Παρόλο που το ελεύθερο λογισμικό δεν συμπεριλαμβάνεται στα υφιστάμενα προγράμματα σπουδών πληροφορικής, θεωρούμε ότι μια δομημένη επαφή με τις αρχές του μπορεί να είναι ιδιαίτερα γόνιμη για τους μαθητές. Στην εργασία αυτή παρουσιάζουμε ένα διδακτικό σενάριο για το ελεύθερο λογισμικό. Περιγράφουμε τους στόχους του σεναρίου, τη δομή του και τις μαθησιακές δραστηριότητες που περιλαμβάνει, ενώ στη συνέχεια αναλύουμε τα συμπεράσματα που προέκυψαν από την υλοποίησή του και την συμπλήρωση ερωτηματολογίων από μαθητές και εκπαιδευτικούς. Το σενάριο απευθύνεται κυρίως σε μαθητές της Γ' Γυμνασίου ή της Α' Λυκείου και αποτελείται από δύο σχετικά ανεξάρτητα τμήματα. Το πρώτο προσεγγίζει με βιωματικό τρόπο τις έννοιες και τις αρχές που σχετίζονται με το ελεύθερο λογισμικό, ενώ το δεύτερο περιλαμβάνει μικρές ομαδικές εργασίες που σχετίζονται με την επίλυση πραγματικών προβλημάτων και προσανατολίζεται σε περισσότερο πρακτικές ικανότητες.

1. Ένα Διδακτικό Σενάριο
για το Ελεύθερο Λογισμικό
Γ. Μπουκέας 1
, Γ. Γώγουλος 2
1
Εκπαιδευτικός Πληροφορικής ΠΕ19, Μουσικό Σχολείο Χίου
boukeas@gmail.com
2
Σχολικός Σύμβουλος Πληροφορικής Δυτικής Κρήτης
gogoulosg@sch.gr
Περίληψη
Παρόλο που το ελεύθερο λογισμικό δεν συμπεριλαμβάνεται στα υφιστάμενα προγράμματα
σπουδών πληροφορικής, θεωρούμε ότι μια δομημένη επαφή με τις αρχές του μπορεί να είναι
ιδιαίτερα γόνιμη για τους μαθητές. Στην εργασία αυτή παρουσιάζουμε ένα διδακτικό σενάριο
για το ελεύθερο λογισμικό. Περιγράφουμε τους στόχους του σεναρίου, τη δομή του και τις
μαθησιακές δραστηριότητες που περιλαμβάνει, ενώ στη συνέχεια αναλύουμε τα συμπερά-
σματα που προέκυψαν από την υλοποίησή του και την συμπλήρωση ερωτηματολογίων από
μαθητές και εκπαιδευτικούς. Το σενάριο απευθύνεται κυρίως σε μαθητές της Γ' Γυμνασίου ή
της Α' Λυκείου και αποτελείται από δύο σχετικά ανεξάρτητα τμήματα. Το πρώτο προσεγγίζει
με βιωματικό τρόπο τις έννοιες και τις αρχές που σχετίζονται με το ελεύθερο λογισμικό, ενώ
το δεύτερο περιλαμβάνει μικρές ομαδικές εργασίες που σχετίζονται με την επίλυση
πραγματικών προβλημάτων και προσανατολίζεται σε περισσότερο πρακτικές ικανότητες.
Λέξεις κλειδιά: ελεύθερο λογισμικό, πηγαίος κώδικας, διδακτικό σενάριο
1. Εισαγωγή
Ο «πατέρας» του ελεύθερου λογισμικού R. Stallman (2014) συνδέει την κουλτούρα
που καλλιεργεί το ελεύθερο λογισμικό με την κοινωνική αποστολή του σχολείου: να
διδάσκει στους μαθητές πως να είναι πολίτες μιας ισχυρής, ικανής, ανεξάρτητης,
συνεργαζόμενης και ελεύθερης κοινωνίας. Στο ίδιο πλαίσιο ο Σπινέλλης (2008) περι-
γράφει πως το ελεύθερο λογισμικό μπορεί να αποτελέσει εργαλείο δημιουργίας για
τους μαθητές, εργαλείο διδασκαλίας του προγραμματισμού αλλά και ιδεολογικό
πλαίσιο που προωθεί στάσεις με ιδιαίτερη βαρύτητα στην εκπαίδευση, όπως η
προσφορά, η συνεργασία, η επικοινωνία, η ομαδικότητα και η αυτοοργάνωση.
