, po powołaniu prof.
Hausera na Ministra Pracy i Polityki Społecznej,
odwiedził on Szkołę Barki w Poznaniu na Zawa-
dach, która od 1998 roku realizowała działania ak-
tywizujące osoby z grup wykluczonych w różnych
warsztatach: w warsztacie krawieckim, stolarskim,
budowlanym, gastronomicznym, komputerowym. Osoby uczestniczą w programie do roku,
Funkcjonowało tam ambulatorium medyczne dla ale w uzasadnionych przypadkach uczestnictwo
osób, które miały utrudniony dostęp do opieki me- może być przedłużone do 1,5 roku. Skierowania
dycznej oraz przedszkole, umożliwiające udział do CIS wystawiane są przez ośrodki pomocy spo-
w zajęciach kobietom, mającym pod opieką małe łecznej. Ten zapis powoduje pewne komplikacje,
dzieci. szczególnie w tych miastach, gdzie obok CIS-ów
Szkoła „Barki” stała się prototypem centrów integra- funkcjonują programy aktywizujące, prowadzone
cji społecznej, tworzonych w oparciu o powołaną przez instytucje administracji publicznej. Mamy
w 2003 roku Ustawę o zatrudnieniu socjalnym. wtedy do czynienia ze zjawiskiem zachęcania
Opis funkcjonowania Szkoły „Barki” i zebrane osób do programów realizowanych głównie przez
doświadczenia posłużyły jako „usprawiedliwienie” „własne” instytucje. Gdyby zastanowić się nad tym
wprowadzenia ustawy. Powstawaniu ustawy towa- w kontekście konstytucyjnego zapisu o subsydiar-
rzyszyły gorące dyskusje o jej zasadności, o kosz- ności czyli pomocniczej roli państwa w stosunku
tach dla państwa. Zastanawiano się czy powsta- do obywateli (a nie wyręczającej), to trzeba by
jące centra integracji społecznej przyczynią się powiedzieć, że zasada ta jest nierespektowana.
do zmiany pasywnej polityki społecznej w Polsce, Rozmnażanie własnych agend w sytuacji, gdy
16
17. obywatele są gotowi do podejmowania inicjatyw, a biorąc pod uwagę, że średnio uczestniczy w nich
przyczynia się do hamowania rozwoju społeczeń- ok. 50 osób, to ich rola w przekształcaniu klien-
stwa obywatelskiego. tystycznej pomocy społecznej jest jak na razie
niewielka i dotyczy grupy 2500 osób. Ponadto,
Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów w okresie 2006-2007 powstało w Polsce po-
Alkoholowych zgłosiła protest przeciwko zapisom nad 300 Klubów Integracji Społecznej, które są
ustawy. dotyczącym finansowania ustawy z fundu- uproszczoną i mniej formalną formułą CIS-ów.
szu alkoholowego, argumentując, że środki te są Przewiduje się, iż w latach 2008-2010 liczba CIS-
przeznaczone na terapię, a nie na formy edukacji ów wzrośnie do 100 i tą formą aktywizacji zostanie
zawodowej i ogólnej. Na stronach internetowych objętych 7 500-10 000 osób z grup wykluczonych
www.ngo.pl oraz www.barka.org.pl rozgorzała społecznie.
dyskusja, gdzie kilkaset osób zabrało głos. Wy-
stosowano też listy do posłów i senatorów oraz W Ustawie o zatrudnieniu socjalnym jest też mowa
członków rządu, które opowiadały się za wprowa- o Klubach Integracji Społecznej. Klub Integracji
dzeniem ustawy. Społecznej może tworzyć gmina lub organizacja
pozarządowa prowadzące reintegrację zawodo-
Tymczasem okazało się, że w CIS-ach sporą wą i społeczną dla osób, które podlegają wyklu-
część stanowią osoby uzależnione od alkoholu czeniu społecznemu i ze względu na swoją sytu-
(na podstawie CIS-ów z Wielkopolski jest ich po- ację życiową nie są w stanie własnym staraniem
nad 50%). Poza tym CIS-ów powstało znacznie zaspokoić swoich podstawowych potrzeb
mniej niż się spodziewano i w większości przypad- życiowych i znajdują się w sytuacji powodującej
ków korzystają one z dofinansowania Europejskie- ubóstwo oraz uniemożliwiającej lub ograniczającej
go Funduszu Społecznego, a więc w niewielkim uczestnictwo w życiu zawodowym, społecznym
procencie korzystają z dofinansowania samorzą- i rodzinnym.
dów (CIS-y wiejskie w ogóle nie korzystają).
W klubach integracji społecznej można organizo-
Dzisiaj nikt nie ma wątpliwości, że CIS to nowo- wać w szczególności:
czesna forma pomagania, przełamująca silne po- 1) działania mające na celu pomoc w znalezieniu
stawy roszczeniowe. Uczestnik zobowiązany jest pracy na czas określony lub na czas wykonania
do codziennego uczestnictwa w zajęciach przez określonej pracy, w pełnym lub niepełnym
6-8 godzin, dzięki czemu możliwe jest połącze- wymiarze czasu pracy u pracodawców, wy-
nie otrzymywania świadczenia integracyjnego konywania usług na podstawie umów cywil-
ze zobowiązaniem do aktywności i pracy nad noprawnych oraz przygotowanie do podjęcia
sobą. Dotychczas stosowane formy pomocy mia- zatrudnienia;
ły charakter utrwalający pasywne postawy. CIS 2) prace społecznie użyteczne;
prowadzą działalnośc wytwórczą, usługową i han- 3) roboty publiczne;
dlową, która pozwala weryfikować jakość usług 4) poradnictwo prawne;
i produktów pod kątem rynkowym . Niestety, cią- 5) działalność samopomocową w zakresie zatrud-
gle znikomy procent osób w skali kraju korzysta nienia, spraw mieszkaniowych i socjalnych.
z formy CIS-ów. Do tej pory powstało ich 56,
17
18. Ustawa o spółdzielniach socjalnych perspektywy w przeciwdziałaniu wykluczeniu spo-
Spółdzielczość w Polsce zrodziła się w czasach łecznemu” (Rynek Pracy, nr 3/2005) tak opisuje
kiedy nie istniało państwo polskie i ruch spółdziel- ten etap działań: „Te przedsiębiorcze działania
czy postrzegany był jako przejaw obrony tożsa- „Barki” wyprzedzały aktualnie istniejące rozwiąza-
mości i suwerenności narodowej oraz jako objaw nia legislacyjne (szczególnie dotyczące spółdzielni
przeciwdziałania niesprawiedliwości społecznej. socjalnych) i narażone były na wiele przeciwności.
