1. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН
СУМЫН ХӨГЖЛИЙН
ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
2010-2021 ОН
Энэхүү төлөвлөгөөг Увс аймгийн Түргэн сумын
ЗДТГ-аас Мерси Кор Монгол Олон Улсын
Байгууллагын “Хөдөөгийн Агрибизнесийг Дэмжих
Хөтөлбөр” -ийн дэмжлэгтэйгээр сумынхаа иргэд,
олон нийт, аж ахуйн нэгж байгууллага, төрийн
болон төрийн бус байгууллагын оролцоонд
тулгуурлан боловсруулав.
ХАВЦАЛ 2011

2. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
УВС АЙМАГ
ТҮРГЭН СУМЫН ИРГЭДИЙН ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙН
ХУРЛЫН ХУРАЛДААНЫ ТОГТООЛ
2010 оны 12 дугаар сарын 27 - ны өдөр Дугаар: 4/03 Хавцал
Сумын хөгжлийн төлөвлөгөө батлах тухай
Сумын ИТХ-ын 5 дахь удаагийн ээлжит 4-р хуралдаанаар хэлэлцээд ТОГТООХ нь:
НЭГ. Сумын хөгжлийн төлөвлөгөө /2010-2021 он/-г хавсралтаар баталсугай.
ХОЁР. Сумын хөгжлийн төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны төлөвлөгөө
гарган ИТХ-ын тэргүүлэгчдээр батлуулан хэрэгжилтийг зохион байгуулан ажиллахыг
сумын Засаг дарга (С.Давааням)-д даалгасугай.
ГУРАВ. Сумын хөгжлийн төлөвлөгөөний санхүүжилтийн эх үүсвэрийг бүрдүүлэх
зорилгоор хөрөнгө оруулагчдын чуулга уулзалтыг 2011 онд зохион байгуулахыг сумын
Засаг дарга (С.Давааням)-д үүрэг болгосугай.
ДӨРӨВ. Сумын хөгжлийн төлөвлөгөөний биелэлтэнд хяналт тавих ажлыг зохион
байгуулан жил бүр Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлаар хэлэлцүүлэн үр дүнг тооцон
ажиллахыг сумын Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын дарга (Б.Алтанпүрэв)-д үүрэг
болгосугай.
ДАРГА Б.АЛТАНПҮРЭВ
2

3. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
ТҮРГЭН сумын хөгжлийн төлөвлөгөөг: Сумын засаг дарга С.Давааням ахлагчтай
сумын хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулах, хэрэгжүүлэх, хяналт, үнэлгээ хийх олон
нийтийн төлөөллийн сумын“Төлөвлөлт, хяналтын хороо”, Сумын Засаг даргын орлогч
Н.Мягмаржав ахлагчтай сумын төлөвлөгөө боловсруулах “Ажлын хэсэг” хамтран 2010
оны 04-12 дугаар сард боловсруулав.
Энэхүү төлөвлөгөө нь Түргэн сумын иргэд, олон нийт, төрийн болон ТББ,
малчид, тариаланчид, залуучууд, ахмадууд, эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдийн оюун
санаа идэвхи санаачлага, хүсэл зориг дээр тулгуурлан боловсруулагдсан
тул Түргэн сумын иргэдийн өмч юм.
