hfhghgjh

1. ÕÀÌÀà ÌÎÍÃÎË ÓËÑÛÍ ÕÀÀÄÛÍ, ÍÀÌÒÀÐ Ò¯¯Õ

2. Õààí÷ëàë 1130 – 1148 îí Õààíøèðýýíäñóóñàí1130 îí Òºðñºíîí 1104îí Á¿òýííýðÕàáóë ÕààíûîâîãÁîðæèãîí ÕààíóäàìÎõèíáàðõàã, Áàðòàíáààòàð, Õóòàãòó,ÕîòóëÕóëàí, Õàäààí, Òîäîéí ÝöãèéííýðÒóìáèíàé Íàñáàðñàíîí 1148 îí ÄàðààãèéíõààíÀìáàãàéõààí ÕÀÁÓË ÕÀÀÍ (1104 – 1148) Ìîíãîëíóòàãäýýðýýëæëýíòîâîéíãàð÷ õ¿÷èðõýãæèæáàéñàíýðòíèéóëñóóäÕÿòàíã¿ðýí (907 – 1125)-ýýðäóóñãàâàðáîëñîíþì. ¯¿íèéäàðààáèåäààñàíàéìàã, àéìãèéíõîëáîîäîðøèíòîãòíîñîíáàéíà. Ýíý ¿åäÀëòàíóðãèéí 19 äýõõààíÒóìáèíàé õ¿¿õä¿¿ä áîëîí ä¿¿, àâãàíàðòàéãààõàìòðàíìîíãîëàéìãóóäûãíýãòãýõ ¿éëàæèëëàãààãýõë¿¿ëýõèéíçýðýãöýý ººðèéíäàðààõààíûîðñóóõõ¿íýýíýðëýíáýëòãýõàæèëäààîðæýý. Òýðõ¿ííüòîìõºâã¿¿í Õàáóëíüþì. ÕàáóëÌîíãîëóãñààíûõ¿íàìîëîíòîéÄàðèëãèí, ÆàëàéðçýðýãàéìãóóäûãòàâàíæèëèéíäîòîðíýãòãýíÕàìàãÌîíãîëûíõàíëèãóëñûãáàéãóóëæýý. 1130 îíäãîëãóðâàíàéìãèéíèõýñíî¸äûíõóðàëäàéãààðÕàáóëÕàìàãÌîíîëãîûíàíõíûõààíààð ºðãºìæëºãäñºíáàéíà. ÑóäàðíîìîíäòýìäýãëýñíýýðÕàáóëáàãàáàë÷èðààñààÎíîíìºðíèéóñàíäøóìáàíñóðãóóëèëñààðäýýäçýðãèéíóñ÷èíáîëñîí. Àìüäõîíüòºõººð÷ ÿíçàëòàëòýðóñàíäîðáàéæ ÷àääàãáàéíà. Òýðýýðöîâîîñýðãýëýí, ñ¿ðëýãòîìáèåòýé, óõààëàã, æàâõëàíòºãñ, ãàéõàìñàéõàíáèåáÿëäàðòàé, õ¿äýðýðáàéæýý. ÕàáóëíüÁºðòý-×îíîîñ 372 æèëèéíäàðààõáóþóÁîäîí÷àðààñõîéøáîðæèãîíîâãèéíäîëîîäàõüõààíþì. Õàáóëíüõýíòèéíóóëñ, Õýðëýí, Òóóë, Îíîíãîëûíýõíèéñàâíóòãèéíìîíãîëàéìãóóäûãíýãòãýíçàõèð÷ õ¿÷èðõýãóëñáîëãîæ ÷àäñàíòºäèéã¿éÈõõóðàëäàéãààðóëñîðíûäîòîîä, ãàäààäáîäëîãûíãîëàñóóäëûãõýëýëö¿¿ëýíøèéäâýðëýäýãáîëñîíáàéíà. ÕàìàãÌîíãîëòîéàéëçýðãýëäýõÇ¿ð÷èäèéíÀëòàíóëñíüÕÿòàäûíÑ¿íóëñûã ººðòºº íýãòãýñýíÒºâàçèéíõàìãèéíáàÿí õ¿÷èðõýãóëñáàéëàà. Ýíýóëñ 1135 îíäÕàìàãÌîíãîëðóóöýðýãëýíäàéðàõàäÕàáóëûíóäèðäñàíìîíãîëöýðã¿¿ä òýäíèéãáîãèíîõóãàöààíäáóòöîõèæýý. ÀëòàíóëñÕàìàãìîíãîëóëñûãõ¿ëýýíçºâøººðñºíòºäèéã¿éÕàáóëõààíûãóðèíçàëæ, óëñîðîíäîîàéë÷ëóóëàõàæëûãçîõèîíáàéãóóëæýý. Ç¿ð÷èä¿¿ä äîòîðÕàáóëíýðõ¿íäòýéáîëñîíáàéíà. 1147 îíäÕàìàãÌîíãîë, Àëòàíóëñõî¸ðûíõîîðîíäíàéðàìäëûíãýðýýáàéãóóëàãäàæ, ò¿¿ãýýðÇ¿ð÷èäèéíÑèïèíüãîëîîñõîéøõè 27 öààçûãÕàìàãÌîíãîëäøèëæ¿¿ë ºãºõáîëæýý. ÀëòàíóëñûíõààíÕàáóëä “Âàí” öîëõ¿ðòýýñýíáîëîâ÷ òýðýýðõ¿ëýýæàâñàíã¿é. Ó÷èðíüÕàáóëÀëòàíóëñûíâàíöîëòîé, öîëã¿éÿçãóóðûíÌîíãîë÷óóäûíõóóëü ¸ñíûõààíãýäãýýòýäýíääàõèíîéëãóóëñàíàæ. ÄýýðõãýðýýãýýðÀëòàíóëñòîäîðõîéõýìæýýãýýðáóóëòõèéñýííüõàìàãìîíãîëèõýýõýí õ¿÷èðõýãáîëñîí, Õàáóëõààíûíýðõ¿íä ºññºíèéãõàðóóëæáàéíà. ÌîíãîëõààäûíóãñààçàëãàìæèëäàãóëàìæëàëûíäàãóóÕàáóëõààíáîëæìîíãîëóãñààíûàéìãóóäûãíýòãýíÕàìàãÌîíãîëûãáàéãóóëñàííüòºðò ¸ñíûõóâüä ÷ ò¿¿õýíãàâúÿàáîëæýý. Ìîíãîëóëñûí ò¿¿õýíä: “ÕàìàãÌîíãîëóëñûãÕàáóëõààíáàéãóóëààã¿éáîëÌîíãîë÷óóäûííýãäýëíýíóäààøèð÷ ÈõÌîíãîëóëñáàéãóóëàãäàõàä ÷ áýðõøýýëó÷èð÷ áîëîõáàéñàí” (1.57) ãýæýý. Õàáóë, õààí ºðãºìæèëäºãìîíãîë ¸ñ æóðàìóëàìæëàëûíäàãóó ººðèéíõºº äîëîîí õ¿¿õäèéíäîòîðáýëòãýëõèéñýí ÷ õààíäñîíãîãäîõìàãäëàëòóõàéí ¿åäáàãàãýæ ¿çýýäìîíãîëóãñààíûàðâàíõàéìäàõüèõõààíÁàéøèíõîðûí à÷ Ñýíã¿íáèëãýãèéí õ¿¿ ¿åýëÀìáàãàéãèðýýä¿éíõààíûáýëòãýëõèéëãýñýíáàéíà. ÕàáóëûãòýíãýðòõàëüñíûäàðààÈõõóðàëäàéÀìáàãàéãõààíûîðñóóäàëäñóóëãàæýý.