Μελέτες όπως αυτή της ομάδας του e-bussiness forum (2003) υποστηρίζουν τεκμη-
ριωμένα την συστηματική προώθηση και υποστήριξη του ελεύθερου λογισμικού στα
σχολεία. Έρευνες στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (Γώγουλος κ.ά., 2010) δείχνουν ότι
οι εκπαιδευτικοί αναγνωρίζουν την αυξανόμενη σημασία του ελεύθερου λογισμικού
και τις δυνατότητες που προσφέρει στην εκπαίδευση. Ωστόσο, χωρίς την τεχνική και
παιδαγωγική υποστήριξη που θα παρείχε μια επίσημη εκπαιδευτική πολιτική προ-

2. ώθησης του ελεύθερου λογισμικού, δυσκολεύονται να προσαρμόσουν κατάλληλα τα
προγράμματα σπουδών και προβληματίζονται ως προς τη γενικευμένη χρήση του.
Το ελεύθερο λογισμικό ως εργαλείο κατέχει ήδη σημαντική θέση στην ελληνική
εκπαίδευση. Εκατοντάδες σχολεία χρησιμοποιούν το Linux Terminal Server Project
(2014) στα εργαστήριά τους, όπως εκατοντάδες είναι και τα διαθέσιμα ελεύθερα
προγράμματα που χρησιμοποιούνται στα σχολικά εργαστήρια (Πανελλήνιο Σχολικό
Δίκτυο, 2012). Ένα μεγάλο μέρος του λογισμικού που περιλαμβάνεται στην
επιμόρφωση Β´ Επιπέδου των εκπαιδευτικών για την αξιοποίηση των ΤΠΕ στην
εκπαιδευτική διαδικασία είναι ελεύθερα (Ζαγούρας, 2008). Οι υπηρεσίες του
Πανελλήνιου Σχολικού Δικτύου στηρίζονται σχεδόν αποκλειστικά στο ελεύθερο
λογισμικό (Αγγελόπουλος, 2013).
Από την άλλη, το ελεύθερο λογισμικό και ειδικότερα οι έννοιες που είναι απαραίτη-
τες για την κατανόησή του δεν αποτελούν αυτή την στιγμή αντικείμενο διδασκαλίας.
Τα περισσότερα προγράμματα σπουδών Πληροφορικής περιέχουν, στην καλύτερη
περίπτωση, απλές αναφορές, ενώ δεν στάθηκε δυνατό να εντοπίσουμε στον παγκό-
σμιο ιστό σχέδια μαθήματος σχετικά με το ελεύθερο λογισμικό.
Στην παρούσα εργασία περιγράφουμε ένα διδακτικό σενάριο με θέμα το ελεύθερο
λογισμικό. Το σενάριο αυτό αναπτύχθηκε αρχικά στα πλαίσια των δράσεων του
Συλλόγου Εκπαιδευτικών Πληροφορικής Χίου (Μπουκέας, 2013) και στη συνέχεια
επεκτάθηκε και πήρε την τελική του μορφή στα πλαίσια της επιμόρφωσης Β’
επιπέδου (πλήρης εκδοχή διαθέσιμη στο http://tiny.cc/floss-scenario). Στις ενότητες
που ακολουθούν περιγράφεται η θέση του ελεύθερου λογισμικού στα προγράμματα
σπουδών Πληροφορικής, αναλύονται οι σκοποί και οι στόχοι του διδακτικού
σεναρίου και παρέχεται μια γενική περιγραφή των δραστηριοτήτων που περιλαμβά-
νει. Στη συνέχεια, περιγράφεται η υλοποίηση του σεναρίου σε πραγματικές
συνθήκες, αναλύονται τα στοιχεία που προέκυψαν από αυτή και συζητούνται τα
σχετικά συμπεράσματα.
2. Το Ελεύθερο Λογισμικό στα Προγράμματα Σπουδών
Στο μάθημα Πληροφορικής του Γυμνασίου δεν περιλαμβάνεται κάποια ενότητα που
να έχει ως αντικείμενο το ελεύθερο λογισμικό, εκτός από μια μικρή αναφορά στην Α'
τάξη, στην ενότητα «Πειρατεία Λογισμικού» (Αράπογλου κ.ά., 2006). Στο «πιλοτικό»
πρόγραμμα σπουδών του Γυμνασίου (Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, 2011), στην ενότητα
«Οι ΤΠΕ στον σύγχρονο κόσμο» για την Α' Γυμνασίου, υπάρχουν αναφορές στο
ελεύθερο λογισμικό και τίθενται διδακτικοί στόχοι με πρακτικό προσανατολισμό, οι
οποίοι καλύπτονται από το δεύτερο μέρος του παρόντος σεναρίου. Στο Λύκειο, στο
μάθημα επιλογής Εφαρμογές Πληροφορικής της Α' Λυκείου (Πανσεληνάς κ.ά.,
2013), η μονοσέλιδη παράγραφος 2.3 είναι αφιερωμένη στο ελεύθερο λογισμικό και,
κυρίως, στις «ελευθερίες» που σχετίζονται με αυτό.