Сумын эдийн засгийн хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулсан бүрэлдэхүүн:
Төлөвлөлт, хяналтын хороо:
Дарга
1. С.Давааням - Сумын засаг дарга
Нарийн бичгийн дарга
2. Б.Алтанпүрэв - Сумын ИТХ-ын дарга
Гишүүд
3. Н.Мягмаржав - Засаг даргын орлогч
4. Г.Бямбаа - ЗДТГ-ын дарга
5. С.Магсаржав - ИТХ-ын нарийн бичгийн дарга
6. Ш.Батсүх - Сумын БОХУ-ын байцаагч
7. С.Гэлэнхүү - ХХАБЗХ түшмэл
8. Б.Цэрэн - Төрийн сангийн төлөөлөгч
9. Б.Оюундэлгэр - Хүүхдийн цэцэрлэгийн эрхлэгч
10. Д.Алтанцэцэг - Соёлын төвийн эрхлэгч
11. Д.Тэгшжаргал - ИТХ-ын тэргүүлэгч
12. Б. Батчулуун - Кирамлистик төвийн дарга
13. Б.Долгорсүрэн - Эрдэнэхайрхан багийн Засаг дарга
14. Г.Пүрэвжав - Баянхайрхан багийн Засаг дарга
15. Д.Өлзий-Орших - Рашаант багийн засаг дарга
16. Э.Бямбаа - ИТХ-ын тэргүүлэгч, Сургалтын менежер
17. Д.Алимаа - ИТХ-ын тэргүүлэгч, Сургуулийн нябо
18. С.Алтанхуяг - БИНХ-ын дарга, Баянхайрхан багийн хүний эмч
19. Н.Даваасамбуу - Рашаант багийн ИНХ-ын дарга
20. О.Баярсүрэн - Хүн эмнэлгийн салбарын эрхлэгч
21. Ц.Галпүрэв - Сургуулийн захирал
22. Х.Төртогтох - “Мерси кор монгол” ОУБ-ын ажилтан
23. Б.Гомбосүрэн - “Мерси кор монгол” ОУБ-ын ажилтан
24. Б.Давааням - ИТХ-ын төлөөлөгч, Малчин
25. Ч.Баянсан - ИТХ-ын төлөөлөгч, Малчин
Ажлын хэсэг:
Ажлын хэсгийн ахлагч
1. Н.Мягмаржав - Сумын Засаг даргын орлогч
Гишүүд
2. Б.Алтанпүрэв - Сумын ИТХ-ын дарга
3. Г.Бямбаа - ЗДТГ-ын дарга
4. С.Магсаржав - ИТХ-ын нарийн бичгийн дарга
5. Ш.Батсүх - Сумын БОХУ-ын байцаагч
6. С.Гэлэнхүү - ХХАБЗХ түшмэл
7. Э.Бямбаа - ИТХ-ын тэргүүлэгч, Сургалтын менежер
3

4. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
ТҮРГЭН НУТГИЙН ХӨГЖИЛД
ТҮРГЭНЧҮҮД БҮГДЭЭРЭЭ ОРОЛЦЪЁ
Сумаа хөгжүүлэхэд бүс
нутгийн хөгжлийн түвшин,
байгаль цаг уурын эрс, тэрс уур
амьсгал, хатуу ширүүн нөхцөл,
төвлөрсөн үйлчилгээ, зах
зээлээс хязгаарлагдсан байдал,
үнэ ханшны өөрчлөлт, нийгмийн
бодлогын асуудлууд зэрэг хүчин
зүйлүүдэд бодитой, үнэлэлт
дүгнэлт өгч, цашид тодорхой
цаг хугацаанд хүрэх хөгжлийн
түвшингээ зөв төлөвлөн асар
богино хугацаанд их үр дүнд
хүрэх асуудал чухал тавигдаж
байна. Орон нутгийн хөгжлийн
ирээдүйг сайн сайхнаар төсөөлж,
сумын хөгжлийн төлөвлөгөөг
боловсруулах ажлыг нутгийн удирдлагын байгууллага санаачилж ”Мерси Кор” Монгол
Олон улсын байгууллагын дэмжлэгээр ажлын хэсэг, төлөвлөлт хяналтын хороо
байгуулан сум орноо гэсэн чин сэтгэлтэй нутгийн уугуул, суугуул иргэд, эрдэмтэн
судлаачид, аж ахуйн нэгж, албан байгууллага, хамт олны саналыг судалгааны олон
хэлбэрээр цуглуулж нэгтгэн дүгнээд байна.
Сумын 2010-аас 2021 оны хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулахад баг, байгууллага,
хамт олны төлөөлөл болон иргэд орон нутгийн хөгжил нь биднээс хамааралтай гэдгийг
ойлгон идэвхитэй оролцож, өөр өөрсдийнхөө үнэтэй санал ирүүлснийг тэмдэглэн хэлье.
Хөгжлийн төлөвлөгөө нь цаг хугацааны явцад цаг үргэлж өөрчлөгдөн шинэчлэгдэн
улам боловсронгуй болон баяжигдах томоохон ач холбогдол бүхий баримт бичиг, орон
нутгийн хөгжлийн ширээний ном байх юм аа.
Төлөвлөгөөнд тусгагдсан төсөл, хөтөлбөрүүдийг Дөрвөд Далай хан хошуугаар
овоглосон үр сад, баг байгууллага, хамт олон, аж ахуйн нэгж, нутгийн зөн олон сонгон
авч идэвхи санаачилгатай хамтран ажиллаж бодит үр дүнд хүрнэ гэдэгт итгэлтэй
байна.
Монгол улсын алс баруун хязгаар мөнхцаст Дэглий цагаан уул, мяралзан урсах
Түргэн голын хөвөөнд орших Дөрвөд Далай ханы нутаг Түргэн сумын хөгжлийн
төлөвлөгөөг боловсруулах ажлыг хариуцан зохион байгуулан ажилласан ажлын хэсэг,
төлөвлөлт хяналтын хорооны бүрэлдэхүүн болон Увс аймаг дахь Мерси Кор Монгол
олон улсын байгууллага хамт олонд талархал илэрхийлье.