3. Õààí÷ëàë 1148 – 1150 îí Õààíøèðýýíäñóóñàí1148 îí Òºðñºíîí 1114 îí Á¿òýííýðÀìáàãàé ÕààíûîâîãÀìáàãàéòàíòàé÷óóä ÕààíóäàìÀñóäàé, Îëäàøè, Ñýðèõèí ÝöãèéííýðÑýíã¿ì Íàñáàðñàíîí 1150 îí ªìíºõõààíÕàáóëõààí ÄàðààãèéíõààíÕîòóëàõààí ÀÌÁÀÃÀÉ ÕÀÀÍ (1114 – 1150) ÀìáàãàéíüÒàé÷óóäÑýíã¿íÁèëýãèéíàõìàäõºâã¿¿í Õàáóëõààí ººðèéíõºº äàðààõààíûñóóäàëäÀìáàãàéãáîëãîõîîðíýðëýíáýëòãýëõèéëãýñýí. Ýíýòàëààð “Ìëíãîëûííóóöòîâöîî”-íä “Õàáóëõààíäîëîîíõºâã¿¿íýýáàéòàë, Ñýíã¿íáèëýãèéíõºâ¿¿í ÀìáàãàéãÕàìàãÌîíãîëûíõààíáîëãîõîîðõýëñýí” ãýæýý. ÕàáóëõààíûãíàñáàðñàíûäàðààÕàìàãÌîíãîëûíõààíûàëáûãÀìáàãàé ¸ñ òºðòýéõ¿ëýýíàâñàí. Õààíáîëîîäõýäõýäýíøèíý÷ëýëõèéñýíáàéíà. Øèíý÷ëýëèéí ¿éëàæèëëàãààãõààíûáýëòãýëõèéõ ¿åýñýýáîäîæáîëîâñðóóëñàíàæýý. Þóíû ºìíº Õàìàãìîíãîëûíáàòëàíõàìãààëàõ õ¿÷èéãáýõæ¿¿ëýõèéíòóëõààíûóäèðäëàãàäîðöýðãèéíàñóóäàëõàðèóöàíàæèëëàõàïïàðàòûãáóéáîëãîæýý. Ýíýàïïàðàòûãóäèðäàõõ¿íèéãõààíûçàðèëãààð “Òàéø” õýìýýííýðëýõáîëîâ. Àìáàãàéõààíàðâàí õ¿¿õýäòýé, òýäíèéäîòðîîñÕàäààí, Òàðãîäàé, Õèðèëòóãíàðóõààëàã, çîõèõõýìæýýíèéìýäëýã ÷àäâàðòàé, çîõèîíáàéãóóëàõóðä¿éòýéáàéæ. Àìáàãàéõààíàíõíûòàéøààð õ¿¿ Õàäààíûãòîìèëîíàæèëëóóëæýý. ÒºðèéíòàéøíüÈõÕóðàëäàéõèéõõóãàöàà, ãàçàðîðíûãçàðëàõ, õóðèëäàéãíýýõ ¿¿ðýãòýé. Äàéíáàéëäààíû ¿åäãàíöààðîíöãîéýðõýäëýíý. Ðàøèäàä-Äèíûñóäðûí ÷óóëãàíõýìýýõçîõèîëä, “Òºðèéíòàéøíüÿçãóóðòàííî¸äîäáààòàðìýðãýí, ñýöýíãýõçýðýãöîëõýðãýìèéãñî¸ðõîíîëãîäîãáàéñàí” ãýæýý. ÒºðèéíòàéøÕàäààíòóõàéí ¿åäõààíýöýãÀìáàãàéíäýðãýäáàéíãàáàéæàæëûíàðãàáàðèëààñíüñóðàëöàæ, íÿãòõàìòðàíàæèëëàæáàéñàíáàéíà. Àìáàãàéõààíû ¿åäÕàáóëõààíûáýëáýñýíõàòíûòºðñºí ä¿¿ íüõ¿íäýýð ºâ÷èëæýý. Àìáàãàé ò¿¿íäòóñëàõààðÒàòàðàéìãààñèäøèäòýíõýìýýõíýãýí Ẻã óðèíàâ÷èð÷ àðãà ÷àðãàõèéëãýñýíáîëîâ÷ ò¿¿íèéáèåíüñàéæðàëûãýñîëîííàñáàðæýý. Õàòíûàõ, ä¿¿ ÕàìàãÌîíãîë÷óóäòýð Ẻ óóëõ¿íèéãýì÷èëæàðãàëñàíã¿éõàðèíõîðëîëîîãýæ ¿çýýä Ẻã öààçàëñàíáàéíà. ¯¿íýýñ ¿¿äýíÒàòàð÷óóä ºøèíõîðñîæ, ºø õîíçîíàâàõààðÌîíãîë÷óóäòàéòýìöýëäýæäàéíáàéëäààíõèéõáîëîâ. ÓäààäàðààãèéíäàéíäÕàìàãÌîíãîëûíõîíÿëàíäèéëæòýðã¿¿ëýã÷äèéãíüõ¿ðòýëàëæóñòãàæýý. Ýíýá¿õíýýñáîëæÒàòàð, Ìîíãîëõî¸ð ººð õõîðîíäîîõîíçîãíîõáîëñîíáàéíà. Àìáàãàéõààíàëüáîëîõîîðýâíýãäýëòýé, áóñàäòàéõàìòðàíàæèëëàõûã ÷óõàë÷èëäàãáàéæýý. ÀéëçýðãýëäýýõÀëòàíóëñ, Òàòàð , ÕýðýéäÕàíëèãóóäòàéýë÷ òºëººëºã÷ ñîëèëöîæ, ãýðýýõýëýëöýýáàéãóóëàõñàíàëäýâø¿¿ëæáàéñàíáàðèìòáàéäàã. Àìáàãàéõààíîõèíîîòºðõºìäãàðãàõàäíüõ¿ðãýæÿâààäÒàòàð÷óóäàäáàðèãäàíóëìààðÀëòàíóëñàäõ¿ðãýãäñýí. Ýíýõîîðîíäòýðáýýðíýãýíèëòãýëòõ¿íèéãîëæÕàáóëûí õ¿¿ Õîòóëà, òàéøÕàäààííàðòõýëõ¿ðã¿¿ëñýíáàéíà. Ýíýòàëààð “Ìîíãîëûííóóöòîâ÷îî”-íä “ÁèÒàòàðàéìàãòáàðèãäàâ. Òàâàíõóðóóíûõóìñûãòàìòàðòàë, àðâàíõóðóóãààáàðàãäòàëìèíèé ºøººã àâàõûãîðîëäîãòóí” ãýæýý. Àìáàãàéõààíóëñûíõààíýãäëèéãòýðã¿¿í çýðýãòòàâüæàìèíõóâèéíýðõàøãèéã º÷¿¿õýí ÷ áîääîãã¿éáàéñàííü ò¿¿íèéîëîíòàëò ¿éëàæèëëàãàà, áîäëîãîîñõàðàãäàíà. ÀìáàãàéõààíûãÒàòàð÷óóäóðüäíüÕàìàãÌîíãîëòîé ºø õîíçîíòîéáàéñàíÇ¿ð÷èäèéíÀëòàíóëñàäøèëæ¿¿ëæ ò¿¿íèéãìîäîíèëæãýíäõàäàæòàð÷ëààíàìüíàñûãíüõîðîîæýý.

4. ÕÎÒÓËÀ ÕÀÀÍ Õîòóëàíüõàáóëõààíûäºðºâäýõ õ¿¿ íü. Áàãûíõàòóóæèëòýñâýðòýé, àõ ä¿¿ îëóóë, èõýýõýíýâñýãõ¿ì¿¿æèëòýé ºñºíòîðíèñîí. Àìáàãàéõààí, èðýýä¿éíõààíààð “Õîòóëà”-ã íýðëýíãýðýýñýëæáýëòãýëõèéëãýñýíáàéäàã. Òýðöàãèéííî¸äÿçãóóðòíûõóðàëäàéãààðÕîòóëàãÕàìàãÌîíãîëûíõààíààð ¸ñ óëàìæëàëûíäàãóó ºðãºìæèëñºíáàéíà. Ýíäòýìäýãëýõýäõààíøèðýýíäñóóëãàñàíîí, ñàðõèéãýýäöîëíüòîäîðõîéã¿é. Íî¸äÿçãóóðòíûõóðàëäàéäÒàé÷óóäîðîëöñîí. Àìáàãàé õ¿¿õä¿¿äýýñõààíáîëîõñàíàëãàðãààã¿éàæ. ÕîòóëàíüÕàìàãÌîíãîëûíãóðàâäàõüõààí. “Ìîíãîëûííóóöòîâ÷îî”-íä “Õîòóëûãõààíä ºðãºìæ뺺ä Õîðõóíàãèéíñàãëàãàðìîäíûäîðõàâèðãàãàçðûãõàëöàðòàë, ºâäºããàçðûã ºëòºðòºëäýâõöýíá¿æèãëýæõóðèìòëàâ” ãýæýý Õîòóëàõààíû ¿åäÕàìàãÌîíãîëûíá¿ðýëäýõ¿¿íäÄàðèëãèííèðóí, æàëàéð, Õèàä-Áîðæèãèí, Òàéãóóäçýðýãìîíãîë÷óóäûíöºìáîëæáàéñàíàéìãóóäáàãòñàíáàéíà. Õîòóëàõààíûòýðã¿¿í çîðèëãûííýãíüÒàòàðûí õ¿÷èéãñóëðóóëàííîìõîòãîæàâàõÿâäàëáàéæ. Àìáàãàéõààíûçàõèàñûãõýðýãæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ ò¿¿íèé õ¿¿ òàéøÕàäààíòàéõàìòðàíÒàòàðòàéöýðãèéí õ¿÷ýýð 10 ãàðóéáàéëäñàí ÷ ÿëàëòàâ÷èð÷ ÷àäààã¿é, Òàòàð÷óóäÕàìàãÌîíãîëîîñäóòàõààðã¿éÌîðèíöýðãèéíàðìèòàéáàéñàíäãîëó÷èðíüîðøèæáàéæ. ÕàìàãÌîíãîëÕîòóëàõààíû ¿åäáàðóóí, òºâ, ç¿¿í õýñýãòõóâààãäñàí. ÁàðóóíõýñãèéãíüÕîòóëà, òºâèéíüÕàäààíòàéø, ç¿¿í õýñãèéíüÀðèã÷èíýõýìýýã÷ øóóäóäèðäàíçîõèîíáàéãóóëæáàéñàí ÷ åðºíõèéýðõìýäýë, óäèðäëàãàíüÕîòóëàäòºâëºð÷ áàéæýý. ÕîòóëàõààíûóäèðäëàãàíäáàñÕîðëîñ (Êóðàëàñ) ãýñýíàéìãèéííóòãèéãòóñãàéãàçàðõýìýýí ¿çñýíáàéñàí. Ýíýãàçàðñóäëàà÷äûíàíõààðëûãòàòàæÿíçá¿ðèéíòààìàãëàëäýâø¿¿ëñýíÿâäàë ÷ áèéáºë㺺. ÃàíöñàíààãäóðüäàõàäÕîðëîñíüõààäûãõºäººë¿¿ëäýãáàéñàíõîðèãèéíãàçàðáèøáàéãààäààãýõìýò. ÑóðâàëæèäÕîòóëàõààíûáèëýãîþóíû ÷àäàâõûã ºíäðººð ¿íýëñýíáàéäàã. Õîòóëàõààíàëòàíóðãèéíõíûäîòðîîñîëîíõ¿íèéãìàãòàæáàéñíààñÁàðòàíáààòàðûíãóðàâäàõü õ¿¿ Åñ¿õýéãîíöëîí ¿çýæ, õ¿íäýòãýõèéíõàìòýðçîðèã, óõààí ÷àäàë, óäèðäàíçîõèîíáàéãóóëàõàâúÿàñòàéåðíüíàäààñäîðäîõã¿é, òèéìýýñ ººðèé㺺 çàëãàìæëóóëàõñàíààãäýâø¿¿ëæáàéæýý. Õîòóëàõààíóäààíõóãàöààãààðòºðáàðèàã¿éçóóðäààðãýíýòíàñáàðñàí. Óëàìæëàëûíäàãóóäàðààãèéíõààíûíýðèéãòîäðóóëæàìæààã¿éáàéíà. Ãîìáîæàâûí “×èíãèñýçíèéàëòàíóðãèéí ò¿¿õ ãàíãûíóðñãàëíýðòáè÷èãîðøèâ” çîõèîëä: “ÕîòóëàÌîíãîë÷óóäûíõàéðõ¿íäýòãýëèéãõ¿ëýýñýíáààòàðãýýääóóõîîëîéãìàãòàõäàà, õ¿÷èòàÿíãàõºõóóëàíäíèæãýíýõìýò, õ¿÷èí ÷àäëûãíüìàãòàõäàà, ºòºãèéíñàâàðìýò, õ¿íèéãàíãèëàíñàëãàõíü , ñóìõóãàëæáàéõàäèë” ãýæýý. Òóõàéí ¿åäÕàìàãÌîíãîë÷óóäÕîòóëàõààíûãìàãòàíñàéøààõíü ò¿¿íèéýðçîðèã, áààòàðëàã, ¿éëÿâäëààñãàäíàÀëòàíóëñûãýñýðã¿¿öýí, òóñãààðáàéäëûíòºëººõ òýìöëèéãìàíëàéëæáàéñàíäíýãýíó÷èðíüîðøèíî.

5. ÅѯÕÝÉ ÁÀÀÒÀÐ Åñ¿õýéíüÕàáóëõààíûõî¸ðäàõü ä¿¿ Áàðòàíáààòðûíãóðàâäàõüõºâ¿¿í. ÒýðýýðÌîíãîëóãñààíû 23 äàõüõààíáóþóÕàìàãÌîíãîëûíäºðºâäýõõààíþì. Åñ¿õýéáààòàðíüÕîòóëàõààíòàéõàìòÀëòàíóëñòàéáàéëäàíÿëæ, îëçîìîãèõòýéñýòãýë ºåãáàéòàëóäàëã¿éÕîòóëàçàëóóãààðààãýíýòíàñáàðæýý. ÝíýòîõèîëäîëäÈõÕóðàëäàéãýëã¿éãýýðÅñ¿õýéÕàìàãÌîíãîëûãíýãòãýíçàõèðñàíáàéíà. ÈíãýæÅñ¿õýéäÌîíãîëûíõààíûãàëãîëîìòøèëæèæ, õàìãèéíîëîíõ¿íàìòàéòàé÷óóäáîëîíáóñàäîëîíàéìãèéíýçýííüáîëîâ. Åñ¿õýéáèåáÿëäàðûíõºãæèëñàéòàé, áàãàíàñíààñààíóìñóìýçýìøèõäàäëàãàñóðãóóëüõèéñýíáàéíà. Ýðäýíèéíýðõñóðâàëæáè÷èãò: “Òýðàðâàíãóðâàííàñàíäàà ºâ÷ õóÿãòõ¿íèéãøóâòõàðâàíóíàñàíìîðèéãíüàâàíóíàæçóãòààñàí” ãýæýý. Òýðáýýðåðèéíõ¿íýýñáÿð ÷àäëûíõóâüäèë¿¿, õ¿íäíóìñóìûããàðàìãàéõýðýãëýæñóðñíààðààîíöëîã. Áàéëäàõ, äàéòàõ, õàðâàõ, àíãºðºº õéèõäýýáóñäààñäàâóóòàéáàéæýý. Íýã ºäºðÅñ¿õýéáààòàðøóâóóàãíàíÿâàõçóóðÎëõóíîóäàéìãààñàâààäáóöàæÿâàà. ÌýðãýäèéíÈõ ×èëýä¿ ãýäýãõ¿íòýéóóëçàæ ò¿¿íèéýõíýðèéíãàéõàìøèãòãîî ¿çýñãýëýíäáèøðýíòýðýìýãòýéãõàòíààáîëãîõîîðýðñøèéäñýíáàéíà. Åñ¿õýéãýðòýýèðýýäàõÍýã¿¿í, ä¿¿ Äàðèäàéõî¸ðîîäàãóóëàí, Èõ ×èëýä¿ãýýñ ª¿ëýíèéãáóëààíàâ÷èðæýý. Åñ¿õýéáààòàðÒàòàðàéìãèéíõàíòàéáàéëäàæÿâààäòýäíèéíýãýíòýðã¿¿í áîëîõÒýì¿æèí-¯ãýãáàðèíàâ÷èðñàí ¿åäõàòàí ª¿ëýííü õ¿¿ òºð¿¿ëñýíòýéòîõèîñîíäàõìàä õ¿¿äýýÒýì¿æèííýðèéã ºãñºíãýæçàðèìøàñòèðòäóðüäñàíáàéäàã. Åñ¿õýéÒýì¿æèíãýý ººðèé㺺 çàëãàìæëàõ õ¿¿ õýìýýíáîäîæóäàìñàéòàéàéëààñãýðë¿¿ëýõèéãçîðüæÎëõóíîóäàéìãèéíÄýéñýöýíòýéòàíèëöñàí. Åñ¿õýé õ¿¿äýýÄýéñýöýíèéîõèíûããóéõàäèéìõàðèó ºãñíèéã “Ìîíãîëûííóóöòîâ÷îî”-íä “… îõèíõ¿íèéçàÿà, òºðñºí ¿¿äýíä ºòëºõã¿éòóëîõèíîî ºãüå. ×è õºâã¿¿íèéõ¿ðãýíáîëãîæìàíàéãýðò ¿ëäýýãýâýë, Åñ¿õýéáèõºâã¿¿íýýîðõèå. Ìèíèéõºâã¿¿í íîõîéíîîñöî÷èìòãîéáèëýý. Ýðõýìõóä ÷è, ìèíèéõºâã¿¿íèéãíîõîéíîîñöî÷óóë” ãýæýý. ÈíãýýäÅñ¿õýéíóòãèéíç¿ãõºäºëæÖýãöýðèéíòàëäÿâæáàéòàëÒàòàðèðãýíõóðèìëàæáàéõòàéòààðàëäàæàìöàíãàñàíó÷èðòýðõóðèìàíäñààòàíñóóñàíáàéíà. Òàòàð÷óóäÅñ¿õýéãòàíüæóðüäûí ºøººã ñàíàæõîîëîíäíüõîðõèéæ ºã÷ýý. Òýíäýýñãàðààäÿâàõàäåñ¿õýéáèåìóóäàæàðàé ÷¿¿ ãýðòýýèðýâ. ÒýðáýýðáèÒàòàðòõîðëîãäëîîò¿ðãýíÿâæÒýì¿æèíãàâ÷èðãýæõîíõîòàíû ×èðõà ºâãºíèéõºâã¿¿í Ìýíëèãòõýëýýäòýíãýðòõàëüæýý. ÍîìçîõèîëäÅñ¿õýéãÕàìàãÌîíãîëûí ºðãºìæëºã人ã¿éõààíãýæáè÷ñýíáàéäàã. Ýíýíüõààíûàëáûã ¸ñ òºðòýéõ¿ëýýíàâààã¿éòýéõîëáîîòîéáàéæáîëîõòàëòàé. ÒýðõààíûáýëòãýëõèéæÈõÕóðàëäàéãààðîðîíõààíñýíòèéä ¸ñ òºðòýéçàëàðààã¿é. Õààíûàëòàíóðãèéííºëºº á¿õèéõ¿íèéõóâüäýðçîðèããàðãàíÕàìàãÌîíãîë÷óóäûãõóðààíçàõèðñàí. Òèéìýýñáààòàðõýìýýííýðëýñýíáàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿éìýò. Åñ¿õýéáààòðûí ¿åäÕàìàãÌîíãîëûíòàéøíü ò¿¿íèéòºðñºíàõÍýã¿¿í òàéæáàéæýý. Åñ¿õýéáààòðààñõîéøõýñýãõóãàöààíäÕàìàãÌîíãîëõààíàà ºðãºìæ뺺ã¿é, ýíý ¿åýñÅñ¿õýéííýãòãýíçàõèð÷ áàéñàíàéìãóóäòàðæáóòðàõáîëæýý.