Pierwsza spółdzielnia założona została przez ks. Traktowane były przez państwo i samorząd jak
Stanisława Staszica w 1816 roku. Było to Towarzy- normalne firmy komercyjne , podejmowały ryzy-
stwo Rolnicze Ratowania się w Nieszczęściach. ko ekonomiczne poprzez zaciąganie kredytów na
Obecnie ruch spółdzielczy w Polsce postrzega- stworzenie bazy dla prowadzenia działań, mia-
ny jest negatywnie, co jest dziedzictwem okresu ły trudności w utrzymaniu równowagi pomiędzy
PRL-u. Spółdzielczość została wówczas włączo- aspektem społecznym i ekonomicznym (przewaga
na w system centralnie planowanej gospodarki aspektów społecznych w obliczu wzrastającej ska-
i stała się narzędziem władzy państwowej, co po li ubóstwa i konieczności zaspokajania podstawo-
roku 1990 postawiło ją w opozycji do odbudowu- wych potrzeb). Tylko do 20% osób zatrudnionych
jącego się społeczeństwa obywatelskiego i rodzą- było na umowę o pracę, reszta to wolontariusze.
cej się demokracji. Nowy rodzaj spółdzielni tzw. Działania te narażone były na niestabilność eko-
spółdzielnie socjalne został wprowadzony Ustawą nomiczną ze względu na niskie kwalifikacje osób
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pra- zatrudnionych w przedsiębiorstwach.”
cy 20 kwietnia 2004 roku, w której spółdzielnie Była to działalność not-for-profit ukierunkowana
socjalne stanowiły jeden z rozdziałów tej ustawy. na tworzenie warunków do reintegracji społeczno-
Inspiracją były włoskie spółdzielnie socjalne oraz zawodowej grup wykluczonych społecznie z jednej
działania prowadzone przez niektóre oreganiza- strony, z drugiej - wypracowywane środki wspie-
cjre pozarządowe. W 2006 roku została wpro- rały utrzymywanie różnych działań społecznych
wadzona przez Parlament oddzielna ustawa np. w Poznaniu hosteli dla bezdomnych. Prowa-
o spółdzielniach socjalnych. dzone działania stanowiły rodzaj firm społecznych,
w których zatrudnione były osoby długotrwale
Podstawy przedsiębiorczości społecznej kształto- bezrobotne, najczęściej mało konkurencyjne,
wane były w Polsce w okresie transformacji przez przyuczające się na nowo do aktywności
organizacje pozarządowe, które podejmowały, zawodowych i społecznych.
mimo braku odpowiedniego ustawodawstwa i fina- Doświadczenia zebrane w „Barce” przez
sowania, programy integracji społeczno-zawodo- prawie 19 lat, w jakimś sensie odpo-
wej w stosunku do grup i środowisk, które w tym wiadają okresowi przed wprowadze-
okresie znalazły się w najtrudniejszych sytuacjach niem ustawy o spółdzielniach socjal-
życiowych, Wśród organizacji tych była Fundacja nych we Włoszech, kiedy to katolickie
„Barka”, która w 1989 roku rozpoczęła programy organizacje pozarządowe walczyły
Wspólnot, utrzymujących się w oparciu o osobistą o nowe możliwości reintegracji spo-
pracę członków. Programy te realizowane były na łeczno-zawodowej dla osób niespraw-
terenach wiejskich i miejskich. Tomasz Sadowski nych, uzależnionych, po odbytych wy-
w artykule „Ekonomia społeczna w Polsce – nowe rokach.
18
19. Wiedza o włoskich spółdzielniach socjalnych istnia- społeczno-zawodowej i przełamywania postaw
ła w „Barce” od 1995 roku, kiedy jeden z członków roszczeniowych osób długotrwale bezrobot-
„Barki”, podczas wizyty studyjnej w Rzymie, orga- nych, bezdomnych, uzależnionych, po pobytach
nizowanej przez Forum Fundacji Polskich, odkrył w zakładach karnych, uchodźców, osób nie-
istniejące tam spółdzielnie socjalne. Ustawa wło- pełnosprawnych itp. Po raz pierwszy osoby te,
ska z 8 listopada 1991 roku została przywiezio- zamiast podlegać dystrybucji dóbr i usług, zostały
na do Polski . Tłumaczenie to zostało zaprezen- włączone w krąg wymiany i produkcji dóbr i usług
towane Wicepremierowi Jerzemu Hausnerowi, we wspólnocie lokalnej poprzez osobiste zaanga-
aktualnemu Ministrowi Pracy i Polityki Społecz- żowanie w wykonanie pracy na rzecz wspólnoty
nej, który zainspirowany przykładem włoskim, lokalnej. To uczyniło z niedawnych klientów pomo-
powołał zespół do opracowania wytycznych cy społecznej, - członków spółdzielni socjalnych,
do nowoczesnych ustaw polityki społecznej. pracowników, członków zarządów, współwłaści-
Na tej podstawie rozpoczęły się dyskusje i anali- cieli spółdzielni socjalnych i konsumentów, których
zy, które doprowadziły do wprowadzenia najpierw status społeczno-ekonomiczny uległ pozytywnej
rozdziału o spółdzielniach socjalnych do ustawy zmianie.
o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku
pracy w 2004 roku, a następnie, w kwietniu 2006 Obecnie liczba spółdzielni socjalnych jest niewiel-
roku, do uchwalenia odrębnej Ustawy o spółdziel- ka i wynosi 156 podmiotów zatrudniających ok.
niach socjalnych. 700 pracowników. Część członków spółdzielni
funkcjonuje jako wolontariusze, czekając na swo-
Ustawa ta jest wielkim osiągnięciem w polskiej ją kolejkę do zatrudnienia. Wynagodzenia
polityce społecznej, gdyż przyczynia się do przej- w spółdzielniach socjalnych kształtują się
ścia od klientystycznej i pasywnej polityki społecz- ciągle na niskim poziomie i wynoszą ok. 970zł
nej do różnych form miesięcznie (najniższa płaca w Polsce).
aktywizacji Ok. 45% spółdzielni socjalnych, mimo zarejestro-
wania, nie podjęło działalności. Spółdzielnie
socjalne pomyślane były przez ustawodawcę
jako formy reintegracji społeczno-zawodowej
o charakterze przejściowym dla grup wyklu-
czonych, dlatego ich udział wśród członków
spółdzielni wynosi 80%. Nowelizacja Ustawy
o spółdzielniach socjalnych zakłada zmianę tych
proporcji na 50 % do 50%. Powodem trudności
w rozwoju spółdzielni socjalnych są:
- brak kadry przygotowanej do reintegracji spo-
łeczno-zawodowej osób z grup defaworyzowa-
nych
- silne, skostniałe struktury tradycyjnej pomocy
społecznej oparte na dystrybucji dóbr i usług
oraz na tradycyjnej relacji klient – usługobiorca,
19
20. pracownik socjalny - usługodawca Inne formy prawne, umożliwiające rozwój
- zbyt mała wiedza o ekonomii społecznej przedsiębiorczości społecznej
w środowiskach lokalnych, brak liderów zdol- Zgodnie z Ustawą o fundacjach, fundacja może
nych do działań integracyjnych, animacyjnych, być ustanowiona dla realizacji celów, zgodnych
przedsiębiorczych we wspólnotach lokalnych z podstawowymi interesami Rzeczypospoli-
oraz wśród pracowników instytucji pomocy tej Polskiej, takich jak: ochrona zdrowia, rozwój
społecznej i rynku pracy gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura
- bariery natury prawnej i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona
np. trudności środowiska oraz opieka nad zabytkami. Funda-
w uzyskaniu cja może prowadzić działalność gospodarczą
gwarancji w rozmiarach służących realizacji jej celów.
