1. ÁÀÉÃÓÓËËÀÃÀÄ ÇÀÍ ÒªËªÂ, ÕÀÐÈËÖÀÀÍÛ ÄÝÂØÈËÒÝÄ ÇÀÃÂÀÐÛà ÀØÈÃËÀÆ
Á¯ÒÝÝÌÆÈÉà ÄÝÝØ˯¯ËÝÆ ÓËÌÀÀÐ ÝÄÈÉÍ ÇÀÑÃÈÉÍ ÕªÃÆËÈÉà ÕÓÐÄÀÑÃÀÕ
ÍÜ
Áààòàð-Î÷èðûí Íàðàíöàöðàë
** ØÓÒÈÑ, ÕÁÒÑ, **
e-mail: naraas_88@yahoo.com
Õàðèëöàõ óòàñ: 91666329
Õóðààíãóé
Áàéãëûí áàÿëàã, íººö, õÿìä àæèëëàõ õ¿÷èíä òóëãóóðëàñàí ºðñºëäºõ
÷àäâàðòàé óëñàà õºãæ¿¿ëýõèéí òóëä áàéãóóëëàãûí á¿òýýìæèíä àæèëëàõ õ¿÷èí
õàìãèéí èõ íºëººëäºãèéã òîãòîîâ. Ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéí òóëãóóð áóþó õ¿íèé
íººöºä áàéãóóëëàãà äàõü çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí çàãâàðóóäûã õýðõýí
àøèãëàõ îíîë àðãà ç¿éí ¿íäñèéã ñóäëàâ. Óã çàãâàðûã àøèãëàñíààð èðãýä áîëîí
áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà õîîðîíäûí õàðèëöàà õºãæèæ, ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áàéäàë
äýýøëýí óëìààð õºðºí㺠îðóóëàëòûí øàòàíä õ¿ðãýõ áîëîìæèéã òîâ÷õîí ºã¿¿ëýâ.
Ò¿ëõ¿¿ð ¿ã: Ýäèéí çàñàã, á¿òýýìæ, áàéãóóëëàãà, çàí òºëºâ, õàðèëöàà,
çàãâàð
Îðøèë
Õºãæèë äýâøèëòýé ìºð çýðýãöýí àëõàõûí òóëä Ìîíãîë õ¿í á¿õýí ººðèéí
õºäºëìºðººð ýõ îðîíäîî àç æàðãàëòàé, ýðõ ÷ºëººò õºðñèéã áèé áîëãîõûã õ¿ñäýã íü
äàìæèãã¿é. ¯¿íèé íýã èëðýë íü ÿìàð íýã áàéãóóëëàãà ¿¿ñãýæ, òîäîðõîé
á¿òýýãäýõ¿¿í àæèë ¿éë÷èëãýýãýýð çîðèëòîä çàõ çýýëýý õàíãàõûã ýðìýëçäýã
áèëýý. Ãýâ÷ ìàíàé óëñûí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã Àçèä òàíèõ íü á¿¿ õýë, ìîíãîë÷óóä
ººðñ人 ÷ òýð á¿ð ñàéí ìýäýõã¿é áàéíà.

2. Ìîíãîë óëñ àëáàí ¸ñíû çýýë òóñëàìæèéí èõýýõýí õàìààðàëòàé äýëõèéí óëñ
îðíóóäûí ýõíèé òàâä îðäîã. Ìºí ºðñºëäºõ ÷àäâàðààðàà 125 îðíîîñ 92 äóãààðò áàéíà.
Ýíý íü íýã õ¿íä íîîãäîõ äîòîîäûí íèéò á¿òýýãäýõ¿¿í 744 àì äîëëàð áàéãààãààð,
äýëã¿¿ðèéí ëàíãóóí äýýðõ ”Ìîíãîëä ¿éëäâýðëýâ, 8.6” ãýñýí êîäòîé á¿òýýãäýõ¿¿í
õýðýãëýýíä áèòãèé õýë, í¿äýíä ºðòºõã¿é áàéãààãààð òîäîðõîéëîãäîíî. Èðãýä àæ
àõóé íýãæ òîãòâîðòîé, òîìîîõîí ¿éëäâýðëýë ÿâóóëàõàä ýäèéí çàñãèéí ÷àäàâõè ñóë
áàéãààãààð òàéëáàðëàãäàæ áîëîõ þì. Ýíý àñóóäàëûã áîëîâñîí õ¿÷íèéõýý á¿òýýë÷
ñýòãýëãýý, íýãæ õóãàöààíä ã¿éöýòãýñýí á¿òýýìæòýé ¿éë àæèëëàãààãààð
çîõèöóóëàõ íü ÷óõàë þì. ªºðººð õýëáýë àæèë÷èäûíõàà ñýòãýëãýýíä íºëººëºõ çàìààð
ºäºð òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíû á¿òýýìæèéã
íýìýãä¿¿ëæ áàéãóóëëàãóóä á¿ðýí
õ¿÷èí ÷àäëààðàà àæèëëàæ á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýãýý çàõ çýýëä îí÷òîé óòãààð
íü òàíèóëæ, õýðýãæ¿¿ëýõ áîëîìæòîé þì.
Òèéìýýñ ¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíä õ¿íèé íººöèéí óäèðäëàãà øèíý÷ëýãäñýíýýð
õýðýãëýã÷èéí îéëãîëò èë¿¿ áîãèíî õóãàöààíä ººð÷ëºãäºõ áîëíî.
Çàõ çýýëèéí ¿íäñýí çàð÷èì - ºðñºë人íä õ¿÷èðõýã áàéõûí òóëä áàéãóóëëàãà
õàìãèéí ¿íý öýíýòýé õ¿÷èí ç¿éë áóþó õ¿íèé íººöèéí óäèðäëàãûã òºãºëäºðæ¿¿ëýõ
øààðäëàãà óã àëü ÷ áàéãóóëëàãàä íýí òóëãàìäñàí àñóóäàë áîëæ áàéíà.