6. Õààí÷ëàë 1206 – 1227 ÕààíøèðýýíäñóóñàíÎíîíãîëûíîð÷èì, 1206 îíûÈõÕóðàëäàéãààð Õýðãýì, öîë ×èíãèñõààí Á¿òýííýðÒýì¿æèí ÒºðñºíãàçàðÕýíòèéííóðóó, Ìîíãîëóëñ Òºðñºíîí 1162 ÈõõàòàíÁºðòý ¯æèí ÁàãàõàòàäÅñ¿é, Åñ¿ãýí, Õóëàí Õààíûóäàì Ç¿÷è, Öàãàäàé ªãºäýé, Òóëóé ÕààíûîâîãÁîðæèãîí ÓëñûííýðÈõÌîíãîëÓëñ ÝöãèéííýðÅñ¿õýéáààòàð Ýõèéííý𠪿ëýí Íàñáàðñàíîí 1227 ªìíºõõààíÅñ¿õýéáààòàð Äàðààãèéíõààí ªãºäýé ×ÈÍÃÈÑ ÕÀÀÍ (1162 - 1227) 1206 îíä нь зүүн хойд Азийн нүүдэлчин аймгуудыг нэгтгэж Их Монгол Улс буюу Монголын эзэнт гүрнийг байгуулсан Монголын хаан байв. Хиад Боржигин Есүхэйн Тэмүжин (Тэмүүжин ч гэж бичдэг) гэдэг нэртэйгээр Боржигин овогт төрсөн тэрээр түүхэн дэх хамгийн гарамгай цэргийн удирдагчдын нэг болсон юм. Их Монгол Улсыг байгуулсны дараа тэрээр амьдралынхаа явцад Ази, Европын ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзлэсэн байна. Чингис хаан Тангудыг эзлэсний дараа 1227 онд нас баржээ. Түүний оршуулагдсан газар нь одоо хүртэл олдоогүй болно. Чингисийн үр удам өнөөгийн Хятад, Солонгос, Кавказ, Төв Азийн орнууд, мөн өнөөгийн Орос, зүүн Европ, Ойрхи Дорнодын зарим хэсгүүдийг эзэлсэн буюу түшмэг улсуудаа болгосон ажээ. Уг гарал Монголын нууц товчоонд Чингис хааны язгуур, дээр тэнгэрээс заяат тєрсєн Бөртэчино эхнэр Гоо маралын хамтаар тэнгис далайг гаталж ирээд Онон мөрний эх Бурхан халдун ууланд нутаглаж, Батцагаан гэдэг нэгэн хөвүүнийг төрүүлжээ хэмээн дурдсан байдаг. Дараахь үе удмуудыг жагсаавал Тамача, Хоричар мэргэн, Уужим буурал, Саль-Хачау, Ихнүдэн, Шинсочи, Харчу, Боржигидай мэргэн, Торголжин баян, Добу мэргэн. Добу мэргэний эхнэр Хорь түмдийн Хорилардай мэргэний охин Алун-гуа. Добу мэргэн хоёр хүүтэй болоод нас барсны дараа Алун-гуагаас төрсөн гурван хөвүүний бага нь болох Бодончар мунхагаасБоржигин овгийнхон үүсэн гарчээ. Нууц товчоонд бичсэнээр бол Алун-гуа Добу мэргэний нас барснаас хойш хөвгүүд төрүүлснийгээ Малиг баяуд овгийн зарц бус харин шөнө тотгоор орж ирэх тэнгэрийн цагаан шар хүнтэй холбон тайлбарладаг. Боданчар мунхаг нэгэн жирэмсэн эмийг барин ирснээс гарсан хүү нь Жажирадай бөгөөд энэ нь Чингис хааны анд Жамухын уг гарал болно. Боданчарын үр удам нь Хабич баатар, Мэнэн тудун, Хачи хүлүг, Хайду, Байшинхор догшин, Тумбинай сэцэн болно. Хайдугийн хүү Чирхай лянхуагаас Тайчууд овог үүсэн гарчээ. Тумбинай сэцэний хүү Хабул хаанХамаг Монголыг захирч байсан ба түүнээс Хиад Боржигин овог гарчээ. Хабул хааны хоёр дахь хүү Бартан баатар нь Чингис хааны эцэг Есүхэй баатарын эцэг байжээ. Хамаг Монгол Хîтула хаанаас хойш хаàнгүй байсан тул Хиад Боржигин овгийг ерөнхийд нь Есүхэй баатар захирч байжээ. Чингис хааны Монголын тулгар төрийг үүсгэн байгуулах явцад нөлөөтэй байсан хэд хэдэн феодал язгууртнууд Хабул хааны удам буюу Хиад Боржигины ноёдууд байжээ. Даридай отчигин нь Бартан баатарын бага хүү (Чингис хааны авга ах), Алтан нь Хабул хааны дөрөв дахь хөвүүн Хутула хааны хүү (Чингис хааны хаяал), Хучар нь Бартан баатарын хоёр дахь хүү Нэгүүн тайшийн хүү (Чингис хааны үеэл), Жүрхиний Сача-Бэхи нь Хабул хааны ууган хүү Охинбархагийн ач хүү (Чингис хааны хаяал), Бүри бөх нь Хабул хааны дөрөв дахь хүү Хутугту Монхорын хүү (Чингис хааны эцэг Есүхэйн үеэл) байжээ.

7. Бага нас Чингис хаан 1162 онд Онон голын хөвөөнд Дэлүүн Болдог хэмээх газар Есүхэйн хатан Өөлүнээс төржээ. Нууц товчоонд түүнийг төрөхдөө шагайн чинээ нөж атгаж төрсөн гэж бичсэн байдаг. Энэ үйл явдал нь тухайн үед Хиад Боржигины удирдагч байсан Есүхэй баатар Татарын Тэмүжин-Үгэтэй тулалдан олзолж авсантай тохиосон тул шинэ төрсөн хүүг Тэмүжин хэмээн нэрлэжээ. Тэмүжиний төрсөн дүү нар нь Хасар, Хачиун, Тэмүгэ Отчигон, Тэмүүлэн. Мөн Сочигил хатны хөвгүүд болох эцэг нэгтэй ах дүүс Бэгтэр, Бэлгүтэйнар байжээ. 1171 онд Тэмүжин Хонгирадын ноён Дэй Цэцэний охин Бөртэтэй сүй тавьсан бөгөөд тэндээс эцэг Есүхэй нь буцаж яваад Татаруудад хорлогдон амь үрэгджээ. Тун удалгүй Тайчуудын ноён Таргудай-Хирилтуг Есүхэйн албат иргэдийг бэлбэсэн хатан Өөлүнээс булаан авч орхин нүүснээр Тэмүжин болон түүний гэр бүлийн хувьд ядуу зүдүү, хүнд хэцүү амьдрал эхэлсэн байна. Гэвч Өөлүн өөрийн хөвгүүдэд тухайн үеийн нүүдэлчдийн язгууртны хүмүүжил олгож чадсан байна. Энэ үед Тэмүжин, Хасар хоёр нийлж өөр хоорондын маргаанаас үүдэн Бэгтэрийг харваж алсны дараагаар Тэмүжин гэр бүлийн толгойлогч болох нь тодорхой болжээ. Тэмүжинг 13 настай байхад Тайчуудын Таргутай-Хирилтуг барьж аваачин хорьж байсанд Тэмүжин авхаалж самбай, арга ухаанаа ашиглан оргон зугтсанд Сүлдүсний Сорхан Шар (хожим мянганы ноён), өөрийн хүү Чулуун (хожим Чингис хааны дөрвөн хүлэг баатарын нэг), Чимбай, охин Хадаан нарын хамтаар туслалцаа үзүүлж байжээ. Тэмүжин бага залуу насандаа Жадаран аймгийн Жамухатай хоёр ч удаа тангараг өргөн анд барилдаж байсан бөгөөд хожмын амьдралд хаад ноёд болон гарч ирсэн тэдний зам олон удаа зөрөлдсөн байна. Тэмүжин идэр залуу насандаа хулгайд алдсан найман шарга морио алдасныг эргүүлэн олж авах явцад Наху баяны хүү Боорчи (хожим Их Монгол улсын баруун түмний ноён, Чингисийн дөрвөн хүлэг баатарын нэг) туслан анд барилдсан нь цаашид түүнийг хүрээлсэн үнэнч, авьяас чадварлаг нөхөд цэргүүд бий болох эхлэл