bankowych Postanowienia, dotyczące prowadzenia działal-
lub poręczeń ności gospodarczej muszą się znaleźć w statucie
przez osoby fundacji.
zakładające Zgodnie z Ustawą Prawo o stowarzyszeniach,
spółdzielnie stowarzyszenie może prowadzić działalność
socjalne gospodarczą, według ogólnych zasad, określo-
- niemożność nych w odrębnych przepisach. Dochód z działal-
uzyskania wspar- ności gospodarczej stowarzyszenia służy realiza-
cia w sytuacji cji celów statutowych i nie może być przeznaczony
zadłużenia osób, zakłada- do podziału między jego członków.
jących spółdzielnię socjalną
- brak struktur wspierających spółdzielnie socjalne Zgodnie z Ustawą o działalności pożytku publicz-
oraz małe zintegrowanie sektora nego i wolontariacie, organizacja pozarządowa
- stereotypy, nieufność i brak tradycji współpracy może prowadzić 3 rodzaje działal-
międzysektorowej we wspólnotach lokalnych ności: działalność statutową
nieodpłatną, działalność
W najbliższych latach priorytetem powinno być statutową odpłatną oraz
budowanie systemu wsparcia dla rozwoju spół- działalność gospodar-
dzielni socjalnych tj. system edukacji ustawicznej czą. Dwie pierwsze są
dla kandydatów i członków spółdzielni socjalnych, działalnością statutową,
edukacja liderów lokalnych, system doradztwa której przedmiot wskazują,
prawnego, księgowego, finansowego i szkolenio- wymienione w statucie, cele
wego, budowanie Partnerstwa Lokalnego na rzecz oraz wskazane sposoby ich
integracji społecznej oraz tworzenie konsorcjów realizacji. Zarówno działalność nie-
spółdzielni socjalnych w sytuacji ich umocnienia odpłatna, jak i działalność odpłatna, jest działal-
się i wzrostu ich liczby. nością nienastawioną na zysk, a więc działalnoś-
cią non-for-profit.
W Polsce działalność statutową odpłatną prowadzi
14% organizacji, zaś zaledwie 8% organizacji pro-
20
21. wadzi działania gospodarcze (przedsiębiorstwo
społeczne, wydzielone organizacyjnie i finanso-
wo).
Działalność odpłatna pożytku publicznego organi-
zacji pozarządowych stanowi działalność gospo-
darczą, jeżeli:
1) pobierane wynagrodzenie jest w odniesieniu
do działalności danego rodzaju wyższe od
tego, jakie wynika z kalkulacji bezpośrednich
kosztów tej działalności, lub
2) wynagrodzenie osób fizycznych z tytułu zatrud-
nienia przy wykonywaniu statutowej działal-
ności nieodpłatnej oraz działalności odpłatnej
przekracza 1,5-krotność przeciętnego wyna-
grodzenia miesięcznego w sektorze przedsię-
biorstw, ogłoszonego przez Prezesa Głównego
Urzędu Statystycznego za rok poprzedni.
Nie można prowadzić odpłatnej działalności
pożytku publicznego i działalności gospodarczej
w odniesieniu do tego samego przedmiotu dzia-
łalności.
Organizacje mogą prowadzić dwa typy przedsię-
biorstw społecznych:
1. takie, które generują środki z prowadzonej
działalności gospodarczej na realizację celów
społecznych i wsparcie programów na rzecz
osób potrzebujących;
2. takie, które tworzą miejsca pracy głównie
dla osób, mających szczególne trudności
ze znalezieniem pracy: niepełnosprawne,
bezdomne, długotrwale bezrobotne, uzależnio-
ne, korzystające z pomocy społecznej itp.
21
23. II. Kierunki nowelizacji ustawodawstwa
i nowe propozycje prawno – organizacyjne
w obszarze ekonomii społecznej
Ciągle wyzwaniem jest tworzenie odpowiedniej 1. terapii i włączenia osoby bezdomnej w życie
przestrzeni społeczno-finansowo-prawnej dla roz- hostelu czy schroniska, uczestnictwa w różne-
woju przedsiębiorczości społecznej w Polsce. go typu grupach samokształceniowych oraz
Obecnie, mimo powstałego systemu prawnego, edukacji ogólnej i zawodowowej w CIS-ach
inicjatywy ekonomii społecznej napotykają na licz- lub KIS-ach,
ne przeszkody i bariery. 2. włączenia do szerszej wspólnoty lokalnej
Można dostrzec brak spójności w decyzjach w ramach budowanych partnerstw lokalnych
na szczeblu ministerstw, dotyczących kontynu- na rzecz integracji społecznej ,
acji działań osiągniętych w ramach projektów 3. wsparcia osób z grup wykluczonych przez
IW Equal. nowy rodzaj instytucji integrującej z rynkiem
pracy tj. Centra Ekonomii Społecznej, wspiera-
Departament Pomocy Społecznej i Integracji jące oganizacje pozarządowe w uruchomieniu
(MPiPS) wraz z partnerami społecznymi, przy- przedsiębiorstwa społecznego oraz wspierają-
gotowuje projekt systemowy w zakresie wypra- ce osoby bezrobotne w utworzeniu spółdzielni
cowywania lokalnych standardów wychodzenia socjalnych, które wykonują usługi na rzecz
z bezdomności. Jest to o tyle problematyczne, wspólnoty lokalnej umożliwiając w ten sposób
że takie standardy były modelowo wypracowy- samozatrudnienie członków spółdzielni.
wane w kilku projektach Equal. W związku 4. Końcowym elementem jest mieszkanie
z tym należałoby raczej przeznaczyć socjalne lub docelowe mieszkanie
środki na wdrażanie w gminach komunalne czy TBS-owskie.
na terenie całej Polski już wypra-
cowanych standardów i dobrych Takie standardy w kilku rejonach
praktyk, zamiast opracowywania Polski zostały wdrożone i moż-
od początku takich standardów. na je rozszerzać. Istotną kwestią
Wypracowane standardy poka- jest kontynuacja wypracowa-
zywały drogę integracji społecz- nych modeli oraz umożliwienie
no-zawodowej grup wykluczonych ich wdrażania w kolejnych etapach
we wspólnocie lokalnej. Modele finansowania do 2013 roku, zamiast
te dotyczą rozwoju różnych grup spo- uruchamiania od początku procesów
łecznych, w tym osób bezdomnych, co umożliwia wypracowywania standardów, w tym przypadku
uniknięcie stygmatyzacji jakiejś jednej wybra- dotyczących wychodzenia z bezdomności.