Çîðèëãî
Áàéãóóëëàãà äàõü çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí çàãâàðóóäûã
àøèãëàæ, õ¿íèé íººöèéí óäèðäëàãûã òºãºëäºðæ¿¿ëýí эдийн засгийн үр өг өөжийг
нэмэгдүүлж, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã äýýøë¿¿ëýõ îíîë àðãà ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîõîä
ýíýõ¿¿ ñóäàëãààíû çîðèëãî îðøèíî.
Àðãà÷èëàë
Ñóäàëãààíû îíîëûí ñýòãýëãýýíèé èíäóêòèâ àðãà, øèíæëýõ óõààíû òóðøèëòûí
àðãà, ìàòåìàòèê, ñòàòèñòèêèéí àðãà, á¿òýýìæ, ìåíåæìåíòèéí îíîë àðãà ç¿éã
àøèãëàâ.
Ñóäàëãààíû õýñýã
Óëñ îðíû ýäèéí çàñãèéí õºãæèë íü ººðºº ººðèé㺺 òýòãýæ, íèéãìèéí ñàéí ñàéõàí
áàéäëûã òºëºâø¿¿ëýí òîãòâîðæóóëæ ÷àäàæ áàéãààãààð òîäîðõîéëîãäîíî.
[“¯íäýñíèé á¿òýýìæèéí ñòðàòåãè, á¿õ íèéòèéí á¿òýýìæèéí óõàìñàð ñóóëãàõ õºäºë
õºäºë㺺í”.2002]

3. Ìàíàé îðíû äîòîîäûí ¿éëäâýðëýë õàíãàëòòàé ò¿âøèíä õ¿ðòýë õºãæèæ, ýäèéí çàñãèéí
÷àäâàð ÷àäàìæ á¿ðýëäýõã¿é áàéãàà íü àæèëëàõ õ¿÷íýý á¿ðýí àøèãëàæ
÷àääàãã¿éòýé õîëáîîòîé þì. ªºðººð õýëáýë ýäèéí çàñãèéí ò¿âøèí, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã
¿éëäâýðëýë ¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûíõíû äýëõèéí çàõ çýýëä àæèëëàõ ÷àäâàð,
ãàäààä õóäàëäààíû áàëàíñààñ òîäîðõîé õàðæ áîëíî. Á¿òýýìæ áîë ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí
õºãæëèéí ò¿ëõ¿¿ð áîëäîãèéã ßïîí, Ñèíãàïóð, Õîíêîíã, Ìàëàéç ãýõ çýðýã îëîí îðíû
òóðøëàãà õàðóóëæ áàéíà. Á¿òýýìæ ºíäºðòýé óëñóóä æèë á¿ð 20000 ò¿¿íýýñ äýýø
àì äîëëàðûí 1 õ¿íä íîîãäîõ ¿íäýñíèé áàÿëãèéã áèé áîëãîæ áàéõàä ìàíàé óëñûí õóâüä
2008 îíä åð人 744 àì äîëëàðòàé òýíöýõýýð áàéíà.
Çóðàã 1
Ìîíãîë
óëñ äýëõèé äàõèíû ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí 2005-2006 îíû òàéëàíä àíõ
õàìðàãäñàíààñ õîéø 2 äàõü ñóäàëãààíä îðîëöñîí. 2005 îíä 125 îðíîîñ 90 ä¿ãýýðò,
2006 îíä 92 äóãààð áàéðàíä îðæýý. Ýíýõ¿¿ òàéëàíãèéí ñóäàëãàà íü óëñûí ýäèéí
çàñãèéí ò¿âøèí, ºðñºëäºõ ÷àäâàðûã 137 ¿ç¿¿ëýëòýýð ¿íýëäýã òóë ýðäýìòýä,
ñóäëàà÷èä èõýýõýí ¿íäýñëýëòýé ãýæ ¿çäýã áàéíà.
[“Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí îíîë, àðãà ç¿éí ¿íäýñ” Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí
ºðñºëäºõ ÷àäâàð.2007]

4. Ìîíãîë óëñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººð ÿìàð ò¿âøèíä áàéãààã ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí
¿å øàòààð òîäðóóëáàë
Õ¿ñíýãò 1
¯éëäâýðëýëèéí
õ¿÷èí ç¿éëèéí
øàò
Õºðºíãº
îðóóëàëòûí øàò
Øèíý÷ëýëèéí
øàò
Áàÿëãèéí øàò
ÀÀÍ, èðãýí, òºð
á¿ãä õºðºíãº
îðóóëàã÷ áîëæ
äîòîîäûí
¿éëäâýðëýë
íýìýãäýæ
òåõíîëîãè
õºãæäºã
ªðñºëäºõ
÷àäâàðûí äàâóó
òàë äýýä
çýðãýýð
äàé÷ëàãääàã
Õóðèìòëàãäñàí
áàÿëèã
¯íäýñíèé
ï¿¿ñ¿¿ä ¿éë
àæèëëàãààã
õÿëáàðààð
õýðýãæ¿¿ëæ,
øèíý
¿éëäâýðëýã÷,
áèçíåñ
ýðõëýã÷èä
íýìýãäýíý
Õºäºëìºðèéí
ºíäºð á¿òýýë
׺뺺ò ºðñºë人í
×àíàðòàé
á¿òýýãäýõ¿¿í
Õºãæèë
äýâøèë
Õýðýãëýã÷ýý
äýýäýëñýí
3000-9000$
17000$ -îîñ èõ
Òóëãóóð õ¿÷èí
ç¿éë
ªðñºë人íèé
õýëáýð
¯ð ä¿í
Îíöëîã
Áàéãëûí
áàÿëèã
• ͺºö
• Õÿìä
àæèëëàõ
õ¿÷
• Èìïîðòûí
á¿òýýãäýõ¿
¿í
Áèçíåñèéí
áàéãóóëãûí
ºðñºë人í íü
¿íèéí áóóðàëòàä
¿íäýñëýãääýã
Ýêñïîðò, èìïîðòûí
õàðüöàà
àëääàãäñàí
ÝÇ-èéí õÿìðàëä
ºðòºìòãèé
Íýã õ¿íä íîîãäîõ
ÄÍÁ-íèé õýìæýý
2000$
Ýäèéí çàñãèéí óíàëò
•
Äýýðõýýñ ¿çâýë Ìîíãîë óëñ ýäèéí çàñãèéí ºñºëòèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð íü “Õ¿÷èí
ç¿éëèéí øàò”-íààñ ºìíºõ øàòàíä òîäîðõîéëîãäîæ áàéíà. ¯¿íèé áîäèò èëðýë íü áàéãëûí
áàÿëàã, íººö人 òóëãóóðëàí äîòîîäûí ¿éëäâýðëýë, õºðºí㺠îðóóëàëòààð ºðñºë人íèéã
áèé áîëãîîã¿é, õ¿í àìûíõàà õýðýãöýýã èìïîðòîîð õàíãàäàã, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàëä
ºðòºìòãèé îðîí áîëñíûã èëòãýæ áàéíà.