байжээ. Тэмүжин 16, 17 настай байхдаа өмнө сүй тавьсан Бөртэг буулган авч гэрлэсэн бөгөөд инжинд ирсэн булган дахыг өөрийн эцэг Есүхэйн анд байсан Хэрэйд аймгийн удирдагч Тоорил ханд өргөн барьж холбоо тогтоосон нь хүчирхэг ивээн тэтгэгч, холбоотонтой болсон томоохон хэмжээний дипломат алхам болсон байна. Тэмүжин Бөртэ үжинээс Зүчи, Цагаадай, Өгөдэй, Тулуй гэсэн дөрвөн хүүтэй болжээ. Мэргидийг дарсан нь ба Хамаг Монголын хан болсон нь 1180 оны үед Гурван Мэргид цэрэглэн ирж өмнө Мэргидийн Их Чилэдү эхнэр Өөлүнийг Есүхэй баатарт булаалган алдсаны өшөөг авахаар ирэн Бөртэ үжинийг булаан авч Чилгэр бөхөд өгсөн байна. Тэмүжин өмнө нь түүнийг ивээлдээ багтаахаа амласан Хэрэйдийн Тоорил ханд очиж тусламж хүссэнд хүлээн авч Жадаран аймгийн Жамухатай хүч хавсран Мэргид аймгийг дайлан Буур хээрийн тулалдаанд бут цохин Тэмүжин эхнэр Бөртийг эргүүлэн авчээ. Энэ үед Бөртэ жирэмсэн байсан нь Тэмүжиний ууган хүү Зүчийн жинхэнэ эцэг хэн байсныг маргаантай болгожээ. Тэмүжин амьдралынхаа туршид Зүчиг өөрийн хүү гэж үзэж байжээ. Мэргидийг дайлсны дараа Тэмүжин, Жамуха хоёр гурав дахь удаагаа анд барилдан хамт нутаглаж байсан байна. Гэвч удалгүй салж явцгаасанд өмнө Жамухыг дагаж явсан Боржигин болон бусад овог аймгийн иргэдийн зарим Тэмүжинг даган ирснээр түүний өөрийн овог аймгийн удирдагч болохын эхлэл тавигджээ. Улмаар 1189 онд Алтан, Хучар, Жүрхиний Сача-Бэхи, Даридай-Отчигон зэрэг Хиад Боржигины ноёдууд санаа нийлэн Тэмүжинг Хамаг Монголын ханд өргөмжилж Чингис хаан хэмээн нэрийджээ. Жамуха, Татар, Жүрхин, Тайчуудтай тэмцэлдсэн нь Түүний хойно Жамуха өөрийн дүү Тайчирыг Чингис хааны харьяатуудад алагдсаныг шалтаглан 13 хүрээнээс цэрэг дайчлан довтлоход Чингис хаан өөрийн 13 хүрээнээс мөн цэрэг дайчлан угтаж очин Далан Балжуд хэмээх газар тулалдсан нь Монголын түүхэнд 13 хүрээний тулалдаан гэж нэрлэгджээ. Уг тулалдаанд Жамуха хүч түрэн Чингис хааныг Зээрэн хавцалд шахаад буцаж явсан ба замдаа Чинос аймгийн залуучуудыг далан тогоонд чанаж харгисласан байна. Энэ тулалдааны дараагаар Уруудын Жүрчидэй, Мангудын Хуйлдар, Хонхотаны Мэнлиг зэрэг олон жижиг овгууд Жамухаас салж Чингис хаанд ирж нийлжээ. 12 зууны эцсээр Алтан улсын Вангин Чансан жанжин Татарын Мэгүжин сүүлтийг хөөн Улз гол руу шахаж байх үед урьдын өшөөт Татарыг дарах боломжийг ашиглан Чингис хаан, Тоорил хан нар хүч хавсран байлдаж Улз голын Хусуту шитүэн, Нарату шитүэн гэдэг газар Мэгүжин сүүлтийг дарж устгажээ. Үүний дараа Вангин чансан Тоорил ханд Ван хан, Чингис хаанд Чаутхури гэдэг цол олгожээ. Үүнээс хойш Тоорил ханыг Ван хан хэмээх болжээ. Чингис хааныг Мэгүжин сүүлтийг дайлаар явсан хойгуур Жүрхинүүд ар гэрийг нь тонож дээрэмдсэн тул Хэрлэний Хөдөө арлын хавьд Жүрхинийг довтолж Тэлэтү ам хэмээх газар Сача-Бэхи, Тайчу нарыг барьж өмнө Бэлгүтэйн мөрийг цавчсан, Татарын эсрэг хавсран байлдаагүй, ар гэрийг дээрэмдэн тоносон зэрэг шалтгаануудаар цаазалжээ. 1201 онд Хатагин, Салжиуд, Дөрвөн, Татар, Ихирэс, Хонгирад, Горлосууд, Найманы Буйруг хан, Мэргид, Ойрд, Тайчууд нар Алхуй булаг гэдэг газар чуулаад Жамухыг хан өргөмжлөхөөр хэлэлцэж андгайлан тангараглаад тэндээс Эргүнэ мөрөн рүү нүүж, Эргүнэд цутгах Хан мөрний шанаагийн Агуу нугад Жамухыг гүр хан болгож өргөмжилжээ. Улмаар Чингис хаан, Ван хан хоёртой байлдахаар мордъё гэлцсэнийг Чингис хаан олж мэдэж Ван ханд мэдэгдсэнд, Ван хан цэргээ авч хүрч иржээ. Хоёр талын тулалдаан Хүйтэн хэмээх газар болсон ба түүхэнд Хүйтэний тулалдаан гэж нэрлэдэг. Нууц товчоонд өгүүлснээр Буйруг, Хутуг нар хур оруулах арга мэддэгээ хэрэглэсэн нь өөрсөд дээр нь буусанд тэнгэр хилэгнэв гэж айн тархан зугатацгаасан байна. Жамуха Эргүнэ мөрний зүг өөрийн нутаг руу зугтахад Ван хан нэхжээ. Тайчуудын Аучу баатар Ононы зүг зугтахад Чингис хаан араас нь нэхсэн байна. Ононы цаана хүлээж байсан Аучу баатартай тулалдахад Чингис хаан хүзүүн тушаа тайчуудын Зургаадайд (хожмын алдарт Зэв жанжин, Чингисийн дөрвөн нохдын нэг) харвуулан шархадсан байна. Шөнө нь тайчууд нар тархан зугтаснаар уг тулалдаан Тэмүжиний ялалтаар дуусчээ.

8. ªÃÝÄÝÉ ÕÀÀÍ (1186 – 1241) Õààí÷ëàë 1229 – 1241 Õààíøèðýýíäñóóñàí 1241 Òºðñºíîí 1186 Á¿òýííýðªãýäýé Õýðãýì, öîëÄàëàéõààí ÈõõàòàíÒóðõàí Õààíûóäàìÿþã, Ãîäàí, Ê¿÷¿ ÕààíûîâîãÁîðæèãîí Ýöãèéííýð ×èíãèñõààí (Òýì¿æèí) ÝõèéííýðÁºðòý ¿æèí Íàñáàðñàíîí 1241 ªìíºõõààí ×èíãèñõààí (Òýì¿æèí) Äàðààãèéíõààíÿþã Өгөөдэй хааннь Чингис хааны гуравдугаар хөвгүүн, Их Монгол Улсын хоёрдугаар Их Хаан байв. Чингис хааныг өөд болсны дараа түүний отгон хөвгүүн Тулуй төрийн хэргийг түр хамаарч байгаад 1228 оны шаргачин үхэр жил Хэрлэний хөдөө арал гэдэг газар Их Хуралдай хийлгэн Чингисийн гутгаар хөвгүүн Өгөөдэйг хаанд өргөмжилжээ. Өгөөдэй 1187 оны улаагчин морин жил төрсөн бөгөөд 17 насандаа эцгээ даган төр улсыг байгуулах үйлсэд оролцсон юм. Өгөөдэй хаан засгийн хэлбэр төрхийг боловсронгуй болгож Чингис хааны зарлиг есоор баригдаж эхэлсэн Хархорум хотыг барьж дуусгаад Монголын эзэнт гүрний нийслэл болгосон. Монголын түүх соёлын үнэт өв Монголын нууц товчоог Өгөөдэй хааны ордонд түүний сэрvvн тунгалаг ахуйд бичжээ. Өгөөдэй хаан 1241 оны цагаагчин үхэр жил 56 насандаа таалал төгсчээ.