3. 2ο πανελλήνιο συνέδριο για το ΕΛ/ΛΑΚ στην εκπαίδευση
3. Σκοποί και Στόχοι του Διδακτικού Σεναρίου
Γενικός σκοπός του σεναρίου είναι να έρθουν οι μαθητές σε επαφή με τις βασικές
αρχές του ελεύθερου λογισμικού και να κατανοήσουν τα πρακτικά πλεονεκτήματα
που απορρέουν από αυτές. Μετά την ολοκλήρωσή του, οι μαθητές θα πρέπει:
 Να διαχωρίζουν τον πηγαίο κώδικα ενός προγράμματος από την αντίστοιχη
εκτελέσιμη μορφή του.
 Να συσχετίζουν τη διαθεσιμότητα του πηγαίου κώδικα με τη δυνατότητα
κατανόησης, τροποποίησης και επέκτασης ενός προγράμματος.
 Να απαριθμούν τις βασικές ελευθερίες που συνδέονται με το ελεύθερο
λογισμικό και να περιγράφουν τα οφέλη που προκύπτουν από αυτές.
 Να διαχωρίζουν τις αλλαγές που μπορούν να γίνουν τοπικά στον πηγαίο
κώδικα ενός προγράμματος, από τις αλλαγές στον κώδικα που είναι
δημοσίως διαθέσιμος.
 Να αναγνωρίζουν τα είδη λογισμικού με βάση την άδεια χρήσης και να
διακρίνουν ανάμεσα στο λογισμικό ανοικτού και κλειστού κώδικα.
 Να τεκμηριώνουν την επιλογή λογισμικού εξετάζοντας τις εναλλακτικές
δυνατότητες ως προς την άδεια χρήσης.
Οι δύο τελευταίοι στόχοι έχουν σαφή πρακτικό προσανατολισμό, ενώ αντίθετα οι
πρώτοι σχετίζονται με τις έννοιες εκείνες που θα επιτρέψουν στους μαθητές να
κατανοήσουν τις ιδιαιτερότητες του ελεύθερου λογισμικού.
4. Περιγραφή των Μαθησιακών Δραστηριοτήτων
Το σενάριο ακολουθεί τη διχοτομία των διδακτικών στόχων και χωρίζεται σε δύο
σχετικά ανεξάρτητα μέρη. Το πρώτο μέρος περιστρέφεται γύρω από τις έννοιες και
τις αρχές που σχετίζονται με το ελεύθερο λογισμικό, ενώ το δεύτερο
προσανατολίζεται σε περισσότερο πρακτικές ικανότητες.
Σε καμία περίπτωση δεν προβλέπεται μετωπική διδασκαλία. Οι μαθητές εργάζονται
σε ζεύγη, συζητούν ομαδικά, διερευνούν πραγματικά προβλήματα και υλοποιούν
ανοικτές ή καθοδηγούμενα ανακαλυπτικές δραστηριότητες. Συνεπώς το σενάριο
συνδυάζει στοιχεία από εποικοδομιστικές και κοινωνικοπολιτιστικές προσεγγίσεις.
4.1 Πρώτο Μέρος
Το πρώτο φύλλο εργασίας αποτελείται από δραστηριότητες που υλοποιούνται σε μια
διδακτική ώρα, στο εργαστήριο πληροφορικής. Η δομή του σεναρίου προβλέπει τα
εξής στάδια: (α) χρήση εκτελέσιμου προγράμματος, (β) διερεύνηση και τροποποίηση
πηγαίου κώδικα και (γ) ομαδική συζήτηση.
3

4. Αρχικά οι μαθητές χωρίζονται σε ζεύγη, πειραματίζονται με ένα πρόγραμμα που τους
δίνεται σε εκτελέσιμη μορφή και απαντούν στις ερωτήσεις του φύλλου εργασίας.
Κατά την υλοποίηση του σεναρίου χρησιμοποιήθηκε για τον σκοπό το παιχνίδι
Πέτρα-Μολύβι-Ψαλίδι-Χαρτί, υλοποιημένο στο BYOB (Build Your Own Blocks). Το
πρόγραμμα και ο χρήστης επιλέγουν ταυτόχρονα ένα από τα τέσσερα αντικείμενα και
στη συνέχεια ανακοινώνεται ο νικητής, ανάλογα με τις επιλογές των δύο παικτών.
Ένα δείγμα της διεπαφής του παιχνιδιού φαίνεται στην Εικόνα 1.
Εικόνα 1: Η οθόνη του παιχνιδιού Πέτρα-Μολύβι-Ψαλίδι-Χαρτί
Χρησιμοποιήθηκαν δύο παραλλαγές του προγράμματος:
Παραλλαγή 1: Το πρόγραμμα «κλέβει» και κερδίζει πάντα, επιλέγοντας στην
πραγματικότητα αφού πρώτα εξετάσει την επιλογή του παίκτη... Οι μαθητές θα
κληθούν να κάνουν μια απλή διόρθωση, η οποία λύνει το πρόβλημα.