Õºãæèæ áóé ÿäóó îðíóóäàä õºðºí㺠áàÿëãèéã ìàõàí óòãààð îéëãîäîã, õàðèí
õºãæèíã¿é îðíóóäûí ñýòãýëãýý ýíýõ¿¿ á¿ä¿¿ëýã ¿åý ºíãºðººãººä êàïèòàëûã
á¿ðòãýëýýð îëãîäîã”

5. [Hernando de Soto “The Mystery of Capital; Why capitalism. Triumphs in the
West and Fails Everywhere Else”]
Ìîíãîë óëñ õºãæèíã¿é îðíû òîîíä îðäîã ÷ ñýòãýëãýýíèé õóâüä õºãæèæ áóé
îðîíòîé èæèë ò¿âøèíä áàéíà. Áèä îäîîãèéí îðöîä òóëãóóðëàñàí ýäèéí çàñãèéí
á¿òýýìæèä õºòëºãäñºí ºñºëòòýé ýäèéí çàñàãò øèëæ¿¿ëýõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë
õºäºëìºð áà êàïèòàëûã îíîâ÷òîé, ¿ð àøèãòàé çàðöóóëæ ÷àäñàíààð ºìíº íü õýðýãëýæ
áàéñàí îðöîîð èë¿¿ èõ ãàðöûã áèé áîëãîõ áîëîìæ þì.
Çóðàã 2
Систем
Систем
Манлайлал
Манлайлал
Тэргүүн туршлага
Тэргүүн туршлага
Мэдээлэл технологи
Мэдээлэл технологи
Мэдээллийн төлөөт урсгал
Мэдээллийн төлөөт урсгал
Гүйцэтгэлийн хэмжилт
Гүйцэтгэлийн хэмжилт
Ажиллах хүч
Ажиллах хүч
Өндөр ур чадвар
Өндөр ур чадвар
Чанарын гоёл
Чанарын гоёл
Багаар ажиллах
Багаар ажиллах
Сайн харилцаа
Сайн харилцаа
Эрүүл мэнд
Эрүүл мэнд
Бүтээмж
Техник
Техник
Чанартай техник
Чанартай техник
технологи
технологи
Өндөр хүчин чадал
Өндөр хүчин чадал
Технологи
Технологи
Технологи ашиглалт
Технологи ашиглалт
Судалгаа шинжилгээ
Судалгаа шинжилгээ
Шинэчлалт
Шинэчлалт
Ñòàòèñòèêèéí ãàçðààñ ñàÿõàí ãàðãàñàí íýã ñóäàëãààíä íèéñëýëä 100-ààñ
äýýø àæèëëàãññàäòàé, 1 òýðáóì áà ò¿¿íýýñ äýýø æèëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãîòîé
õ¿íñíèé ¿éëäâýð 9, õºäºº îðîí íóòàãò 50-ààñ äýýø àæèëëàãñàäòàé 400 ñàÿ áà
ò¿¿íýýñ äýýø æèëèéí áîðëóóëàëòûí îðëîãîòîé õ¿íñíèé ¿éëäâýð óëñûí õýìæýýíä 6
áàéãàà íü ìàíàéä õóðóó äàðàì öººõºí òîì ¿éëäâýð áàéíà. Ýäãýýð ¿éëäâýð¿¿ä
òåõíèê, òåõíîëîãèéí õóâüä îð÷èí ¿åèéí ºíäºð õ¿÷èí ÷àäàëòàé òîíîã òºõººðºìæ¿¿ä áîëîí
øèíý÷ëýë¿¿äèéã õèéæ ÷àäàæ áàéãàà ÷ á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýã÷èäýä õ¿ðãýõ,
óã áîëîìæîî èë¿¿ àõèóëàõ òàë äýýð çîãñîíãè áàéíà.
Õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿í
¿éëäâýðëýäýã
àæèëëàãààíä õèéñýí øèíæèëãýýíýýñ õàðàõàä:
Áîðëóóëàëòûí öýã áà òàëõíû òîîíû õàìààðàë
êîìïàíèóäûí
áîðëóóëàëòûí
¿éë

6. •
n=25
•
r=0.0285
•
b=0.7668
•
Sr=0.04344
•
a=1440.6968
¯¿íýýñ :
y=1440.6968x+0.7668
Ýíä :
Áîðëóóëàëòûí öýã: õ
Òàëõíû òîî: ó ãýæ òýìäýãëýâ.
x=1 ¿åä y=1441.46 øèðõýã òàëõ ò¿ãýýõ áîëîìæòîé ãýñýí ¿ç¿¿ëýëò ãàð÷
áàéíà. ¯¿íýýñ ä¿ãíýõýä óã êîìïàíè íü áàãà õýìæýýíèé á¿òýýãäýõ¿¿íàâäàã àñàð îëîí
öýã¿¿äýä ò¿ãýýëò õèéäýã áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. ªºðººð õýëáýë ¿ð àøèã
áàãàòàé îëîí öýã¿¿äýä ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëäýã áàéíà.