nej grupy społecznej. Standardy wychodzenia
z bezdomności, wypracowane w Partnerstwie Po zakończeniu programu IW Equal widoczny
„Ekonomia Społeczna w Praktyce”, dotyczą: stał się brak spójności w wytycznych i rozporzą-
23
24. dzeniach, dotyczących Programu Operacyjnego ło postawionych w stan upadłości. W tym samym
Kapitał Ludzki na lata 2007-2013. Poniżej usto- czasie Ośrodki Pomocy Społecznej, Powiatowe
sunkuję się do decyzji podejmowanych w ostatnim Centra Pomocy Rodzinie oraz Powiatowe Urzędy
półroczu na szczeblu rządowym i regionalnym Pracy otrzymują środki dodatkowe (oprócz tych,
w zakresie kierunków nowelizacji ustaw, wytycz- którymi dysponują na bieżącą działalność), prze-
nych, dotyczących realizacji konkursów gran- znaczone na aktywizację społeczną i zawodową
towych i projektów systemowych, które wska- osób bezrobotnych, klientów pomocy społecznej,
zują na brak komunikacji i korelacji pomiędzy wychowanków ośrodków wychowawczych oraz
różnymi departamentami, instytucjami i ustawami, osób niepełnosprawnych z puli tzw. projektów
co w konsekwencji prowadzi do utrudnienia systemowych, które realizowane są w skali krajo-
kontynuacji projektów na rzecz integracji spo- wej. Tu nie stosuje się trybu konkursowego i każdy
łeczno-zawodowej oraz w wielu przypadkach projekt jest przyjmowany do realizacji. Wiele z tych
do osłabienia, a w krańcowych sytuacjach, nawet instytucji po raz pierwszy przymierza się do realiza-
do eliminacji partnerów społecznych. cji tego typu zadań, niektóre ośrodki pomocy spo-
łecznej nie podejmują działania, bo nie czują się
W ostatnich kilkunastu miesiącach zostały ogło- dość przygotowane, inne zlecają przeprowadze-
szone wyniki konkursów, realizowanych w ramach nie szkoleń firmom komercyjnym. Zastanawiające
POKL- Priorytet VII (poddziałanie 7.2.1. i 7.2.2, jest, dlaczego nie włączono w projekty systemowe
Aktywizacja zawodowa i społeczna osób zagro- CIS-ów - instytucji pożyt-
żonych wykluczeniem społecznym), w których ku publicznego
w zdecydowanej większości województw instytu-
cje ekonomii społecznej, takie jak CIS-y czy
organizacje wspierające rozwój przedsię-
biorczości społecznej, w tym spółdziel-
ni socjalnych, nie zostały przyjęte
do realizacji. Analiza podejmowa-
nych na szczeblach regionalnych
decyzji w tym zakresie wskazuje,
że w opinii Wojewódzkich Urzę-
dów Pracy, które były instytucjami
pośredniczącymi pomiędzy MRR
a beneficjentami programu, firmy
komercyjne były znacznie bliższe
realizacji koncepcji integracji spo-
łecznej niż organizacje z wieloletnim
stażem i doświadczeniem w tej dzie-
dzinie, co może budzić zdziwienie.
W wyniku małej wiedzy wśród członków
komisji konkursowych i ciągle niskiej kulturze
solidarności, kilkanaście CIS-ów w Polsce zosta-
24
25. ze statusem nadanym przez wojewodę, funk- i w okresie późniejszym
cjonujących w oparciu o Ustawę o zatrudnieniu ,prowadzącym do ich
socjalnym, specjalizujących się w integracji pełnej aktywizacji
społeczno-zawodowej. Dlaczego, w przyjętej zawodowej.
strategii w zakresie integracji społecznej i zawo-
dowej, pomija się już funkcjonujące instytucje W dyskusji pod-
integracji społecznej jakimi są CIS-y i KIS-y? kreślano, że spo-
W Konstytucji RP istnieje zapis o pomocniczej roli śród powstałych
państwa. Co wynika z tego zapisu? Oznacza to, spółdzielni socjal-
że wspólnoty rodzinne, sąsiedzkie, lokalne, oby- nych wiele nie podję-
watelskie, podejmujące działania wspierające swo- ło działalności ze wzglę-
ich członków w różnych obszarach (socjalnych, du na słabe przygotowanie
edukacyjnych, kulturalnych, zdrowotnych, przed- członków oraz brak osób, które potrafiłyby moty-
siębiorczych, sportowych itp., powinny otrzymać wować do pracy, dawać dobry przykład i pomóc
wsparcie od państwa, ale nie powinny być przez nawiązać kontakty ze wspólnotą lokalną.
administrację publiczną zastępowane. Powyższe Takie propozycje mogą wydawać się uzasadnio-
przykłady są tego zaprzeczeniem. ne, biorąc pod uwagę fakt, że dotychczas zareje-
strowanych zostało w Polsce ok. 160 spółdzielni
Nowelizacja Ustawy socjalnych, z których na rynku utrzymuje się
o spółdzielniach socjalnych ok. 50%, co może być znakiem i słabości członków
W nowelizacji ustawy o spółdzielniach socjalnych i braku oparcia w środowisku lokalnym. Jednak
proponuje się zwiększenie procenta zatrudnio- biorąc pod uwagę fakt, że proces reintegracji spo-
nych osób, które nie są wykluczone społecznie łeczno-zawodowej jest długi i trudny należy upa-
ani zawodowo z 20% do 50%. Te propozycje trywać rozwiązań we wzmacnianiu system wspar-
zmian ustawowych dotyczących zmian propor- cia partnerskiego oraz w edukacji i doradztwie
cji osób dysfunkcyjnych tworzących spółdzielnie dla spółdzielni socjalnych. Zwiększenie liczby osób
socjalne z 80% do 20% na 50% do 50%, wraz o wysokich kwalifikacjach w spółdzielniach socjal-
z propozycją wydłużenia okresu pobytu w Cen- nych może rodzić niebezpieczeństwo, że osoby
trum Integracji Społecznej w stosunku do osób, z grup zagrożonych wykluczeniem lub wykluczo-
które przygotowują się do założenia spółdzielni nych społecznie, jako mniej rynkowe, mniej spraw-
socjalnej, zostały przez część środowiska zaopi- ne i zależne, będą traktowane jak tania siła robo-
niowane pozytywnie. Poszerzenie działalności cza, a nie jak współwłaściciele przedsiębiorstwa.