Παραλλαγή 2: Το πρόγραμμα λειτουργεί σωστά μόνο στην περίπτωση ισοπαλίας. Σε
οποιαδήποτε άλλη περίπτωση ανακοινώνει το αντίστροφο αποτέλεσμα από αυτό που
προβλέπουν οι κανόνες του παιχνιδιού. Οι μαθητές θα κληθούν να κάνουν μια απλή
διόρθωση, η οποία λύνει το πρόβλημα.

5. 2ο πανελλήνιο συνέδριο για το ΕΛ/ΛΑΚ στην εκπαίδευση
Στη συνέχεια οι μαθητές καλούνται να εξετάσουν και να τροποποιήσουν τον πηγαίο
κώδικα του προγράμματος που χρησιμοποίησαν προηγουμένως. Βασικός στόχος
είναι να αντιληφθούν τελικά την σημασία της διαθεσιμότητας του πηγαίου κώδικα,
στην περίπτωση που κάποιος επιθυμεί να δει πως λειτουργεί ένα πρόγραμμα, να το
διορθώσει ή να το βελτιώσει. Επιπροσθέτως, γίνεται καλύτερα αντιληπτό ότι το
εκτελέσιμο και ο πηγαίος κώδικας είναι διαφορετικά προγράμματα (καθώς υπάρχει η
κοινή παρανόηση ότι «ανοίγοντας» κανείς ένα εκτελέσιμο μπορεί να εξετάσει τις
εντολές του σε κατανοητή μορφή).
Μετά την ολοκλήρωση της διερεύνησης και της τροποποίησης του προγράμματος, οι
μαθητές θα πρέπει να έχουν συνδέσει τη διαθεσιμότητα του πηγαίου κώδικα με τη
δυνατότητα κατανόησης και τροποποίησης ενός προγράμματος. Πιθανότατα θα έχουν
επίσης αντιληφθεί ότι η μορφή με την οποία τυπικά διανέμονται τα προγράμματα δεν
καθιστά εφικτή την κατανόηση και την τροποποίησή τους.
Το πρώτο φύλλο εργασίας ολοκληρώνεται λοιπόν με ερωτήσεις που συνδέουν την
εμπειρία που απέκτησαν οι μαθητές στη συγκεκριμένη δραστηριότητα με τις
γενικότερες αναπαραστάσεις των μαθητών. Σκοπός αυτών των ερωτήσεων δεν είναι
τόσο να δοθούν από τους μαθητές οι σωστές απαντήσεις, όσο να τους οδηγήσουν σε
διαδικασία αναστοχασμού και να προετοιμάσουν τη συζήτηση που θα ολοκληρώσει
τη διδακτική ώρα.
Τελικά οι μαθητές παρουσιάζουν τις απαντήσεις τους στην ολομέλεια και ακολουθεί
συζήτηση, την οποία ο διδάσκων συντονίζει και κατευθύνει, έχοντας ως βασικό στόχο
να συσχετιστούν ρητά τα βήματα που ακολούθησαν οι μαθητές (χρήση, διερεύνηση,
τροποποίηση) με τις βασικές ελευθερίες που ορίζουν το ελεύθερο λογισμικό. Η
συζήτηση αποτελεί κομβικό σημείο του σεναρίου, καθώς δίνεται η ευκαιρία στο
διδάσκοντα να αξιοποιήσει τα βιώματα που απέκτησαν οι μαθητές κατά την
υλοποίηση του φύλλου εργασίας και να τους βοηθήσει με αυτόν τον τρόπο να τα
συνδέσουν με τους μαθησιακούς στόχους.
4.2 Μερικές Παρατηρήσεις για το Πρώτο Μέρος
Είναι σημαντικό ότι η φιλοσοφία του σεναρίου δεν εξαρτάται από το συγκεκριμένο
πρόγραμμα που θα δοθεί προς διερεύνηση, ούτε καν από τη γλώσσα (ή περιβάλλον)
προγραμματισμού. Σε κάθε περίπτωση, ο σκοπός είναι απλά να δημιουργηθεί κίνητρο
στους μαθητές να εξετάσουν και να τροποποιήσουν τον πηγαίο κώδικα.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η επιλογή του BYOB στηρίζεται στην ανάγκη ο
πηγαίος κώδικας να είναι ευανάγνωστος και εύκολος στην τροποποίηση. Η
υποστήριξη υποπρογραμμάτων από το BYOB μειώνει το μέγεθος του κώδικα,
αυξάνει την αναγνωσιμότητά του και επιτρέπει στους μαθητές να εστιάσουν τις
αλλαγές τους σε συγκεκριμένα υποπρογράμματα. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι σε
5

6. αρκετές περιπτώσεις οι εκπαιδευτικοί που υλοποίησαν το σενάριο επέλεξαν να χρησι-
μοποιήσουν το Scratch, λόγω εξοικείωσης των μαθητών τους με αυτό.