Нутгийнхаа хөгжлийн төлөө Түргэн нутгаар овоглосон уугуул, суугуул иргэн бүр
оюун ухаан, авъяас чадвар, сайхан сэтгэлээ харамгүй зориулахыг та бүхнээс хүсье.
СУМЫН ИРГЭДИЙН ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙН
ХУРЛЫН ДАРГА Б.АЛТАНПҮРЭВ
4

5. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
ОРОН НУТГАА ХӨГЖҮҮЛЭХЭД ОЛОН ТҮМНИЙХЭЭ
ДЭМЖЛЭГТ ТҮШИГЛЭН ХЭРЭГЖҮҮЛЬЕ
Дөрвөд Далай ханы өлгий
нутаг Төгсбуянт хүрээний үр сад
бид төрөлх нутгаа хөгжүүлэх хэтийн
зорилго, зорилтоо тодорхойлон
боловсруулж хэрэгжүүлэхийн тулд
өргөн олон түмнийхээ санаа бодол
оюун ухааныг олон арга хэлбэрээр
нэгтгэн боловсруулах, сумын ажлын
хэсэг, Төлөвлөлт, хяналтын хороог
байгуулан, “Мерси Кор Монгол ОУ-ын
төслийн байгууллагын чин сэтгэлийн
дэмжлэг, тусламжтайгаар орон
нутгийнхаа онцлог, ард иргэдийн өв
соёл зан заншил соёл ахуйн уламжлал
болон Монгол улсын хөгжлийн
стратеги, Увс аймгийн хөгжлийн
хөтөлбөрүүдийг баримжаалан
боловсруулж чадсан нь та бидний хамтын бүтээл юм. Дунд хугацааны хөгжлийн энэхүү
төлөвлөгөө нь олон чухал зорилт, хөтөлбөр, төслийг багтаасан өндөр ач холбогдол
бүхий баримт бичиг болж чадсан гэдэгт итгэлтэй байна.
Ухаалаг түмний эрдэм оюун төгс үр сад бид эцэг өвгөдийн үеэс өвлүүлсэн онгон
дагшин байгаль эх, эрдэс баялаг, унаган нутагтаа эзэн нь байх хувь заяатай билээ.
Арвин шимт хөрс, ургамал, ан амьтан, байгалийн өвөрмөц тогтоц бүхий үзэсгэлэнт
газар нутгаа хайрлан хамгаалж, эрс тэс уур амьсгалдаа дасан зохицсон мал сүргээ зүй
зохистой өсгөн үржүүлж, зах зээлийн чиг хандлагад нийцсэн үйлдвэрлэл, үйлчилгээг
хөгжүүлэхэд баг, байгууллага, хамт олон, иргэдийн идэвхи, санаачлагатай бүтээлч
хөдөлмөр юу юунаас чухал байна. Сумын хөгжлийн 2010-2021 оны төлөвлөгөө нь үе
үеийн Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурал, Засаг даргын ажил хэрэг болгох, ард түмнийхээ
сайн сайхан амьдралын төлөө идэвхи гарган зүтгэх ширээний ном, сумын хөгжлийн
төлөөх хөтөч нь байх ёстой. Сумын хөгжил айл өрх, иргэдийн идэвхи, зүтгэлээс
хамааралтай гэдгийг гүнээ ухамсарлан хөгжлийн төлөвлөгөөний ач холбогдлыг
үнэлэн өөрсдийнхөө нөөц боломж, чадавхидаа тулгуурлан хөгжиж болох олон гарц
саналуудыг ирүүлсэн иргэддээ болон энэхүү ажлыг өөрийн оюун ухаанаа дайчлан
гардан гүйцэтгэсэн сумын Төлөвлөлт, хяналтын хорооны гишүүд, Ажлын хэсгийн хамт
олондоо гүн талархал илэрхийлье. Мөн Мерси-Кор Монгол ОУБ-ын Увс аймаг дахь
төлөөлөгчийн газар, зөвлөхүүдэд талархалаа илэрхийлж байна.
Сумын 2010-2021 он хүртэлх хөгжлийн төлөвлөгөө нь сумын нийт иргэдийн
хамтын бүтээл болохын хувьд түүнд тодорхойлсон хөтөлбөр, төслүүдийг бид хамтдаа
хэрэгжүүлэх ёстойг нутгийн зөн олон Та бүхэндээ мэдэгдэн уриалж байна.
Өргөн олон түмний минь Заяа буян нь тэгшрэх болтугай.