CIS o nowe formy wsparcia dla absolwen-
tów - również po opuszczeniu CIS-u i wstąpieniu W projekcie nowelizacji Ustawy o spółdzielniach
do spółdzielni socjalnej - wydaje się bardzo słusz- socjalnych, rozszerza się grupę możliwych zało-
nym kierunkiem. Dzięki temu, mógłby powstać życieli spółdzielni socjalnych o podmioty prawne
system, gwarantujący ciągłość towarzyszenia takie jak organizacje pozarządowe lub gminy.
osobom bezrobotnym czy niepełnospraw- Dopuszczenie podmiotów prawnych do zakładania
nym zarówno w okresie rocznego uczest- spółdzielni socjalnych wzbudza wiele kontrowersji,
nictwa w programie edukacyjnym CIS jak gdyż odbiera pracownikom poczucie bycia współ-
25
26. właścicielem spółdzielni, co skutkuje zmniejsze- czenia autonomii osób, dla których spółdzielnie
niem ich odpowiedzialności za firmę. W tej sytuacji zostały powołane.
zaproponowano rozwiązanie pośrednie, dające
podmiotom prawnym możliwość scedowania praw Nowelizacja Ustawy o promocji zatrudnienia
do spółdzielni na wcześniejszych pracowników i instytucjach rynku pracy
w momencie, gdy będą oni w stanie podjąć pełną Również kierunki nowelizacji Ustawy o promocji
odpowiedzialność za spółdzielnię. Zagrożenia jed- zatrudnienia i instytucjach rynku pracy zmierzają
nak pojawiają się wtedy, gdy do zakładania spół- w przeciwną stronę. Istotną kwestią jest brak spój-
dzielni socjalnej przystąpią tylko podmioty prawne ności pomiędzy Ustawą o zatrudnianiu socjalnym
(minimum dwa), które zgodnie z propozycją powin- a znowelizowaną Ustawą o promocji zatrudnienia
ny zatrudnić co najmniej 5 osób z grup dysfunkcyj- i instytucjach rynku pracy. Istotą wprowadzonych
nych. Istotną kwestią jest to, że spółdzielnie socjal- zmian jest podniesienie aktywności osób długo-
ne są formą współwłasności osób ją zakładających trwale bezrobotnych, pozostających w rejestrach
i choć założenia ustawodawcy pewnie były inne, urzędów pracy. I tu nie bierze się pod uwagę już
to traktowane są przez większość spółdzielców funkcjonujących CIS-ów i KIS-ów, a mówi się o po-
jako forma docelowa zatrudnienia. Współwłas- woływaniu nowych instytucji - Centrów Aktywizacji
ność daje im poczucie zakorzenienia i ma wpływ Zawodowej przy PUP-ach.
na zaangażowanie osób w pracę w swojej własnej Oznacza to, że w ramach PUP powstaną jednost-
firmie. Sytuacja taka wywiera pozytywny wpływ ki, będące wyodrębnioną częścią urzędu, zajmu-
na odbudowywanie poczucia odpowiedzialności jące się osobami długotrwale bezrobotnymi. Moż-
i normowanie się sytuacji osób zakładających na domniemywać, że w założeniu projektodawcy
spółdzielnie socjalne. W sytuacji, gdy spółdzielnię będą one miały charakter reintegracyjny. Pytanie
zakładają podmioty prawne nie pojawi się aspekt zasadnicze, czy reintegrację można prowadzić
współwłasności pracowników, co bedzie ze szko- na poziomie urzędu. W jaki sposób urzędnik, kon-
dą dla procesów reintegracji społeczno-zawodo- trolujący osobę bezrobotną może, przeistoczyć się
wej. Tak więc takie rozwiązanie wydaje się słusz- w kogoś, kto spowoduje, że bezrobotny otwar-
ne tylko w okresie początkowym i tylko do czasu, cie zacznie mówić o swoich problemach. Gdzie
gdy spółdzielcy będą w stanie przejąć kontrolę będzie przeprowadzana ta część działań PUP?
nad spółdzielnią i zarządzaniem. Przepisy prawne, Analiza zapisów, proponowanych przez
dotyczące spółdzielni socjalnych, powinny zmie- projektodawcę, wskazuje na brak wspólnej
rzać do umacniania idei własności w jej członkach. strategii międzyresortowej w zakresie
W Polsce obserwuje się tendencje asekuracyjne rozwiązywania problemów społecznych.
(a przecież cechą przedsiębiorczości społecznej W Ustawie o promocji zatrudnienia
jest podejmowanie ryzyka), zmierzające raczej i instytucjach rynku pracy tworzone są
do tworzenia miejsc pracy dla osób dysfunkcyj- nowe agendy - Centra Aktywizacji
nych przez organizacje pozarządowe, jednostki Zawodowej (CAZ), powielające model
samorządu terytorialnego w przedsiębiorstwach już funkcjonujących w oparciu o Ustawę
społecznych, a nie do ugruntowywania idei człon- o zatrudnieniu socjalnym) Centrów
kowstwa i współwłasności wśród osób z grup Integracji Społecznej (CIS), tyle tylko,
wykluczonych, co może doprowadzić do ograni- że w projekcie ustawy CAZ-y zosta-
26
27. ją wpisane w publiczne służby zatrudnie- wykluczonych z rynku pracy. Pominięcie tych
nia, a CIS-y są niemal całkowicie pominię- doświadczeń wydaje się być bezzasadnym.
te. Ustawa o zmianie ustawy o promocji
zatrudnienia i instrumentach rynku pracy pomija Projekt nowelizacji Ustawy o Działalności
to, co zostało już wypracowane poprzez wdra- Pożytku Publicznego i Wolontariacie
żanie Ustawy o zatrudnieniu socjalnym z 2003r. Inny przykład dotyczy nowelizacji Ustawy o Działal-
Po raz kolejny widać, że problemem polskiego ności Pożytku Publicznego i Wolonrtariacie, gdzie
prawodawstwa jest niespójność ustaw. Poza tym przewiduje się, że środki uzyskane z mechani-
zdecydowanie lepiej w projekcie ustawy są trak- zmu 1% będą mogły być przeznaczone wyłącznie
towane zarówno agencje zatrudnienia, jak i inne na prowadzenie działalności pożytku publiczne-
instytucje szkoleniowe. Ustawa, która odpowiada go. Korzystanie z tych pieniędzy będzie pociągało
na problemy długotrwałego bezrobocia i zwią- za sobą również dodatkowe obowiązki sprawo-
zanego z tym wykluczenia społecznego, czyli zdawcze.
Ustawa o zatrudnieniu socjalnym i stworzone me-
chanizmy pracy z osobami długotrwale bezrobotny- Autorzy projektu planują także zakazać przezna-
mi, pozostają marginalne. czania środków uzyskanych na realizację działań
statutowych na działalność gospodarczą (po-
Generalnie, w projekcie, nie ma odniesień do eko- dobny przepis planuje się wprowadzić w nowej
nomii społecznej, czyli tego instrumentu rynku pra- wersji ustawy o fundacjach, podobne są również
cy, który sprawdził się nie tylko w Zachodniej Eu- wątpliwości). Dlaczego jednak zakazywać organi-
ropie. Projekty, realizowane w poprzednim okresie zacjom pożytku publicznego przeznaczania tych
finansowania unijnego (2004-2006) w ramach środków na prowadzenie działalności gospodar-
PIW EQUAL, pokazały dobitnie wiele przykładów czej (choćby za przyzwoleniem grantodawcy),
efektywnego za- skoro i tak wszelka działalność gospodarcza,
trudniania która mogłaby być prowadzona przez takie pod-
osób mioty, może służyć wyłącznie realizacji celów
statutowych, a wszystkie dochody z takiej działal-
ności muszą być przeznaczane na te cele. Prze-
pis ten budzi również wątpliwości ze względu na
dążenia niektórych organizacji OPP do stworzenia
własnego kapitału żelaznego, co nieuchronnie
w polskich warunkach wiąże się z koniecznością
prowadzenia jakiejś aktywności ekonomicznej
(chociażby w formie inwestowania na giełdzie).