Επίσης, πρέπει να σημειωθεί ότι στον πηγαίο κώδικα που διανέμεται στους μαθητές
παρατίθενται επίσης και επεξηγηματικά σχόλια. Εκτός από την υποβοήθηση των
μαθητών στην κατανόηση του κώδικα, ο σχολιασμός μπορεί να οδηγήσει και σε
συζητήσεις για την ανάγκη συνεργατικής ανάπτυξης μεγάλων προγραμμάτων και τη
σημασία που έχει ο σχολιασμός του κώδικα.
4.3 Δεύτερο Μέρος
Το δεύτερο φύλλο εργασίας αποτελείται από δραστηριότητες που θα υλοποιηθούν
εκτός τάξης και, στη συνέχεια, θα παρουσιαστούν και θα συζητηθούν σε μια
διδακτική ώρα.
Στην πρώτη δραστηριότητα του φύλλου εργασίας, οι μαθητές καλούνται να
παρακολουθήσουν δύο σύντομες εκπαιδευτικές ταινίες για το Linux. Μετά την
παρακολούθηση των ταινιών, οι μαθητές καλούνται να απαντήσουν σε
συγκεκριμένες ερωτήσεις. Οι πραγματευόμενες έννοιες επικαλύπτονται με εκείνες
του πρώτου φύλλου εργασίας και πρόκειται ουσιαστικά για μια δραστηριότητα
εμπέδωσης. Εντούτοις, μπορεί και να υλοποιηθεί ανεξάρτητα του πρώτου φύλλου.
Στη συνέχεια, οι μαθητές καλούνται να υλοποιήσουν μικρές ομαδικές εργασίες που
σχετίζονται με την επίλυση πραγματικών προβλημάτων με τη χρήση ελεύθερου
λογισμικού (στον προσωπικό υπολογιστή ή στο σχολικό εργαστήριο). Στην πορεία
των εργασιών θα κληθούν να αναζητήσουν λογισμικό που να καλύπτει συγκεκριμένες
ανάγκες, να εξοικειωθούν με τις άδειες χρήσης του λογισμικού και να τεκμηριώσουν
την επιλογή λογισμικού ανάμεσα στις προσφερόμενες εναλλακτικές.
Στην τάξη, οι μαθητές κάνουν σύντομες παρουσιάσεις των ομαδικών εργασιών τους,
αλλά και των απαντήσεών τους στην πρώτη δραστηριότητα και ακολουθεί συζήτηση.
Οι έννοιες που θα συζητηθούν δεν διαφέρουν ουσιαστικά από εκείνες του πρώτου
μέρους, όμως εδώ ο προσανατολισμός είναι περισσότερο πρακτικός.
5. Υλοποίηση
Μεταξύ Δεκεμβρίου 2014 και Φεβρουαρίου 2015 το σενάριο υλοποιήθηκε σε 13
τμήματα, κυρίως της Γ' Γυμνασίου, σε σχολεία της Κρήτης, της Αττικής και της
Χίου. Μετά τις υλοποιήσεις, τόσο οι μαθητές όσο και οι εκπαιδευτικοί κλήθηκαν να
απαντήσουν σε (online) ερωτηματολόγια, με σκοπό την αξιολόγηση αλλά και
βελτίωση του σεναρίου. Συλλέχθηκαν απαντήσεις από 7 εκπαιδευτικούς και
περισσότερους από 150 μαθητές, ενώ σε μερικές περιπτώσεις πραγματοποιήθηκε και
άτυπη συζήτηση με τους εκπαιδευτικούς για συλλογή επιπλέον ποιοτικών στοιχείων.
Περίπου το 1/3 των εκπαιδευτικών υλοποίησε μόνο το πρώτο τμήμα του σεναρίου.

7. 2ο πανελλήνιο συνέδριο για το ΕΛ/ΛΑΚ στην εκπαίδευση
Το ερωτηματολόγιο των μαθητών στόχευε στον ποσοτικό προσδιορισμό του βαθμού
στον οποίο είχαν επιτευχθεί οι στόχοι του σεναρίου. Συγκεκριμένα, οι ερωτήσεις
σχετίζονταν άμεσα με τους τέσσερις πρώτους στόχους της Παραγράφου 3, που
αφορούν στο εννοιολογικό υπόβαθρο των μαθητών.
Οι ερωτήσεις που απευθύνονταν στους εκπαιδευτικούς ήταν γενικότερες. Ζητούσαν
μεν μια εκτίμηση του βαθμού στον οποίο είχαν επιτευχθεί οι επιμέρους στόχοι του
του σεναρίου, διερευνούσαν όμως ταυτόχρονα και τη γενικότερη σχέση του
εκπαιδευτικού και των μαθητών του με το ελεύθερο λογισμικό. Φυσικά παρέχονταν η
δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να καταθέσει επίσης γενικά σχόλια και προτάσεις.