[“Òàëõ ÷èõýð”ÕÊ áîëîí “Àòàð ºð㺺”ÕÊ-èóäûí 10-12 ñàðóóäûí áîðëóóëàëòûí òîî
õýìæýýíä øèíæèëãýý õèéâ]
̺í 15 íýð òºðëèéí òàëõûã 20 ÿíçûí õýëáýð õýìæýý, ñàâ áàãëàà áîîäîëòîéãîîð
ãàðãàäàã ÷ õýðýãëýã÷èä çºâõºí 3-7 íýð òºðëèéí òàëõ ë òàíèãäàæ õýðýãëýýíä
íýâòýðñýí áàéíà. Ýíý íü áîëîâñîí õ¿÷íýý áîëîâñðóóëàõã¿é áàéãààòàé õîëáîîòîé þì. Ýíý
ìýò÷èëýí îëîí ¿éëäâýð¿¿äèéí ¿éë àæèëëàãàà ¿ð á¿òýýëã¿é ¿ðãýëæèëñýýð ë
áàéíà.
Äýëõèé ïðàêòèêò õ¿íñíèé íèéò á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý 30-ààñ äýýø õóâèéã
èìïîðòîîð àâäàã áîë òóõàéí óëñ îðíû õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëàà àëäàæ, ÿëàíãóÿà
õ¿íñíèé òîäîðõîé íýã á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí 20-îîñ äýýø õóâèéã çºâõºí íýã óëñààñ
àâäàã áîë ýêñïîðòëîã÷ îðíû á¿ðýí ýðõøýýëä îðäîã ãýæ ¿çäýã. 2007 îíû
ñóäàëãààãààð
ìàíàé
óëñ
¿íäñýí
õýðýãëýýíèé
12
íýð
òºðëèéí
õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý 70 õóâèéã èìïîðòëîí àâ÷ áàéíà. Òîäðóóëáàë ìàõíààñ áóñàä á¿õ
á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýýíèé 20-îîñ äýýø õóâèéã èìïîðòûí ýõ ¿¿ñâýðýýñ õàíãàäàã.
[“Ýõ îðíû õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí áîäèò áàéäàë, ýðõ ç¿éí
øèíýòãýë” Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð.2007]
Ãýâ÷ ìàíàé îðíû öººí òîîíû ¿éëäâýð¿¿äèéí õ¿÷èí ÷àäàë, íººö íü èìïîðòûí
àñóóäëûã øèéäâýðëýõ áîëîìæòîé ýñýõýä àíõààðëàà õàíäóóëàõ íü ÷óõàë þì. ªíººãèéí
áàéäëûã ýåðýãæ¿¿ëýõ õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áºãººä çàðäàë áàãà àðãà çàì íü
áàéãóóëëàãàä
çàí
òºëºâ
õàðèëöààíû
äýâøèëòýä
çàãâàðóóäûã
àøèãëàæ
á¿òýýìæèéã íýìýãä¿¿ëýí ýäèéí çàñãèéí õºãæèëèéã õóðäàñãàõ áîëîìæòîé ãýäãèéã
àíõààðàõ íü ç¿éòýé.

7. 1930-1960-ààä îíä ¿éëäâýðèéí àæèë÷èäûí òîîã ýðñ íýìýãäñýí, ñóäëàà÷èä
òóëøëàãà áàãàòàé, íàðèéí ìýðãýøýýã¿é áàéñàí ¿åä õ¿íèé íººöèéí ìåíåæìåíòèéí
òóëãóóð íü õºäºëìºðëºõ õýâèéí íàõöëèéã õàíãàõ, çîõèîí áàéãóóëàëòûí á¿òöýä àëáàí
áèø õàðèëöààã õºãæ¿¿ëýõ, ¿éëäâýðëýëèéí àñóóäëààð øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë
àæèëëàãààíä àæèëëàãñäûã îðîëöóóëàõ áàéñàí.
Õàðèí 1960-ààä îíîîñ õîéøõè ¿åä õ¿íèé õ¿÷èí ç¿éëä èë¿¿ èõ àíõààðàë
õàíäóóëàí à÷ õîëáîãäîë ºã÷ ýõýëñýí. ªíººäºð Àìåðèêèéí êîìïàíèóäûí óäèðäëàãàä ºíäºð
íàðèéí ìýðýãøñýí ìýðãýæèëòí¿¿ä /85%/àæèëëàí, íèéãýì ñýòãýë ç¿éí àëáàíû
óäèðäàã÷ íü èõýâ÷ëýí áàéãóóëëàãûã òîëãîéëîã÷ áàéäàã.
Òèéìýýñ áàéãóóëëàãûí çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí àñóóäàëûã
¿éëäâýðòýé íýâòð¿¿ëýõ øààðäëàãà íü áàéãóóëëàãà á¿ðèéí ¿¿äèéã òîãøèæ
áàéíà.
Àìüäðàë äýýð õ¿íýýñ èë¿¿ ¿íý öýíýòýé ç¿éë ãýæ íýãýýõýí ÷ ¿ã¿é. Ó÷èð íü
òàíû øóíàæ òýì¿¿ëæ áàéãàà òýð ãàéõàìøèãòàé áàÿëãóóäûã õ¿í ë á¿òýýäýã.