W tym kontekście pojawia się również wątpli-
wość w związku z włączeniem w definicję orga-
nizacji pozarządowych spółdzielni socjalnych,
które przecież również będą mogły uzyskiwać
status OPP. Takie organizacje zawsze będą pro-
wadzić jakąś formę działalności gospodarczej,
27
28. a w kontekście projektowanych przepisów, będą się porządków z Ustawy o działalności pożytku
jak gdyby organizacjami pożytku publicznego publicznego i Ustawy o pomocy społecznej jest
drugiej kategorii – bez możliwości wchodzenia częstym źródłem nieporozumień między orga-
w partnerstwa publiczno-społeczne (bo zapis nizacjami i administracją publiczną. Trzeba też
w tej ustawie wyklucza spółdzielnie socjalne przy tym docenić fakt, że w odpowiedzi na krytykę
z Partnerstw publiczno-społecznych) i bez moż- poprzedniej wersji projektu nowelizacji, wykreślo-
liwości przeznaczania środków, uzyskiwanych no przepis dyskryminujący konsorcja organizacji
na realizację celów statutowych na prowadzenie pozarządowych, które zechciałyby składać oferty
działalności gospodarczej. Partnerstwa publicz- w konkursach na zadania w obszarze pomocy
no- społeczne równiez nie zostały zaakceptowane społecznej.
przez ustawodawcę w formie możliwości rejestra-
cji takiego partnerstwa. Projekt Ustawy
o przedsiębiorstwie społecznym
Kończąc to krótkie omówienie projektu noweli- Autorami założeń do projektu Ustawy o przed-
zacji Ustawy o działalności pożytku publicznego siębiorstwie społecznym są profesorowie Jerzy
i o wolontariacie, na pewno nie można zapomnieć Hausner oraz Hubert Izdebski. Autorzy uzasadnia-
jeszcze o jednej kwestii. W zmianach ustawy znaj- ją, konieczność wprowadzenia Ustawy o przedsię-
duje się wiele przepisów zacieśniających kontro- biorstwie społecznym w następujący sposób: „Ana-
lę nad organizacjami posiadającymi status OPP, liza różnych prawnych form ekonomii społecznej
co oznacza, że stanie się on jeszcze trudniej osią- w Polsce wskazuje na to, że w ustawodawstwie
galny dla organizacji, które chciałby by go posiąść. polskim, jak dotąd nie został uregulowany – na za-
W nowelizacji wprowadza się zasadę osobistej sadzie przedmiotowej czy też podmiotowej – sta-
odpowiedzialności członków zarządu organizacji tus przedsiębiorstwa społecznego, a utworzenie
pożytku publicznego za szkody wyrządzone przez i prowadzenie takiego przedsiębiorstwa jest moż-
taki podmiot (art. 27a projektu). Osobistą odpo- liwe, ale bardzo utrudnione. Przede wszystkim
wiedzialność za szkody będzie również ponosił dlatego, że ustawodawca dopuszcza, co prawda,
ewentualny likwidator organizacji. Ponadto wie- prowadzenie przez organizacje społeczne i samo-
rzyciele organizacji pożytku publicznego zyskają rzady terytorialne działalnosci odpłatnej, czy sze-
ustawową możliwość zajmowania majątku człon- rzej działalnosci gospodarczej, ale konsekwentnie
ków zarządu na poczet zaległych zobowiązań stara się ją tak ograniczyć, aby nie przybierała
w wypadku, gdyby nie można było ich pokryć ona formuły przedsiębiorstwa. Ustawodawca jak-
z majątku samej organizacji. Tak więc wyraźnie by kierował sie regułą „ekonomia społeczna – tak,
widać tendencje do zwiększenia kontroli nad orga- przedsiębiorstwo społeczne – nie”. Tym samym,
nizacjami pożytku publicznego poprzez zaostrze- dostrzegając konieczność stworzenia prawnych
nie odpowiedzialności personalnej osób kierują- ram dla prowadzenia działalności gospodarczej
cych tymi podmiotami. zorientowanej na cele społeczne, nie dopusz-
cza się zarazem do rozwinięcia przedsiębiorczości
W końcu przewiduje się też ujednolicenie trybów społecznej.
zlecania organizacjom pozarządowym zadań W praktyce uniemożliwia się więc osiągnięcie za-
w zakresie pomocy społecznej. Dziś nakładanie sadniczego celu, jakim jest integracja społeczna
28
29. osób wykluczonych, poprzez ich rynkową aktywi- • demokratyczną kontrolę ze strony interesariu-
zację zawodową. Kwintesencją takiej połowiczno- szy;
sci jest brak w polskim ustawodawstwie przepisów, • regułę, że wytworzona nadwyżka i zakumulo-
dostosowanych do działania spółek typu non-pro- wany kapitał nie są przywłaszczane indywidu-
fit czy not-for-profit, a więc spółek pożytku pub- alnie, lecz służą wypełnieniu określonej misji
licznego, a to faktycznie oznacza, że działalność społecznej.
społecznie użyteczna nie może być zasadniczo
prowadzona w formie przedsiębiorstwa. Musi W trwających konsultacjach społecznych pojawi-
być wciskana w ramy stowarzyszeń lub fundacji, ły się głosy za wprowadzeniem ustawy, jak rów-
ewentualnie prowadzona przez podmioty pub- nież przeciw niej. Przeciwnicy uważaja,
liczne, w formie centrów integracji społecznej czy że,istnieją wystarczające możliwości
zakładów aktywności zawodowej, lub - mało przy- prowadzenia działalności o cha-
datnej dla wielu celów społecznych - formie spółki, rakterze gospodarczym przez
działającej na podstawie przepisów o gospodarce organizacje pozarządowe.
komunalnej. Dotychczas organizacje
pozarządowe mogą
Powyższą tezę potwierdziła analiza orzecznictwa prowadzić działa-
Sadu Najwyższego, gdzie podkreśla się, że dzia- nia ekonomiczne
łalność gospodarcza nie może być celem organi- w formie spółdzielni
zacji, a jedynie środkiem służącym do osiągania socjalnych (zgod-
celów statutowych oraz, że działalność gospodar- nie z nowelizacją
cza może mieć jedynie uboczny i służebny charak- Ustawy o spółdziel-
ter w stosunku do działalnosci głównej, jaką jest niach socjalnych
działalność statutowa. Organizacje pozarządowe, organizacje i samo-
jeżeli prowadzą działalność gospodarczą, to nie- rządy mogą zakładać
zależnie od celu jaki im przyświeca, są przedsię- spółdzielnie socjalne)
biorcą w myśl rozumienia prawa. Autorzy uważają, oraz w formie wyodręb-
że czynnikiem hamującym rozwój przedsiębiorstw nionej finansowo i orga-
społecznych w Polsce jest nieadekwatne ustawo- nizacyjnie działalności go-
dawstwo, które je raczej blokuje niż promuje. spodarczej (zgodnie z Ustawą o
Działalności Pożytku Publiznego i Wo-
Za podstawowe cechy wyróżniające przedsiębior- lontariacie w formie spółki z o.o., którą dzisiaj
stwo społeczne autorzy uznają: można założyć przy wniesieniu kapitału początko-
• wytwarzanie produktów lub usług, wiążące się wego w wysokości 5 tysięcy złotych (do niedawna
z ryzykiem gospodarczym i ekonomiczną weryfi- kwota ta wynosiła 50 000 zł).