6. Αξιολόγηση
6.1 Ερωτηματολόγια Μαθητών
Από την μελέτη των απαντήσεων των μαθητών προκύπτει ότι οι διδακτικοί στόχοι
επιτεύχθηκαν σε ικανοποιητικό βαθμό.
Τρεις στους τέσσερις μαθητές φαίνεται να έχουν αντιληφθεί ότι συνήθως τα
προγράμματα διατίθενται ως εκτελέσιμα (>75%) και είναι σε θέση να διαχωρίσουν το
εκτελέσιμο από τον πηγαίο κώδικα, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1.
Πίνακας 1: Είμαι ένας χρήστης και έχω το εκτελέσιμο/πηγαίο. Μπορώ να...
α/α Επιλογές Ποσοστό
εκτελέσιμο πηγαίο
1 Εκτελέσω το πρόγραμμα 82% 19%
2
Εκτελέσω το πρόγραμμα αφού το
μετατρέψω σε κατάλληλη μορφή
16% 52%
3
Εξετάσω τον τρόπο με τον οποίο
λειτουργεί
14% 58%
4 Κάνω διορθώσεις και αλλαγές 9% 68%
5 Καμία διαφορά ανάμεσα στα δύο 12%
Από τον Πίνακα 1 καθίσταται επίσης σαφής η διασύνδεση που έχει σχηματιστεί
ανάμεσα στη διαθεσιμότητα του πηγαίου κώδικα με τις αντίστοιχες ελευθερίες που
παρέχονται. Η διασύνδεση διακρίνεται σαφώς και στον Πίνακα 2.
Και στους δύο πίνακες, η πραγματοποίηση διορθώσεων έχει αυξημένα ποσοστά σε
σχέση με τις υπόλοιπες δυνατότητες που μας παρέχει η διαθεσιμότητα του πηγαίου
κώδικα. Αυτό συμβαίνει πιθανότατα επειδή κατά τη δραστηριότητα οι μαθητές
κλήθηκαν να κάνουν διορθώσεις, ενώ αντίθετα δεν χρειάστηκε να καταλάβουν τον
τρόπο λειτουργίας του προγράμματος ή να το επεκτείνουν.
7

8. Πίνακας 2: Πότε είναι απαραίτητος ο πηγαίος κώδικας;
α/α Επιλογές Ποσοστό
1 Εκτέλεση του προγράμματος 9%
2 Διανομή του προγράμματος 10%
3 Κατανόηση του τρόπου λειτουργίας του 62%
4 Διόρθωση 82%
5 Πραγματοποίηση βελτιώσεων και επεκτάσεων 69%
Τέλος, περίπου το 1/3 των μαθητών φαίνεται να μην έχει κατανοήσει ότι τυχόν
αλλαγές στον πηγαίο κώδικα γίνονται τοπικά, παρόλο που το σενάριο προβλέπει αυτή
τη δυσκολία και προτείνει τρόπους αυτή να ξεπεραστεί. Ενδεχομένως ο/η
εκπαιδευτικός δεν είχε τη δυνατότητα να την αντιμετωπίσει αποτελεσματικά κατά
την υλοποίηση του σεναρίου.
6.2 Ερωτηματολόγια Εκπαιδευτικών
Οι εκπαιδευτικοί που υλοποίησαν το σενάριο δήλωσαν ότι χρησιμοποιούν σε μεγάλο
βαθμό ελεύθερο λογισμικό στα μαθήματά τους, ενώ οι περισσότεροι είχαν αναφέρει
ή διδάξει σε προηγούμενα μαθήματα τις σχετικές έννοιες. Θεωρούμε αυτό το
στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό για την υλοποίηση ενός τέτοιου σεναρίου. Αν οι
εκπαιδευτικοί δεν χρησιμοποιούν οι ίδιοι ελεύθερο λογισμικό και δεν εκτιμούν την
πρακτική του αξία ή τις στάσεις με τις οποίες συνδέεται άρρηκτα, τότε πιθανότατα
δεν είναι σε θέση να υποστηρίξουν μια διαδικασία με τέτοιους μαθησιακούς στόχους.
Οι ίδιοι οι μαθητές, σύμφωνα με τους εκπαιδευτικούς τους, χρησιμοποιούν σε αρκετά
μεγάλο βαθμό ελεύθερο λογισμικό (κατά μέσον όρο 3.67 με μέγιστο το 5), αν και δεν
είναι σαφές από αυτό και μόνο το στοιχείο κατά πόσο γνώριζαν ότι το λογισμικό που
χρησιμοποιούν είναι ελεύθερο και τι ακριβώς σημαίνει αυτό.
Ως προς το σενάριο καθεαυτό, όλοι οι εκπαιδευτικοί εκτιμούν ότι εκπλήρωσε τους
στόχους του σε πολύ ικανοποιητικό βαθμό (μέση βαθμολογία 4.12 με μέγιστο το 5).