Ãýõäýý åðòºíö äýýð ãàéõàìøèãòàé àìæèëò á¿õýí àç æàðãàëòàé ìº÷ á¿ðýýñ
óðãàäàã ãýäãèéã õýí ÷ ¿ã¿éñãýõã¿é áèç ýý.
Áàéãóóëëàãûí çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí çàãâàðóóä ãýäýã íü
òóõàéí áàéãóóëëàãàä òîãòñîí õàìòûí àæèëëàãààã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éë þì. Ýíý
íü õºíäëºí, áîñîî, óðâóó õàðèëöààíû àëü íü ÷ áàéæ áîëîõ ÷ òóõàéí õàìò îëíûã ñýòãýë
õàíãàëóóí, óðàì çîðèãòîé ñýòãýõýä íü íºëººëºõ¿éö òààòàé îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýõ
çîðèëãîä òóëãóóðëàíà.
Áàéãóóëëàãà çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí çàãâàðóóä
Õ¿ñíýãò 2
Íýð òºðèéí
Õàëàìæëàëûí
Ýäèéí çàñãèéí
íººö
Äýìæëýãèéí
Õàìòà÷
Æîëîîäëîãî
Ò¿íøëýë
Äýìæëýã
Çàãâàðûí ñóóðü
Çàõèðàõ
Ìåíåæìåíòèéí ÷èã
áàðèìæàà
Á¿ðýí ýðõ
̺íãº
Çàõèðàãäàõ
Àþóëã¿é áàéäàë,
õºíãºëºëò
Äàðãààñ øóóä
õàìààðàëòàé
Áàéãóóëëàãààñ
õàìààðàëòàé
Îðøèí áàéõ
Àþóëã¿ é áàéõ
Õàìãèéí áàãà
Èäýâõã¿é õàìòûí
àæèëëàãàà
Àæèëëàãñäûí ÷èã
áàðèìæàà
Àæèëòíû ñýòãýëç¿éí
¿ð ä¿í
Àæèëòíû õýðýãöýýíèé
õàíãàëò
Õºäºëìºðèéí ïðîöåññ
äàõü îðîëöîî
Àæëûí
äààëãàâðûí
áèåëýëò
Óäèðäëàãàä
îðîëöîõ
Ýðõ ç¿é
çºâøººðºõ
Èäýâõèæ¿¿ë
ýõ óðàìøèë
Áàãààð
àæèëëàõ
Õàðèóöëàãàòà
é áàéõ çàí
òºëºâ
Õóâèéí
ñàõèëãà áàò
ªºðºº
õýðýãæ¿¿ëýõ
Çîõèõ
ñàíàà÷ëàãà

8. Êîìïàíè á¿ðò ººðèéí ãýñýí çàí òºëºâ õàðèëöààíû õýâ øèíæ¿¿ä á¿ðýëäýí
òîãòñîí áàéäàã. Òóõàéí õàðèëöààíû õýâ øèíæýýñ õàìààðàí àìæèëò, ¿ð ä¿í íü
òîäîðõîéëîãääîã þì. Ìàíàé îðîíòîé íýã æèë òºâëºðñºí òºëºâëºãººò òîãòîëöîîíä îðñîí Ïîëüø
íýã õ¿íä íîîãäîõ ÄÍÁ 8258 àì$, Ýñòîíèä 10680 àì$, Óíãàðò 12500àì$ áàéõàä Ìîíãîë
óëñ íýã õ¿íä íîîãäîõ ÄÍÁ 744 àì$ áàéíà. Ýíý áàéäàë íü ººðèéí îðíû ýðýëò õýðýãöýýã
õàíãàõóéö ãàçàð íóòàã, áàÿëèã, áîëîâñîí õ¿÷èí, íººö áàéãàà ÷ ¿éëäâýðëýëýý
óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ, õ¿íèé íººöèéã èäýâõæ¿¿ëýí õºãæ¿¿ëýõ àðãà äóòàãäàæ
áàéãààòàé õîëáîîòîé áàéæ áîëîõ þì.
Àëèâàà ýðñäýë ¿ð ä¿íãèéí ýöñèéí çîðèëòîîñ õàçàéëòã¿éãýýð æîëîîäõóé áîë
õóâü õ¿íýýñ ýõëýýä ýõ îðíû õºãæèëä õ¿ðòýë ººðèéí ãýñýí àëñûí õàðàà, ¿çýë
áàðèìòëàë ò¿¿íèéõýý áèåëýëòèéí òºëºº áèé áîëãîñîí ñî¸ë, á¿ðýëäýí òîãòíîñîí
óëàìæëàëàà áóþó íèéãìèéí õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí çàãâàðóóäûã îíîâ÷òîé
àøèãëàñíààñ õàìààðíà. Òèéìýýñ áèä áàéãóóëëàãàäàà ºðñºë人íèéã áèé áîëãîõûí
òóëä õàìòà÷ õàðèëöààíû õýâ çàãâàðûã íýâòð¿¿ëýõ õàðààòàé áàéõ õýðýãòýé.