kacją efektów tej działalności; Zwolennicy wprowadzenia Ustawy o przedsiębior-
• ukierunkowanie działalności na integrację spo- stwie społecznym uważają, że stowarzyszenia
łeczną w skali społeczności lokalnej; i fundacje, które chcą dawać zatrudnienie osobom
• zarządzanie, osadzone na partnerstwie i par- defaworyzowanym na rynku pracy, zazwyczaj ro-
tycypacji; bią to w ramach prowadzonej przez siebie działal-
29
30. ności gospodarczej. To rozwiązanie stanowi zagro- (zdolnosci prawnej) podmiotu, który je utworzył,
żenie dla dobrego wizerunku organizacji, których ma zatem statut i jest wyodrębnione organizacyj-
największym kapitałem jest zaufanie społeczne. nie od tego podmiotu. Ma też odrębne zadania,
W związku z tym słuszne jest wyłączenie przedsię- posiada odrębny majątek i prowadzi odrębną
biorczości społecznej z działalności gospodarczej gospodarkę finansową. Ma ponadto odrębne
organizacji i nadanie jej formy odrębnego pod- organy, które mają zapewnić partycypacyjność
miotu, powiązanego z organizacją w ten sposób, w zarzadzaniu i określoną autonomię wobec pod-
żeby zysk wypracowany przez to przedsiębior- miotu, który je utworzył. Istotę gospodarki finanso-
stwo społeczne był przeznaczany na działalność wej powinien stanowić brak wypływu zysku poza
statutową organizacji pozarządowej. Założenia przedsiębiorstwo społeczne, w tym także przej-
do w/w ustawy mówią jednak o uniezależnieniu mowanie go przez podmiot, który je utworzył lub
się przedsiębiorstwa społecznego od podmiotu przez osoby w nim zatrudnione. Zysk może być
go powołującego. przeznaczony tylko na działalność gospodarczą
Autorzy założeń uważają, że podmiot, który utwo- i na ustawowo zdefiniowaną działalność statuto-
rzył przedsiebiorstwo społeczne, ma wobec niego wą. Wskazane byłyby także ustawowe limity sta-
uprawnienia i obowiazki porównywalne z tymi, wek wynagrodzeń (bardziej jednak elastyczne niż
które przypadają podmiotowi, który utworzył nie- w Ustawie o Działalności Pożytku Publicznego)
publiczny zakład opieki zdrowotnej czy niepublicz- w celu uniemożliwienia w ten sposób transferu
ną szkołę. Przedsiebiorstwo społecz- faktycznego zysku poza przedsiębiorstwo
ne, działając w ramach społeczne. Status przedsiebiorstwa spo-
osobowości łecznego wymagałby odpowied-
prawnej niego potwierdzenia (wpis
do rejestru, wydanie
certyfikatu) przez
własciwy organ.
30
31. Przywileje mają umożliwić przedsiębiorstwom spo-
łecznym utrzymanie się na rynku, co jest dla nich
trudniejsze w porównaniu do typowych przedsię-
biorstw biorąc pod uwagę, że ich głównym celem
jest reintegracja społeczna osób defaworyzowa-
nych na rynku pracy poprzez tworzenie dla nich
miejsc pracy lub świadczenie usług/ dóbr, na któ-
re jest popyt wśród środowisk mniej zamożnych.
Warto podkreślić, że przedsiębiorstwa społeczne
nie tylko dają zatrudnienie osobom długotrwale
bezrobotnym, niepełnosprawnym, etc., ale jedno-
cześnie – o ile tworzone są w procesie partnerskiej
współpracy lokalnych podmiotów – budują kapitał
społeczny i są czynnikiem sprzyjającym rozwojowi
lokalnemu.
Podobne rozwiązanie przyjęte zostało w syste-
mach prawnych szeregu krajów Unii Europejskiej.
Autorzy powołują się na doświadczenia brytyjskie,
gdzie w Wielkiej Brytanii funkcjonuje przedsiebior-
stwo społeczne (Community Interest Company
- CIC), które nie jest odrębnym rodzajem osoby
prawnej, lecz organizacją, która może być powo-
łana przez istniejące osoby prawne i może
zostać zarejestrowana jako przedsiebior-
stwo społeczne, o ile spełnia określone
cechy.
31
32. III. Kierunki rozwoju ekonomii społecznej
w Polsce
Dzisiaj ważne jest zastanowienie się nad mode- świadczenie równości wszystkich obywateli
lami, na których Polska powinna się wzorować w okresie komunizmu - aspekty integracyjne
w rozwoju inicjatyw ekonomii społecznej: czy są silnym atutem prowadzonych działań. Polska,
wzorce rdzennie polskie, wypracowane w różnych w porównaniu z innymi krajami UE (szczególnie
okresach historycznych oraz w ostatnich latach tymi, które w UE znalazły się niedawno), ma nie-
w projektach Equal, są wystarczające czy raczej małe osiągnięcia w dziedzinie ekonomii społecz-
powinniśmy się opierać na rozwiązaniach europej- nej.