Όπως σημειώθηκε και στην προηγούμενη παράγραφο, η εκτίμηση αυτή επιβεβαιώ-
νεται κι από τις απαντήσεις των μαθητών στα δικά τους ερωτηματολόγια. Όλοι οι
εκπαιδευτικοί πλην ενός δήλωσαν ότι θα υλοποιούσαν και πάλι το σενάριο. Για τους
επιμέρους στόχους, εκτιμάται ότι μετά την υλοποίηση του σεναρίου οι μαθητές είναι
σε θέση να διαχωρίσουν τον πηγαίο κώδικα από το εκτελέσιμο (μέση βαθμολογία 4.5
με μέγιστο το 5), να συσχετίζουν τη διαθεσιμότητα του πηγαίου κώδικα με τη
δυνατότητα κατανόησης, τροποποίησης και επέκτασης ενός προγράμματος (μέση
βαθμολογία 4.25 με μέγιστο το 5), αλλά και να απαριθμούν βασικά πλεονεκτήματα
του ελεύθερου λογισμικού (μέση βαθμολογία 3.66 με μέγιστο το 5). Η θετική αλλά

9. 2ο πανελλήνιο συνέδριο για το ΕΛ/ΛΑΚ στην εκπαίδευση
χαμηλότερη εκτίμηση για τον τελευταίο στόχο επιβεβαιώνεται και από τα ερωτημα-
τολόγια των μαθητών και είναι εύλογη, καθώς ο στόχος είναι πράγματι δυσκολότερος
να επιτευχθεί άμεσα, στα πλαίσια ενός σύντομου σεναρίου.
6.3 Παρατηρήσεις
Οι εκπαιδευτικοί που συμμετείχαν στις υλοποιήσεις παρείχαν ανατροφοδότηση
σχετικά με τις αλλαγές που πραγματοποίησαν στο σενάριο, τις δυσκολίες που
αντιμετώπισαν και τις διορθώσεις ή επεκτάσεις που πιστεύουν ότι πρέπει να γίνουν.
Η βασικότερη αλλαγή που προτείνεται από τους περισσότερους είναι η χρήση του
Scratch αντί του BYOB, με το επιχείρημα ότι είναι περισσότερο γνώριμο στους
μαθητές. Μια πολύ εύστοχη παρατήρηση ήταν ότι οι μαθητές θα ήταν προτιμότερο
να «μεταγλωττίσουν» και πάλι το πρόγραμμα αφού πραγματοποιήσουν τις αλλαγές,
για να εμπεδώσουν καλύτερα τη σχέση ανάμεσα στο πηγαίο και το εκτελέσιμο.
Από τα σχόλια των εκπαιδευτικών προκύπτει ότι στους μαθητές είναι γενικά ασαφής
η όλη διαδικασία ανάπτυξης και διανομής ενός προγράμματος. Μέρος αυτού του
προβλήματος είναι και η σύγχυση σε σχέση με το γεγονός ότι οι αλλαγές που κάνει
ένας χρήστης στο δικό του τοπικό αντίγραφο του κώδικα δεν επηρεάζει τους άλλους
χρήστες. Η συζήτηση και τα βίντεο για το Linux θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην
εδραίωση ορθότερων αναπαραστάσεων, ωστόσο είναι βέβαιο ότι μια επέκταση του
σεναρίου και σε αυτή την κατεύθυνση θα ήταν ευπρόσδεκτη. Ένα συναφές ζήτημα
που παρατηρήθηκε είναι η αδυναμία των μαθητών να κατανοήσουν τον γενικότερο
τρόπο λειτουργίας των κοινοτήτων ελεύθερου λογισμικού, τα κίνητρα όσων συμ-
μετέχουν σε αυτές, που συνήθως δεν είναι οικονομικά, και το μοντέλο λειτουργίας
του ελεύθερου λογισμικού.
7. Συζήτηση
Το σενάριο που παρουσιάσαμε και υλοποιήσαμε παρέχει στους μαθητές τη δυνατό-
τητα να έρθουν σε επαφή με το ελεύθερο λογισμικό στα πλαίσια μιας συστηματικής
και οργανωμένης διδακτικής παρέμβασης. Οι δραστηριότητες που περιλαμβάνει
βοηθούν τους μαθητές να συσχετίσουν τη διαθεσιμότητα του πηγαίου κώδικα με τη
δυνατότητα κατανόησης, τροποποίησης και επέκτασης ενός προγράμματος.
Ουσιαστικά τους εξοικειώνει με τις έννοιες που απαιτούνται για να κατανοήσουν τα
βασικά χαρακτηριστικά του ελεύθερου λογισμικού, τον τρόπο ανάπτυξής του και
τελικά τα πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα που το συνοδεύουν. Ταυτόχρονα, η
επαφή με το ελεύθερο λογισμικό μπορεί να είναι ιδιαίτερα γόνιμη για τους μαθητές
σε επίπεδο στάσεων. Σε πρακτικό επίπεδο, το σενάριο καλλιεργεί ικανότητες που
βοηθούν τους μαθητές να αναζητούν και να αναγνωρίζουν τα λογισμικά βάση της
άδειας χρήσης τους, ώστε να είναι σε θέση να κάνουν κατάλληλες επιλογές στην
καθημερινότητά τους.