9. Õààí÷ëàë 1246 – 1248 Õààíøèðýýíäñóóñàí1246 Òºðñºíîí 1206 Á¿òýííýðÿþã Õýðãýì, öîëÄàëàéõààí ÈõõàòàíÎãóëÊàéìèø ÕààíûîâîãÁîðæèãîí Ýöãèéííýð ªãºäýé ÝõèéííýðÒóðõàí Íàñáàðñàíîí 1248 ªìíºõõààí ªãºäýéõààí Äàðààãèéíõààí̺íõ ïÞà ÕÀÀÍ (1206 – 1248) ÿþãèéãõààíä ºðãºìæëºõõóðàëäàéäõààíûàëòàíóðãèéíõàíÒýì¿æèíãèéíàâãààõÄàðèäàéÎò÷èãèí, ÒóëóéíõàòàíÑîðõóãòàíèíàðààñàâàõóóëààäèðâýýñçîõèõáàðàãá¿õõ¿íõ¿ð÷ èðæýý. ÕàðèíÁàò ë ýëäýâøàëòàãòîî÷îîäèðñýíã¿é. Ò¿¿í÷ëýíÎðîñûíÑóçäàëüìóæèéíâàíßðîñëàâ, Õÿòàä, Ñîëîíãîñòáàéñàííî¸äÒ¿øìýä, Ôðàíö, çýðýãóëñîðíóóäûíýë÷ íàðèðñýíáàéíà. ÈõõóðàëäàéÌîíãîëûíóóãóóëíóòàãáàéñàíõààäûíçóíûøàðîðäîíä 1246 îíû 6,7-ð ñàðûí ¿åäáîëñîí. Ðàøèä-àä-Äèíû “Ñóäðûí ÷óóëãàí” çîõèîëäòýìäýãëýñíýýðóóëõóðàëäàéä 4000 ãàðóéòºëººëºã÷èäîðîëöæýý. ÿþãÿíçá¿ðèéíààøàðàíøèíãàðãàíõààíñóóäàëäñóóõã¿é, ä¿¿ íàðààñààõààíáîëãîõãýñýíä¿ð ¿ç¿¿ëýýäìºí ÷àíàðòàà ººðºº áîëîí ¿ð óäìààöààøèäõààíñóóëãàõáàòàëãààãàëòàíóðãèéíõíààðãàðãóóëàí “õààíñýíòèé”-ä çàëðàõûãõ¿ñýìæèëæáàéæ. ÝíýòàëààðÐàøèä-àä-Äèíáè÷ñýííüÿþã “ìèíèéäàðààáàñìèíèéóðàãóäìûíõàíäõààíøèðýýøèëæèæáîëáîëáèõààíä ºðãºìæëºõèéãçºâøººðíº” ãýñýíáàéíà. ÈõÕóðàëäàéäîðîëöîã÷èäÒóðàêèíàõàòíààñõààíûýðõìýäëèéãñàëãàíàâáàëÿþãòáàòàëãààãàðãàí ºãºõºäáýëýíáàéæýý. ÈõÕóðàëäàéÿþãèéíÕ¿ñýëòèéãõàðãàëçàíòóñãàéáè÷èã ¿éëäýí ºðãºñºíáàéíà. Òýðáè÷èãò: “×èíèéóðàãóäìûíäîòðîîñ ºâñºíäîðîîâ÷ ¿õýðòîîæèäýõã¿é, ººõºíäîðîîâ÷ íîõîéòîîæøèíæèõã¿éõýñýãìàõ ÷ áîëáàéñàíöàãòõààíøèðýýãáèä ººð áóñàäõýíä ÷ øèëæ¿¿ëæ ºãºõã¿é” ãýæýýÈõÕóðàëäàéäîðîëöîã÷èäÿþãèéãñàíàëíýãòýéãýýðõààíä ºðãºìæëºí “Õààíûñýíòèé”-ä çàëæòºðèéíòàìãûãíüãàðäóóëñàíáàéíà. ÿþãíüÌîíãîëûíýçýíòã¿ðíèéóãñààçàëãàìæèëñàíãóðàâäàõüõààí. Òýðýýðäóíäçýðãèéííóðóóòàé, ãàäíààñõàðâàëçàëüæèí, äîãøèíøèð¿¿í ä¿ðòºðõòýé, îþóíû ÷àäàâõè, ìýäëýãýýðñàéíáèø, ñóëáèåòýéíýãýíáàéæýý. 1233 îíäËÿîäóí, Ñîëîíãîñðóóõèéñýíäàéíäîðîëöîæÿâñàí. ÿþã ºðíºòòèéøõèéñýíäàéíä (1236-1241) Áàòûíóäèðäëàãàäîðöýðýãçàõèð÷ îðîëöñîí. Ýíý ¿åýñîëîíò¿ìýíÿþãòýéòàíèëáîëñîíáîëîâ÷ àëòàíóðãèéíõàíäîòðîî ò¿¿íèéãá¿ðýíìýäýæàìæààã¿é. ÿþãõààíøèðýýíäçàëðàõäààýöýã ªãºäýéõààíààñõîéøòºðèéíõýðýãñóëàð÷, ¸ñ áóñ ¿éëàæèëëàãààãàçàðàâñíûãçàñàõòàëààðõàòóó ÷èã÷ áîäëîãîÿâóóëíàãýäãýýàìàëñàí. Òºðèéíýðõìýäýëáóëààëäàõõýðýãòãàðáèåîðîëöñîíõ¿ì¿¿ñèéãøèéòãýñýí. ÒýäíèéäîòðîîñÎò÷èãèííàðûíõýäýíõ¿íèéãöààçàëñàíáàéíà. ÿþãèéíýõçàñàãáàðèã÷ õàòàíÒóðàêèíà ÷ ãýíýòÿìàðíýãøàëòãààíã¿éàìüíàñíüýðñýäñýí. ªãºäýéõààíûäàðàààëáàíòóøààëààñàà ººð÷ëºãäñºíõ¿ì¿¿ñèéãÿþãõààíýðã¿¿ëýíàæèëäíüîðóóëæýý. ÿþãèéãõààíä ºðãºìæëºãäñºíÕóðàëäàéäîðîëöñîíõ¿ì¿¿ñ ñóäëàà÷èäÿþãáîëîíõóðëûíòàëààðáè÷èæòýìäýãëýñýíáàðèìò ÷àìã¿é ¿ëäñýíáàéäàã. ÿþãõààíÌîíãîëûíýçýíòã¿ðíèéõ¿íàì, ýäèéíçàñãèéííàðèéâ÷èëñàíòîîá¿ðòãýëÿâóóëæ, ºðòºº õýðýãëýã÷äèéíïàéçáè÷ãèéãñýðãýýõìýòèéíàðãàõýìæýýàâñàíáàéíà. ªãºäýéõààíûãàäààäáîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëæ ºìíºäÑ¿í, áàðóóíòèéøÈñìàéëóëñðóóöýðýãèëãýýæ, ºðíº ç¿ã ð¿¿ äàéíõèéõýýðÿâæáàéãààäÿþãõààíÑàìàðêàíäõîòûíîð÷èì 1248 îíäíàñáàðæýý. ÿþãèéãíàñáàðñíûäàðààõààíøèðýýíèéýðõìýäëèéíòºëºº ªãºäýé, Öàãàäàéí ¿ð à÷ íàðíýãòàëáîëæ Ç¿÷è, Òóëóéíóãñààíûõàíòàéòýìöýëõèéæýõýëñýíáàéíà.