Áàéãóóëëàãà äàõü çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí òîãòîëöîî
Çóðàã 3
¯çýë
áàðèìòëàë
Àëáàí ¸ñíû
áàéãóóëëàãà
Àëáàí áóñ
áàéãóóëëàãà
Ôèëîñîô, ¿íýò ç¿éëñ, àëñûí õàðàà,
çîðèëò, ìåíåæìåíòèéí çîðèëãî
Áàéãóóëëàãûí ñî¸ë
Õ¿ðýýëýí áàéãàà
íèéãìèéí îð÷èí
Óäèðäëàãà, õàðèëöààíû ñ¿ëæýý, á¿ëãèéí
õºäëºë ç¿é
Õºäºëìºðèéí àìüäðàëûí ÷àíàð
Ìîòèâàöè
¯ð ä¿í:
¿éë àæèëëàãààíû ¿ç¿¿ëýëò
Àæèëòíû ñýòãýë õàíàìæ
Áèå õ¿íèé òºëºâøèë, õºãæèë

9. Õàðèëöààíû òîãòîëöîî áàéãóóëëàãà á¿ðò áàéäàã áîëîâ÷ ººð õîîðîíäîî
õýëáýðýýðýý ÿëãàãäàíà. Óõàìñàðòàéãààð áóé áîëñîí áºãººä áàéíãà õÿíàëòòàé
øèíý÷ëýãäýí áîëîâñðîíãóé áîëæ áàéäàã òîãòîëöîî õàìãèéí ¿ð àøèãòàé áîëîõ íü
àìüäðàëààð òîãòîîãäæýý. Áàéãóóëëàãà äàõü çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí
òóõàé óõààíû ñóóðü ìýäëýã áàÿæèõèéí õýðýýð ò¿¿íèé òîãòîëöîî íü øèíý÷ëýãäýí
(ìîíîëîãè õýëáýðýýñ äèíàìèêà ¿éë õºäëºëä øèëæèíý) áîëîâñðîíãóé áîëíî. Çàí òºëºâ
õàðèëöààíû òîãòîëöîîíû çîðèëò íü áàéãóóëëàãûí çîðèëãîä õ¿ðýõýä íºëººëäºã áèå õ¿í
áîëîí áàéãóóëëàãûí õ¿÷èí
ç¿éëèéã òàíüæ òîäîðõîéëîõ òýäãýýðèéã æîëîîäîõ
íºõöºëèéã á¿ðä¿¿ëýõýä îðøèíî. Õ¿÷èí ç¿éëñèéí çàðèì íü ìåíåæìåíòèéí õÿíàëòààñ
ãàäíà áàéäàã áºãººä íýã õýñãèéã íü óäèðäàí æîëîîäîõ õýðýãòýé áîëäîã. Çàí òºëºâ
õàðèëöààíä íºëººëºõ õ¿÷èí
ç¿éëèéí ìåíåæìåíòèéí ¿ð ä¿íã
3-í øàëãóóðààð
òîäðóóëáàë:
Ýäãýýð ãóðâàí øàëãóóð íü
Çóðàã 4
×àíàðòàé
á¿òýýãäýõ¿¿í, ¿éë÷èëãýý
Áèå õ¿íèé òºëºâøèë, õºãæèë
Àæèëòíû ñýòãýë õàíàìæ
Áàéãóóëëàãà äàõü çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí (çàãâàðóóä)
òîãòîëöîîíû ýëåìåíò¿¿ä.
Àæèëòàí ñýòãýë õàíàìæèéí çýðýã äýýøèëñýíýýð àæëààñ õîæèìäîëò, òàñëàëòûí
áóóðàëò, áîëîâñîí õ¿÷íèé óðñãàë õºäºë㺺í áàãàñäàã. Óëìàà𠺺ðèé㺺 õºãæ¿¿ëýí
øèíý ìýäëýã ýçýìøèæ ÷àíàðòàé ñàéõàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýð ¿éë÷èëæ ýõýëäýã.
Çàí
òºëºâ
õàðèëöààíû
õýâ
øèíæèéí
òîãòîëöîîíû
¿íäýñ
ñóóðèéã
òóõàéí
áàéãóóëëàãûã ¿¿ñãýí áàéãóóëëàõûí òºëºº õ¿÷ õºðºí㺺 íýãòãýñýí õóâü õ¿ì¿¿ñ, ìºí
óã áàéãóóëëàãûã îäîî óäèðäàæ áàéãàà ìåíåæåð¿¿äèéí ¿íäñýí èòãýë õ¿ñýë çîðèã
á¿òýýäýã.
“ªðñºë人íä þó ìºðººääºãºº ìýääýã, ìºðººä뺺 áèåëíý ãýäýãò òºãñ èòãýäýã
óäèðäàã÷òàé áàã ë ÿëàã÷ áîëæ ÷àääàã”

10. Çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí ôèëîñîô áóþó îíîëûí çàãâàð íü áàéãóóëëàãûí
áîäèò áàéäàë, ¿éë àæèëëàãààíû çîðèëò, öààøäûí õºãæèëèéí òàëààðõ óã
áàéãóóëãûí óäèðäàã÷èäûí õ¿ñýë çîðèã èòãýë ¿íýìøèëèéí öîãöûã ººðòºº àãóóëíà.