9

10. Η σχέση ανάμεσα στο ελεύθερο λογισμικό και την εκπαίδευση είναι πολυεπίπεδη. Σε
τελική ανάλυση, αν επιθυμία μας είναι η εκπαίδευση να παράγει ελεύθερους,
ενεργούς και κοινωνικά ευαισθητοποιημένους πολίτες οι οποίοι κατανοούν την
τεχνολογία και τη χρησιμοποιούν δημιουργικά, τότε θα πρέπει να συνδέσουμε την
καθημερινότητα της εκπαίδευσης με πρακτικές που υλοποιούν αυτή την επιθυμία. Το
ελεύθερο λογισμικό μπορεί να διαμορφώσει και να ενισχύσει αυτή την επιλογή μας.
Βιβλιογραφία
Linux Terminal Server Project (2014). LTSP Around the World. Ανακτήθηκε
5/2/2015, από http://www.ltsp.org/stories/.
Stallman, R.M. (2014). Why Schools Should Exclusively Use Free Software.
Ανακτήθηκε 5/2/2015, από http://www.gnu.org/education/edu-schools.html.
Αγγελόπουλος, Π. (2013). Τι είναι το ΕΛ/ΛΑΚ; Ανοικτές τεχνολογίες στο Πανελλήνιο
Σχολικό Δίκτυο. Άδειες Creative Commons. Ημερίδα «ΕΛ/ΛΑΚ - Είναι ελεύθερο
και συμφέρει». Ανακτήθηκε 5/2/2015 από http://goo.gl/XbaCgv.
Αράπογλου, Α., Μαβόγλου, X., Οικονομάκος, H. & Φύτρος K. (2006). Πληροφορική
Γυμνασίου. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
Γώγουλος, Γ., Φραγκονικολάκης, Μ., Κουτσουρελάκης, Χ. & Μαρινάκης, Μ. (2010).
Η χρήση του Ελεύθερου Λογισμικού/Λογισμικού Ανοικτού Κώδικα (ΕΛ/ΛΑΚ) στη
δημόσια Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση: Αξιολογώντας τις στάσεις και τις απόψεις
των Εκπαιδευτικών Πληροφορικής. Στο 1ο
Συνέδριο για το Ελεύθερο και Ανοιχτό
λογισμικό στην εκπαίδευση. Απρίλιος 2010, Χανιά.
Ζαγούρας Χ. (2008). Εκπαιδευτικό Λογισμικό ανοικτού κώδικα και η Επιμόρφωση
των Εκπαιδευτικών Β' Επιπέδου. Παρουσίαση από το 3ο
Συνέδριο για το ΕΛ/ΛΑΚ.
Ανακτήθηκε 5/2/2015, από http://repository.ellak.gr/ellak/handle/11087/1525.
Μπουκέας, Γ., κ.α. (2013). Σχέδιο Μαθήματος για το Ελεύθερο Λογισμικό (με χρήση
του Scratch). Σύλλογος Εκπαιδευτικών Πληροφορικής Χίου. Ανακτήθηκε 5/2/2015,
από http://sepchiou.gr/index.php/yliko/43-free-software.
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (2011). Πρόγραμμα Σπουδών για τον Πληροφορικό Γραμ-
ματισμό στο Γυμνάσιο.
Πανελλήνιο Σχολικό Δίκτυο (2012). Ελεύθερο Λογισμικό και Λογισμικό Ανοικτού
Κώδικα για την Εκπαίδευση: Κατάλογος Λογισμικών. Ανακτήθηκε 5/2/2015 από
http://opensoft.sch.gr/software_list.
Σπινέλλης, Δ. (2008). Το Ανοικτό Λογισμικό στην Εκπαίδευση. Στο 4o Πανελλήνιο
Συνέδριο για τη Διδακτική της Πληροφορικής (σελ. 31-32). Πάτρα, Μάρτιος 2008.
Ανακτήθηκε 9/2/2015 από http://goo.gl/PI2ZVl.
Ομάδα E-Business Forum (2003). Ελεύθερο Λογισμικό/Λογισμικό Ανοικτού Κώδικα
στην εκπαίδευση, τη Δημόσια Διοίκηση και στις επιχειρήσεις Μικρού/Μεσαίου
Μεγέθους. Ανακτήθηκε 5/2/2015 από http://hdl.handle.net/11087/1433.
Πανσεληνάς Γ., κ.α. (2014). Εφαρμογές Πληροφορικής Α' Γενικού Λυκείου. ΙΕΠ.