10. Õààí÷ëàë 1251 – 1258 Õààíøèðýýíäñóóñàí 1251 Òºðñºíîí 1206 Á¿òýííýð̺íõ Õýðãýì, öîëÄàëàéõààí ÕààíûîâîãÁîðæèãîí ÕààíóäàìÀñóäàé, Îëäàøè, Ñýðèõèí ÝöãèéííýðÒóëóé ÝõèéííýðÑîðãàãòàíèáýê Íàñáàðñàíîí 1258 ªìíºõõààíÿþãõààí ÄàðààãèéíõààíÕóáóëàé ̪ÍÕ ÕÀÀÍ (1206 – 1258) ̺íõíüÒóëóé, ÕàòàíÑîðõóãòàíèíàðûíàíõíûõºâã¿¿í íü. Òýðáýýð õ¿¿õýäàõóé ¿åýñýýñýðãýëýíöîâîî, äàðóóòºëºâ, íàëãàðòàéâàí, ýöýã ºâãºäºº äàãàæäàéíáàéëäààíäîðîëöñîí. ªãºäýéõààí̺íõèéãýðäýìíîìîíäñóðãàæ, äàéíòóëàëäààíäàâ÷ ÿâäàãáàéñàíõýìýýííîìøàñòèðòòýìäýãëýñýíáàéäàã. ̺íõáàãààñààáè÷èãíîìîíäøàìäàíñóðàëöñàí, ýðäýìíîìûãýðõýìëýíõ¿íäýòãýäýãáàéæýý. Ýíý ÷ ÷àíàðààñààõààíáîëñíûäàðààÏåðñ, Õÿòàä, Óéãàð, Ò¿âä, Ìîíãîëõýëáè÷èããàðãóóíìýääýã ºíäºðáîëîâñðîëìýäëýãòýéõ¿íèéãøàëãàðóóëàíõààíûîðäîíäàæèëëóóëàõûíõàìòçàõõÿçãààðûíõîòñóóðèíìóæèéãóäèðäóóëàõààðòîìèëîíñóóëãàñàíáàéíà. ªãºäýéõààíûøèéäâýðýýðÁàðóóíç¿ãð¿¿ Áàòûíòýðã¿¿ëýíõéèñýíàÿíäàéíä̺íõöýðýãçàõèðàíàëñõîëÿâæ “þì ¿çýæ, í¿äòàéëñàí” áºë㺺. ÿþãèéíäàðààýçýíòã¿ðíèéõààíøèðýýíèéýðõìýäëèéíòºëººõ ºðñºë人íä ×èíãèñèéí õ¿¿õä¿¿äèéíõîîðîíä ºðíºñºí. Ç¿÷è, ÒóëóéóãñààíûõàíÖàãàäàé, ªãºäýéí ¿ð óäìûíõàíãýñýíõî¸ðòàëáîëîíãóðâàíæèëøàõàìõóãàöààã ºíãºðººñºíáàéíà. 1251 îíû 7-ð ñàðäõóó÷èíóëàìæëàëûíäàãóóÕýðëýíãèéíõºäºº àðàëäõààíûàëòàíóðãèéíÈõÕóðàëäàéõóðàëäæýý. Õóðàëäàéãààð̺íõèéãÈõõààíä ºðãºìæëºõàñóóäàëõýëýëöñýí. Õààäóóäûí ¿ð à÷ íàðíî¸ä, õàòàäóóäõýíèéãõààíáîëãîõòàëààðñàíàëç¿ð¿¿òýéáàéñàíáîëîõîîðõóðëûí “Äýã”-èéãóðüä÷èëàíáîëîâñðóóëæ, á¿õèé ë àæëûãåðºíõèéäíü Ç¿÷èéí õ¿¿ Áàòûí ä¿¿ Áýõèõàðèóöàæáàéæ. ÕóðëûãÒóëóéí õ¿¿ Õóáèëàéóäèðäàíÿâóóëæýý. Õóðàëäàé̺íõèéãõààíä ºðãºìæèëñíººð òýðýýðÌîíãîëûíýçýíòã¿ðíèéäºðºâäýõõààíáîëîâ. ̺íõèéãõààíáîëñîí ºëçèéòýéòýð ºäºðõ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîîìàðãàëäàæòýìöýëäýõã¿é, ìàë, àìüòòàííÿäëàõ, àðààòàíæèã¿¿ðòíèéã ¿ðãýýõã¿é, ãàçàðóñøîðîîãõºíäºõã¿é, íàéðàéñàéõàí ºíãºðººõ õýðýãòýéõýìýýñýíçàðëèãáóóëãàñàí. Õóðàëäàéäîðîëöîã÷èäá¿òýíäîëîîõîíîãöýíãýñýí ºäºðáîëñîîíãýæÐàøèä-àä-Äèíû “Ñóäðûí ÷óóëãàí”-ä áè÷ñýíáàéíà. ̺íõõààíä ¿íý÷ ç¿òãýñýí̺íõñàðûãèõçàõèðàã÷ áîëãîí, óëñûíöýðãèéíýðõèéã ò¿¿íääààëãàâ. ÓðüäûíãàâüÿàãààðòîäîðñîíÁóëãàíãèõáè÷ýý÷ áîëãîí, óëñûíáè÷èãõýðýã, àëáàòàòâàðûãýðõë¿¿ëæýý. Àëàíäàðíî¸íãäýäñàéäáîëãîí, ªíäºðíî¸íäÕàðõîðóìäîðäõàðø, ñàíõºìðºãèéãõàðèóöóóëæýý. ̺íõõààíòºðèéãõÿìðàëààñãàðãàõ, õàòóóäýãæóðàìòîãòîî÷îí. Îðîííóòãèéíçàõèðàã÷äûãñîíãîíøàëãàðóóëæáàòëàíàæèëëàæýý. Òýðýýð ºìíºõõààäóóäûíäîòîîä, ãàäààäáîäëîãûã ¿ðãýëæë¿¿ëñýíáàéíà. ̺íõõààíáîëîîäÌîíãîëûíõàðúÿàíäîðñîíóëñ ¿íäýñòí¿¿äýä ººðèéíóëñûíýë÷ òºëººëºã÷äèéãòîìèëîíñóóëãàâ. Àëáàíòàòâàðûãóëàìáîëîâñðîíãóéáîëãîí, øèíýæóðàìíýâòð¿¿ëñýííüèõýýõýíàìæèëòîëæýý. ̺íõõààíûàâñàíáàñíýãç¿éëíüõàíõºâã¿¿ä, èõýñíî¸äÿçãóóðòàííàðç¿éáóñààðïàéçòàðààí, àëáàòàòàõ, äóðààðàà ºðòºº õýðýãëýõìýòèéãõîðèãëîíçîãñîîñîí. ̺íõõààíîëîíò¿ìíèéäóíäàñàðèõíýðõ¿íäèéãîëñîíòºäèéã¿é, ãàäààäóëñîðíóóäòàé ºðãºíõàðèëöààòàéáàéæýý. Ìîíãîë÷óóä̺íõõààíäààçîðèóëàí 1257 îíäõºõçàíàð ÷óóëãààðãýðýëòõºøºº áîñãîæýý. Óóëõºøººíä “Ìºíõõààíò¿ìò¿ìýííàñàëòóãàé” õýìýýíÁàðñÒ¿ãýáîñãóóëàâ. Óðãèéíóðãààðõýäõýäýí ¿åñòõ¿ðòýëýíýäàáàðèãóíóáóÿíõ¿ðò¿ãýéãýæýý. ̺íõõààíýçýíòã¿ðíèéíóòàãäýâñãýðèéã ºðãºòãºõººð Õÿòàäûíäóíäõàâèéíãàçðûã ä¿¿ Àðèãáºõõàìòÿâæ ººðèéíìýäýëäýýîðóóëñàí. Õÿòàäóëñûí 20 ãàðóéõîò, áîîìòûãöýðãèéí õ¿÷ýýðýçëýíàâñàíáàéíà. ªìíºòÑ¿íóëñðóó ä¿¿ Õóáèëàéãàà, Áàðóóí ºìíº ç¿ãð¿¿ ä¿¿ Õ¿ëýã¿ íàðûãóëñîðíûãýçëýíàâàõààðÿâóóëñàíáàéíà. ̺íõõààíÌîíãîëûíýçýíòã¿ðíèéòºðèéãòîäîðõîéõóãàöààíäõÿìðàëààñãàðãàæ, íºõöºëáàéäàëäòîõèðñîíçàñàãëàëûíõýëáýðèéãàæèëëóóëæ ÷àäñàííüàìæèëòîëîõûííýãýí ¿íäýñáîëæýý. ÒýðýýðÕèøèãòýíöýðãèéãíàðèéíçîõèîíáàéãóóëæÿíçá¿ðèéíñàìóóíõºäºë㺺íèéí ÷àäâàðëàãçîõèöóóëæáàéæýý. Ýíýíü ¿íäýñíèéáýõýëãýýòºäèéã¿éàëñûíõàðààòàéóõààí. ̺íõõààíû ¿åäÌîíãîëûíýçýíòã¿ðýíîðãèë ¿åäýýõ¿ðñýíãýõýäíýãèõçºðºõã¿éáîëîâóó? ̺íõõààí 1259 îíä ºâ÷íèéóëìààñòààëàëòºãñºæøàðëèéãíü “ÈõÕîðèã”-ä îðøóóëñàíõýìýýíîëîíñóäëàà÷äûííîìñóäàðòòýìäýãëýñýíáàéäàã.

11. Õààí÷ëàë1260 оны 5 сар 5 -1271 оны 12 сар 17 (ИхМонголулс 1271 оны 12 сар 18 - 1294 оны 2 сар 18 (Юаньулс) Õààíøèðýýíä Ñóóñàíîí1260 îí Á¿òýííýðХубилайхаан Õýðãýì, öîëСэцэнхаан Òºðñºíîí1215 оны 9 сарын 23 Íàñáàðñàíîí1294 оны 2 сарын 18 (78 насандаа) ÈõõàòàíЧинбай ÕààíûóäàìДорж, Мангал, Чингим, Номухан ÕààíûîâîãБоржигин Óëñûííýðх МонголУлс, Юаньулс ÝöãèéííýðТулуй ÝõèéííýðСоргагтаниБэк ªìíºõõààíМөнххаан ÄàðààãèéíõààíӨлзийтТөмөрхаан ÕÓÁÈËÁÀÉ ÕÀÀÍ (1215-1294) Õубилай хаан (1215 оны 9 сарын 23 - 1294 оны 2 сарын 18) нь нэгдмэл Их Монгол Улсын тав дахь буюу сүүлчийн Их Хаан (1260–1294) байжээ. Тэрээр Монгол гүрний улс төрийн төвийг өмнө зүгт Бээжинд шилжүүлж Монгол, Хятад, Төвд зэрэг улс орныг хамтатган захирсан Юань гүрнийг байгуулсан байна. Хубилай хаан нь Тулуй ба Соргагтани Бэкийн хоёр дахь хүү, Чингис хааны ач байжээ. Түүний ах Мөнх хаан нас барсны дараа хаан ширээний төлөөх дүү Ариг бөхтэй өрнүүсэн дайн нь нэгдмэл Их Монгол Улсыг дуусгавар болгосон байна. Àõ ä¿¿ õî¸ðõààíøèðýýíèéòºëºº õîîðîíäîîõýäõýäýíóäààäàéíõèéæýöýñòíüàõÕóáèëàéíüÿëàëòáàéãóóëæýý. ÕàðèíÕóáèëàé ä¿¿äýý ºðøººë ¿ç¿¿ëæ ò¿¿íèéãäýìæèæáàéñàíá¿õõ¿íèéãõàòóóøèð¿¿í öýýðë¿¿ëæäèéëýíõèéãíüöààçàëñàí. 1266 îíäÀðèãáºõ ºâ÷íèéóëìààñòýíãýðòõàëüñàíþì. Õààíøèðýýíèéòºëºº òýìöýëíüíýããýðá¿ëèéíàõ, ä¿¿ õî¸ðûíõîîðîíäçýâñýãòìºðãºë人í áîëòëîî ºðãºæèíäàéíäàæèíäõ¿ðãýñýííüýçýíòã¿ðíèéóëñòºðèéíõÿðàë í¿¿ðýëñíèéãèëòãýíý. Õóáèëàé 1264 îíîîñ ªìíºòÑ¿íóëñûãýçëýõ ¿éëàæèëëàãààãààýð÷èìæ¿¿ëýâ. ÌîíãîëöýðãèéíàëäàðòæàíæèíãóóäûíàðãàóõààíûãíýãòãýíóäèðäàõàäÕÿòàäò¿øìýäíàðíýìýðõàíäèâáîëæýý. 1260-ààä îíû ñ¿¿ëýýðÑ¿íóëñûí õ¿÷èéãáóóëãàíàâñàíáàéíà.