skich, przenoszonych z innych krajów np. z Włoch
czy Wielkiej Brytanii. Trzeba przyznać, że począt- Doświadczenia pochodzące z tzw. wschodniego
kowe inspiracje europejskie były bardzo ważne. płuca Europy mogą być ważnym wkładem uboga-
Przywieziona z Rzymu, przez przedstawiciela cającym też doświadczenia zachodnio - europej-
„Barki”, w 1995 roku włoska ustawa o spółdziel- skie. Szczególnie istotne są polskie osiągnięcia
niach socjalnych miała charakter inspirujący w zakresie reintegracji – społeczno zawodowej grup
i wskazywała kierunki rozwoju ekstremalnie wykluczonych (długotrwale bezro-
ustawodawstwa w tym ob- botni, bezdomni, uzależnieni), które jeszcze przed
szarze. Dzisiaj jednak realizacją projektów Equal, przygotowane zostały
Polska jest w innym do członkowstwa w stowarzyszeniach oraz pracy
etapie i, obok w spółdzielniach socjalnych i przedsiębiorstwch
ciągle ważnych społecznych. W krajach Europy Zachodniej osoby
inspiracji mię- z grup wykluczonych generalnie nie są włączane
dzynarodo- w inicjatywy ekonomii społecznej. W stosunku
wych, należy do tej grupy zachodnioeuropejska polityka socjalna
poszukiwać wpisuje się w model państwa opiekuńczego („wel-
d o b r y c h fare state”), które w ostatnich latach przeżywa swój
praktyk i mo- kryzys. Potwierdzili to przedstawiciele samorządu
deli funkcjo- Hammersmith i Fulham z Londynu, którzy wizyto-
nowania syste- wali działania PRR „Ekonomia Społeczna w Prak-
mów wsparcia tyce” w maju 2007 roku. W raporcie z wizyty pisali:
ekonomii społecz- ”Działania Partnerstwa „Ekonomia Społeczna
nej również w pol- w Praktyce” realizują nowoczesny model ekono-
skich doświadczeniach. mii społecznej, który jest wolny od modelu „chari-
Projekty realizowane w ramach ty” z epoki wiktoriańskiej - wciąż tak powszechnej
Equal są pod pewnymi względami jeszcze w Wielkiej Brytanii dzisiaj, której sednem jest
skromne (skala, poziom materialny), ale ze postawa paliatywna, będąca półśrodkiem, łago-
względu na ciągle żywe idee solidarności i do- dząca objawy bez wyleczenia. Istnieje zagęszcze-
32
33. nie organizacji charytatywnych w Wielkiej Bryta- stanowią istotny element
nii, które powszechnie odpowiadają na potrzeby odróżniający je od in-
(oczekiwania), ale jednak nie wymagają zobowią- dywidualistycznej i
zania do przemiany. To zachęca korzystających konkurencyjnej
z usług do wyboru drogi „po najniższej linii oporu”. formuły go-
spodarki li-
Opinia ta pokazuje, że wypracowane w Polsce beralnej. Za
rezultaty w ramach IW Equal, mogą być inspi- mało uwagi
rującym modelem dla krajów Europy Zachod- poświęca
niej i to jest też ważna perspektywa dla rozwoju się eduka-
inicjatyw ekonomii społecznej w Polsce. Należy cji szeroko
też nie zapominać o zapotrzebowaniu na mode- rozumiane-
lowe rozwiązania problemów społecznych w Eu- go otoczenia
ropie Wschodniej (Ukraina, Białoruś, Gruzja itp), ekonomii spo-
której organizacje wykazują ogromne zaintereso- łecznej. W kon-
wanie polskimi modelami praktycznymi jak i roz- sekwencji aspekty
wiązaniami prawnymi. społeczne i integracyjne
znajdują coraz mniej miejsca
Innym aspektem jest pilna konieczność kształ- w przedsiębiorstwie społecznym, którego funk-
cenia liderów lokalnych, którzy byliby w sta- cjonowanie nie jest też do końca rozpoznane
nie uruchamiać inicjatywy ekonomii społecznej w środowisku lokalnym. Konsumenci nie są
w środowisku lokalnym i kształtować przyjazne przygotowani do odróżniania na rynku
środowisko wokół nich. Ważne jest, aby w szko- źródeł pochodzenia różnego rodzaju produk-
leniach nie koncentrować się głównie na bizne- tów i usług, co powoduje, że inicjatywy eko-
sowym aspekcie ekonomii społecznej, co niesie nomii społecznej nie są w stanie przetrwać na
ze sobą tendencje do „okrojenia” jej społecznej konkurencyjnym rynku. Dla rozwoju ekono-
misji. Sytuacja taka jest wynikiem braku mii społecznej konieczne są zatem działania
w edukacji programów, odwołujcych się na rzecz szeroko rozumianej edukacji konsu-
do systemów wartości opartych o solidaryzm menckiej. Od wyboru konsumentów zależy,
i sprawiedliwość społeczną. Szkolenia w ob- czy przy zakupie towarów lub usług będą brali
szarze ekonomii społecznej podejmowane są pod uwagę takie aspekty jak: cele działania
coraz częściej przez sektor komercyjny, któ- przedsiębiorstwa, grupy osób zatrudnionych,
ry koncentruje się na aspektach biznesowych i społeczną odpowiedzialność biznesu, fair
technicznych w ekonomii społecznej, co dopro- trade itd. Dzisiaj kupowanie towarów dzisiaj
wadza do pomijania aspektów więziotwórczych może być dobrym testem na rozpoznanie świata
i integracyjnych w procesie pracy, która pełni wartości konsumentów, którzy mogą poprzez swój
funkcję nie tylko zapewniającą byt, ale również wybór, opowiedzieć się za wartościami większej
doskonalącą samego człowieka. Pomija się też sprawiedliwości społecznej.
aspekty komunitaryzmu/wspólnotowości w funk-
cjonowaniu przedsiębiorstw społecznych, które Ekonomia społeczna w Polsce, jako stosunkowo
33
34. młody i jeszcze słabo rozwinięty nurt polskiej
gospodarki, jest zagrożona utratą właściwych
proporcji między kategorią zysku i misją spo-
łeczną, a więc nadmierną komercjalizacją
tego sektora. Niedobór środków finan-
sowych do pewnego stopnia może być
mobilizujący, ale zbyt duża niepewność
i ryzyko ekonomiczne może zabijać du-
cha przedsiębiorczości. Zagrożeniem
jest też przenoszenie do sektora eko-
nomii społecznej metod zarządzania
stricte komercyjnych. W konsekwencji
może dojść do trudności z wypełnia-
niem przez przedsiębiorstwa społeczne
ich funkcji integracyjnej w stosunku
do najsłabszych członków. Przedsiębior-
stwa społeczne, które zaczynają funkcjo-
nować jak „kolejny biznes”, bronią się często
przed włączaniem osób mniej konkurencyjnych wanie
(np. uzależnionych, niepełnosprawnych czy ska- systemu
zanych itp.) w realizowne działania ekonomiczne. wsparcia
dla rozwoju inicjatyw ekonomii społecznej,
Wyzwaniem dla nowopowstających przedsię- wymaga tworzenia nowych jakościowo relacji
biorstw społecznych jest poszukiwanie równowagi pomiędzy przedstawicielami różnych instytu-
między wsparciem ze strony państwa funkcji inte- cji, animowania wielu inicjatyw przedsiębior-
gracyjnych instytucji ekonomii społecznej, a umie- czych, społeczno-ekonomicznych, kulturalnych,
jętnością funkcjonowania w warunkach konkurencji sportowych integrujących środowisko lokalne.
rynkowej oraz poszukiwanie równowagi pomiędzy Instytucje, funkcjonujące z reguły w relacjach
misją społeczną a działalnością ekonomiczną z podobnymi sobie podmiotami jak np. związ-
instytucji. Należy przyznać, że promowanie ki spółdzielni, konfederacje przedsiębiorców,
procesu ekonomizacji III sektora może dać szan- związki organizacji pozarządowych itp. powinny
sę organizacjom pozarządowym na częściowe rozpocząć proces budowania partnerstw między-
przynajmniej uniezależnienie się od admini- sektorowych na obszarze gminy. Powoływanie
stracji publicznej oraz działań charytatywnych, partnerstw lokalnych z udziałem przedstawicieli
a także zapewnić kontynuację działań po roku sektora publicznego, społecznego i prywatnego,
2013, kiedy zakończy się dofinansowanie działających w różnych obszarach jest warun-
procesów budowania kapitału ludzkiego w ramach kiem koniecznym dla rozwoju inicjatyw ekonomii
EFS. społecznej. Ta wielosektorowość zapewnia sze-
roki wachlarz możliwych powiązań, koordynację
Doświadczenia PRR IW Equal pokazują, że budo- działań, zwielokrotnienie potencjału lokalnego,
34