Áàéãóóëëàãûí çîõèîí áàéãóóëòûí îíîë (ôèëîñîô)-ûí çàðèì ýëåìåíò¿¿ä
•
Áèä ÷àíàð,òåõíèêèéí äàâóóòàé áàéäàë, çàðäëûí ¿ð àøãèéã õàðèóöíà
•
Àæèëòíóóä ººð õîîðîíäîî àíõààðàë, èòãýë, õ¿íäýòãýëòýé õàíäàõ ¸ñòîé
•
Àæèëòàí á¿ð áàéãóóëëàãûí õîâîð ¿íýò ç¿éë þì
•
Àæèëòàí á¿ð ¿éë àæèëëàãààíû ºíäºð ¿ð ä¿í ãàðãàõ ¸ñòîé
•
Áàãààð àæèëëàõ íü áèå õ¿ì¿¿ñèéí õ¿÷èí ç¿òãýëèéí íèéëáýðýýñ èë¿¿ ¿ð ä¿íä
õ¿ðãýæ áîëíî, õ¿ðãýõ ÷ ¸ñòîé (áàéãóóëëàãûí ãèø¿¿ä á¿ëýã äîòîð èäýâõã¿é
áàéäàã)
•
Íýýëòòýé õàðèëöàà íü àìæèëò ãàðãàõàä ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé
•
Á¿õ àæèëòíóóäûí îðîëöîîòîéãîîð øèéäâýð ãàðãàõ ¸ñòîé
“ßïîí õ¿í õàìò îëîíäîî ìýääýã á¿õíýý õýëæ àìæèëòàíä õóðäàí õ¿ðäýã áîë åâðîï÷óóä
ìýääýãýý õàäãàëñààð õóãàöàà àëääàã”* õàðèí ìîíãîë÷óóä áèä ìýäëýã, äàäëàãà,
õàìòà÷ àæèëëàãàà äóòàãäàæ áàéíà. Áàéãóóëëàãà äîòîð àæèëëàæ áàéãàà õ¿í
á¿õýí àæëûí ãàçðûíõàà èðýýä¿éí òºðõ, çîðèëãî, õýòèéí çîðèëòûã ìýääýã áàéõ íü
òóõàéí çîðèëãîä õ¿ðýõýä ººðèéí ¿íý öýíèéã èë¿¿òýéãýýð ìýäýðõýä õ¿ðãýäýã. Ýíý íü
öààøëààä àæèë÷èäûí ñàíàà÷ëàãà, íàäààð õàìò îëîí ìààíü äóòíà ãýñýí ººðèéìñºã
ñýòãýëãýýã áèé áîëãîäîã áºãººä áîäèò óãòâàð íºõöºëººñ ¿íý öýí á¿õèé óãòâàð
íºõöºëð¿¿ øèëæèæ áàéãóóëëàãàä ìèíèéõ áèäíèéõ ãýñýí ¿çýë á¿ðýëäýí òîãòäîã.
Áîäèò óãòâàð íºõöºë ãýäýã íü áîäèò áàéäëûí òàëààðõ áèäíèé òºñººëºë áºãººä çàí
òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí óõààíû ñóäàëãàà áºãººä áèäíèé ººðèéí òóðøëàãà
äýýð ¿íäýñëýñýí áàéäàã.
¯íý öýí á¿õèé óãòâàð íºõöºë íü òîäîðõîé çîðèëãî, ¿éë àæèëëàãààíû áîëîìæ ãýæ
çàðèì ñóäëàà÷èä ¿çäýã.
ªºðººð õýëáýë: Õýðýâ òàíû öàìöíû ÷èíü çàõ ¿ð÷èéãýýä áàéâàë òà ºìñºõºº áîëú¸ ãýæ
áîäîæ áîëíî. Õàðèí ýíý çàõûã ÿìàð íýã àðãààð çàñ÷ áîëîõûã (áîäèò óãòâàð
íºõöºë)ìýäýæ áàéÿ, ýíý òîõèîëäîëä òàíû ¿íý öýí á¿õèé óãòâàð íºõöºë ººð÷ëºãäºæ
áàéíà. Èéíõ¿¿ ¿íý öýí á¿õèé óãòâàð íºõöºë íü õóâèëáàðóóäòàé áºãººä òýäíèé
áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã ñîíãîæ áàñ òàòãàëçàæ áîëîõ òàëòàé.

11. Èðýýä¿éí ä¿ð òºðõ
(àëñûí õàðàà)
×èã õàíäëàãà
ñòðàòåãè
¯íýò ç¿éë áîëîí ¿çýë áàðèìòëàë
Çîðèëãî
çîðèëò
Çóðàã 5
Äîòîîä ¿éë÷èëãýý
Ãàäààä ¿éë÷èëãýý
Ñòðàòåãè øèéäâýð, çîðèëò
Á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýý
̺íãºí óðñãàë
Õ¿ì¿¿ñ áàéãóóëëàãà
Äýä á¿òýö
Àðãà òàêòèê
Òîäîðõîé ¿éëäýë áîëîí àëõàì
Õýí, þóã, õýçýý, ÿàæ õèéõ âý?
FMC corporation-èéí òîëãîéëîõ àëáàíû 800 àæèëòíû ºìíº “Õýðýëýã÷èéí õ¿ñýë
òààøààëûã ¿éë÷èëãýýãýýð õàíãàõ ò¿âøèí”-ã äýýøë¿¿ëýõ çîðèëò òàâèãäæýý. Ýíý
àñóóäëûã áàãà õóðëààð 4 ºäºð õýëýëöýæ êîìïàíèéã äýýðõ îíîë ôèëîñîôèéã
áîëîâñðóóëæýý. (Çóðàã 4)
Ýíý íü ï¿¿ñèéí ¿íýò ç¿éëñèéã çîõèîí áàéãóóëàëòûí ººð÷ëºëò, ìýðãýæèë
äýýøë¿¿ëýõ õºòºëáºð¿¿äòýé öîãöîîð íü óõàìñàðëàí îéëãîñîí íü àæèëòíóóäûí áîëîí
õýðýãëýã÷äèéí ñýòãýë õàíàìæèéã ýðñ äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ îëãîæýý. ¯¿íèé ¿ð ä¿íä
ãîë ìýðãýæëèéí àæèë÷äûí õºäºë㺺í 50%-èàð áóóð÷ýý.
Õºäºë㺺íã¿é òîãòâîðòîé áîëîâñîí õ¿÷èíä òóëãóóðëàñàí ßïîí óëñ áîë áàéãóóëëàãûí
îð÷èíã ìàø ÷óõàë ¿ç¿¿ëýëò áîëãîäîã áºãººä “Õàìòà÷” çàãâàðûã àøèãëàæ ººðñäèéí
á¿òýýë÷, ºíäºð ¿ð ä¿íòýé çàõ çýýëèéã áèé áîëãîæ ÷àäæýý. ßïîíû íèéò èðãýä ýð¿¿ë
íèéãýìä àæ òºðºõèéí òóëä õ¿í á¿ð òàñðàëòã¿é ñýòãýæ ò¿¿íèéãýý á¿òýýõ ãýæ
òýì¿¿ëäýã íü òýäíèé õºäºëìºð íü ¿íý öýíýòýé ãýäãèéã á¿ðýí ìýäýð÷ áàéäàãòàé
õîëáîîòîé.