12. Õóáèëàéõààí 1271 îíû 1-ð ñàðä “ÈõÌîíãîëóëñûíýçýíòã¿ðýí”-íèéíýðèéãÞàíãýñýíÕÿòàä ¿ãýý𠺺ð÷ëºíñîëèâ. Ýíýíü “Ýõ ¿¿ñâýð”, “Ýõëýë”, “ßçãóóð ¿íäýñ” ãýõ÷èëñýíóòãàòàé. ÞàíóëñûíõààííüÕóáèëàéòýãýýä ÷ çîãñîõã¿é ººðèéíáèåèéãÕÿòàäûíõààíûãçàëãàìæëàã÷ õýìýýíòîäîðõîéëñîí. Ò¿¿íèéÕÿòàäûíõààíûãçàëãàìæëàã÷ ãýñýíñàíààíüáàñöààíààó÷èðòàéáàéæ. Õÿòàäàäõààíàà ºðãºìæëºõ人 áàðèìòàëäàãä¿ðýìæóðàìáàéñàíáîëîëòîé. ÕóáèëáàéÈõõààíáîëîîäóëñûííèéñëýëèéãÕàðõîðóìààñòàòàæÊàéïèíáóþóØàíäóíäòºâëºð¿¿ëýíÁýýæèíõýìýýæýý. ÕóáèëàéíÕÿòàäîðíîîðòºâëºðñºíÞàíã¿ðýííüÌîíãîëõààäûíàëòàíóðãèéíõàíäòààëàãäààã¿éýñýðã¿éöýëòýéòóëãàðñàí. ÕóáèëàéõààíûçàðëèãààðÝçýíòã¿ðíèéá¿ðýëäýõ¿¿íäáàéñàííóòàãäýâñãýð, õ¿íàìûãàðâàíõýäýíìóæáîëãîíçîõèîíáàéãóóëæìóæá¿ðòòóñãàéíýð ºãºíóäèðäàã÷èéãíüòîìèëîíñóóëãàâ. ÕóáèëàéõààíÌîíãîëûíýçýíòã¿ðíèéõàðúÿàíûÿíçá¿ðèéí ¿çýëáîäîëòîéîëîíò¿ìíèéãøàøíààðíýãòãýíçàõèðàõîðîëäëîãîõéèñýíþì. ÕóáèëàéÒ¿âýäîðíîîñÏàãâàëàìûãçàëæÞàíã¿ðíèéõààíûîðäîíûõýìæýýíäáóðõàíûøàøíûãäýëãýð¿¿ëýíø¿òýõàæëûãóäèðäóóëñàí. ͺ㺺 òàëä ò¿¿ãýýðøèíýáè÷èã ¿ñýãçîõèîëãîñîí. Òýðáè÷ãèéã ò¿¿õýíääºðâºëæèíáè÷èãõýìýýíòîòîòãîñîíáàéäàã. ÕóáèëáàéõààíÏàãâàä «íîìûíõààí, ¿ëýìæëàì» öîëõàéðëàæóëñûíáàãøààð ºðãºìæèëñºíáàéíà. Åðíüõààí, ëàìõî¸ðòºð, øàøíûòºäèéã¿ õóâèéíäîòíîõàðèëöààòàéáàéñíûãíîìøàñòèðòòýìäýãëýñýíáàéäàã. ÕóáèëàéÞàíã¿ðíèéõààíààð 34 æèëàæèëëàñàí. Ýíýõóãàöààíäíóòàãäýâñãýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ ¿¿äíýýñ 10 ãàðóéîðîíòîéäàéíõèéæÑîëîíãîñ, Âüåòíàì, Áèðì, Èíäîíèçèéíàðëóóäãýõìýòèéíîðíóóäûãìýäýëäýýîðóóëàíòýíäýýñèõýýõýíõýìæýýíèéòàòâàðàâ÷ áàéæýý. Çàðèìäàéííüá¿òýëã¿éáîëîíöýðýã, õ¿íàì, ýäèéíçàñãààðàñàðèõõîõèðîë ¿çñýí. ÕóáèëàéõààíÞàíóëñûíõààíáîëñíûõîîäàðààÈòàëèóëñûíÂåíåöõîòûíõóäàëäàà÷èíÌàðêîÏîëîçýðýã ºðíºäèéíõ¿ì¿¿ñòýéõàðèëöààòîãòîîíãàäààäõàðèëöààíûáîäëîãî, ¿éëàæèëëàãààíäààòýäíèéã ºðãºíººð àæèãëàñàí. ªìíºòÑ¿íóëñûãìýäýëäýýîðóóëààäòóñãàéçàðëèããàðãàíòýðíóòãèéíàðäèðãýäýýð “Ìîðèí ºðòºº”-íèéàëáûãõóóëü÷èëàíã¿éöýòã¿¿ëñýí. Øèíýýð 120 øàõàìñàëáàð ºðòºº áàéãóóëæýý. Ìàëõºðºíãºã¿éõ¿ì¿¿ñòýíýàëáàõàìãèéíõ¿íäýýðòóññàíáàéíà. Èëæèã, Ëóóñçýðýãá¿õç¿éëýýýíýàëáàíäçîðèóëñàí ÷ õ¿÷èíìºõºñäºæõ¿íèéáóë÷èíøºðìºñîþóóõààíûãá¿ðýíäàé÷ëàíç¿òãýõ «Õ¿íòýðýã» á¿òýýí ºðòººí人 õýðýãëýñýíãýäýã. Ýíýòýðýãáóõèà ºðòººíèé ¿éë÷èëãýýíäòóñäýì ºãñºííüãàðöààã¿é. Ýíýàëáûãõàøèã÷èäÕóáèëàéáîëîí ò¿¿íèéäàðààõõààäûãýñýðã¿¿öýã÷èäáîëîíõóâèð÷ýý. ÕóáèëàéõààíûçàðëèãøèéäâýðýýðÞàíã¿ðýí ººðèéíãýñýíöààñàíìºíãºíòýìäýãòãàðãàæãàäààäóëñîðíóóäòàéõóäàëäààõàðèëöààã ºðãºíõ¿ðýýíäõèéäýãáîëæýý.Îäîíîðíûãñóäëàõàâèàäóðàíá¿òýýæ, á¿äãýð÷ òàñàðñàíýðòíèéòîðãîíçàìûãñýðãýýõìýòèéíÞàíã¿ðýíòºäèéã¿éîëîíóëñàäíýðíºëºº á¿õèéàðãàõýìæýýàâñàíáàéíà. Õóáèëàéòýðã¿¿òýéýðõáàðèã÷èäÞàíóëñûííýãäñýíõóóëüöààçáîëîâñðóóëàíîëîíçóóíæèëòàðõàéáóòàðõàéîðøèíèðñýíÕÿòàäóóäûãíýãòãýõãîë ¿¿ðãèéãã¿éöýòãýñýí. Õóáèëàéýðäýì ÷àäâàð, öýðýãóäèðäàõ, çîõèîíáàéãóóëàõ, íýðõ¿íäýýÞàíóëñáàéãóóëàíàæèëëàõàäá¿ðýíçîðèóëñàíþì. Ãýâ÷ Þàíã¿ðýíáàéãóóëàãäñàííüÌîíãîëûí ò¿¿õèéíõºãæëèéíõóâüäíýã ÷ èõñàéí ¿éëñáîëñîíã¿é. Õóáèëàé ººðèéíõºº äàðàà õ¿¿ ×èíãèìýýõààíáîëãîõîîðíýðëýíáýëòãýñýíõýäèé ÷ òýðõ¿íÒàíãàäóëñàäýðäýìíîì ¿çýæÿâààäçàëóóãààð 1292 îíäòýíãýðýýñõàëüñàí.