Òýðõ¿¿ á¿òýýë÷ ìýäðýìæèéã õàìò îëíîîñîî, óäèðäëàãààñàà àâäàã áºãººä õàìãèéí
÷óõàë íü òýä “Þóã á¿òýýõèéí òºëºº áè õýçýý ÿàæ õèéõ âý?” ãýäãýý á¿ðýí ìýäýð÷
àæèëëàäàã.

12. Áàéãóóëëàãûí àæèë÷èä á¿ãä íýã àðëûã õàðæ õàìòäàà äàëàéä õºâäºãò õ¿÷èðõýã
êîìïàíèóäûí íóóö íü îðøèæ áàéíà.
“Õàìãèéí àç æàðãàëòàé ¿å áîë áèäíèé õóâüä õàìãèéí èõ ñàíàà÷ëàãàòàé,
óõààëàã á¿òýýë÷ áîäîë ñàíàà òýýæ áàéõ ¿å þì”
Íýðò çîõèîë÷ Óéëüÿì Ëàèåí Ôåëïñ

13. Ä¿ãíýëò
ªðñºëäºõ ÷àäâàð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéäàã ó÷èð øàëòãààíûã òîäðóóëàõ ¿¿äíýýñ
Ì.Ïîðòåð àõëàã÷òàé 24 ýðäýìòíèé áàã 10 ãàðóé îðíû ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëòýä
ñóäàëãàà õèéæ, ýäèéí çàñãèéí îð÷íû 6 øèíæ òºðëèéã èëð¿¿ëæ, òýäãýýð íü àëìàç
çàãâàðûí òîãòîëöîîíä õàðèëöàí ¿éë÷èëöýæ, á¿õýëäýý õàì ¿éë÷ëýë ¿ç¿¿ëæ
õºãæëèéã òýòãýäýã, ýñâýë ñààòóóëäàã áîëîõûã òîãòîîæýý.
Өрсөлдөөн үүсээгүй (Хараат)
Шинэчлэл бараг байхгүй
Ажиллах хүч
Эрэлт өндөр
Импорт
Төрийн бодлого
хувирамтгай
Өрсөлдөх чадварын алмаз
1.
Áàéãóóëëàãûí õàðèëöààíû çàí òºëºâ, õàðèëöààíû õýâ øèíæèéí
çàãâàðûã àøèãëàñíààð ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà íýìýãä¿¿ëæ õ¿÷èí ç¿éëèéí øàòíû
ºìíºõ øàòàíä áàéãàà áîäèò áàéäëûã àõèóëàí õºðºí㺠îðóóëàëòûí ºðñºë人íèé ¿åä
øèëæèõ õàìãèéí îíîâ÷òîé îíîë þì.
2.
Àæèëëàõ
õ¿÷íýý
õºãæ¿¿ëñýíýýð
àæèëòàí
á¿ð
ººðñäèéí
¿éë
àæèëëàãààíäàà øèíý÷ëýë ñàéæðóóëàëò õèéíý. Ýíý íü áàéãóóëëàãà çàõ çýýë
äýýðõ ºðñºëäºõ ÷àäâàðàà äýýøë¿¿ëýõ áîëíî. Óëìààð èìïîðòûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
çàõ çýýëä ýçëýõ õóâü õýìæýý áàãàñàæ äîòîîäûí ¿éëäâýðëýë íýìýãäýíý. Ýíý íü
òºð çàñãààñ òîãòâîðòîé áîäëîãî õýðýãæ¿¿ëýõèéã øààðäàíà.

14. Àøèãëàñàí íîì, õýâëýë
1. “¯íäýñíèé á¿òýýìæèéí ñòðàòåãè, á¿õ íèéòèéí á¿òýýìæèéí óõàìñàð ñóóëãàõ”.
2002
2. Äýëõèéí ýäèéí çàñãèéí ôîðóìààñ æèë á¿ð ãàðãàäàã “Óëñ ã¿ðí¿¿äèéí
ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí òàéëàí”
3. Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàðûí îíîë, àðãà ç¿éí ¿íäýñ
4. Ïîðòåð Ì. Ìåæäóíàðîäíàÿ êîíêóðåíöèÿ, Ì. 1994
5. Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí ºðñºëäºõ ÷àäâàð.2007]
6. Còðàòåãè÷åñêèå ìàðêåòèíã, Bain and Company, Inc.Sep./18/96 NB
USR0060R
Çîõèîã÷èéí òóõàé
Áààòàð-Î÷èðûí Íàðàíöàöðàë. ØÓÒÈÑ-ÕÁÒÑ-èéí Õ¿íñíèé ¿éëäâýðèéí óäèðäëàãûí VI
êóðñûí îþóòàí. 1996-2005 îíû õóãàöààíä Õºâñãºë àéìãèéí ̺ðºí ñóìûí Óëñûí òýðã¿¿íèé III
ñóðãóóëèéãòºãññºí. Óäèðäàã÷ áàãø Äîêòîð Ë. Äàìäèíñ¿ðýí /ØÓÒÈÑ-èéí ïðîôåññîð, ÌÕÕ-íû
Õ¿íäýò Åðºíõèéëºã÷/ áàãøòàé õàìòðàí “Áàéãóóëëàãàä çàí òºëºâ, õàðèëöààíû äýâøèëòýä
çàãâàðûã àøèãëàæ á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýæ óëìààð ýäèéí çàñãèéí õºãæëèéã õóðäàñãàõ
íü” ñýäâýýð ñóäàëãàà øèíæèëãýýíèé àæèë õèéñýí.