СУМЫН ЗАСАГ ДАРГА С.ДАВААНЯМ
5

6. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
ХӨГЖҮҮЛЭХ ХӨТӨЛБӨРТ
ЗОРИУЛАН ӨРГӨХ ҮГ
Эдийн засаг, нийгмийн хөгжлийн төрийн бодлогын
залгамж чанарыг хангах зорилгоор хөгжлийн урт
хугацааны хөтөлбөрийг орон нутагт өөрийн онцлогт
тохируулан боловсруулах нь нутгийн удирдлага,
төрийн байгууллагын тулгамдсан асуудлын нэг билээ.
Түргэн сумынхаа хөгжлийн ирээдүйг өөдрөгөөр
харж, сумын 2010-2021 оны хөгжлийн төлөвлөгөөг
боловсруулах ажлыг нутгийн удирдлагын байгууллага,
сумын ажлын хэсэг, ард иргэдийн санал зөвлөгөөг
тусган “Мерси Кор- Монгол” олон улсын байгууллагын
дэмжлэгтэйгээр боловсруулан гаргасан нь үр дүнтэй
ажил боллоо.
Түргэн сумын эдийн засгийн хөгжлийн тэргүүлэх
салбар болох мал аж ахуй, өрхийн болон жижиг дунд
үйлдвэрлэл, байгалийн нөөц баялаг, оюуны өндөр
чадавхитай иргэдийнхээ авъяас боломж, бүтээлч
сэтгэхүй дээр үндэслэсэн, бүс нутгийн онцлогт
тохируулж шийдвэрлэх арга замуудыг дэвшүүлэн тавьсан байгаагаараа энэхүү
төлөвлөгөө онцлог болсон байна.
Орон нутгийн хөгжлийн зорилго нь ард иргэдийнхээ чинээлэг, аз жаргалтай, эрүүл
энх, эрдэм боловсролтой, эрх чөлөөтэй амьдралыг дээшлүүлэхэд оршдог билээ.
Аймгийн Засаг дарга, Засаг даргын Тамгын газар энэхүү төлөвлөгөөнд тусгагдсан
асуудлуудыг бодитой ажил болгоход дэмжиж ажиллана гэдгээ сумын төр захиргааны
байгууллага, нийт иргэд, дэмжигч байгууллагуудад илэрхийлж байна. Сум хөгжвөл
аймаг хөгжинө, аймаг хөгжиж байж улс орон хөгжих нь зүйн хэрэг юм.
Түргэн сумын хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулах ажлыг хариуцан зохион
байгуулсан ажлын хэсэг, үнэт санал зөвлөгөөгөө өгсөн иргэд, хувь хүмүүс, дэмжлэг
үзүүлсэн Увс аймаг дахь “Мерси Кор-Монгол” олон улсын байгууллагын хамт олонд
талархал илэрхийлье.
Дөрвөд далай ханы өлгий нутгийнхаа ард түмэнд өөрсдийн боловсруулсан
хөтөлбөр төлөвлөгөөг бодит үйл хэрэг болгохоор нэгдмэл хүч санаа бодолтой, нэгэн
үзүүрт сэтгэлээр хошуучлан хөдөлмөрлөж амжилтанд хүрнэ гэдэгт итгэлтэй байна.
Сайн үйлс дэлгэртүгэй.
УВС АЙМГИЙН
ЗАСАГ ДАРГА Э.ЦАСЧИХЭР
6

7. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
АГУУЛГА-ГАРЧИГ
Нэг: УДИРТГАЛ………………………………………………………………........................ 8
Хоёр: СУМЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ХЭТИЙН
ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ ХУРААНГУЙ........................................................................... 9
2.1 Төлөвлөгөө боловсруулах үндэслэл, шаардлага........................................... 9
2.2 Төлөвлөгөөний зорилго..................................................................................... 9
2.3 Төлөвлөгөөний зорилтууд................................................................................. 9
2.4 Төлөвлөгөө боловсруулсан үйл явц, арга зүй................................................. 10-11
2.5. Төлөвлөгөөг боловсруулахад баримталсан гол зарчмууд …................…… 11
2.6. Боловсруулалт ба оролцоо.............................................................................. 12
2.7. Төлөвлөгөөний хугацаа, үе шат………………………………....…….…....…… 12
Гурав: СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ………………………………............... 13-31
3.1. Ерөнхий мэдээлэл............................................................................................. 13-17
3.2. Сумын хөгжлийн нөхцөл байдлын ерөнхий шинжилгээ........................ 18
3.2.1. Эдийн засгийн салбарын хөгжил......................................................... 19-21
3.2.2. Дэд бүтцийн салбарын хөгжил............................................................. 21-22
3.2.3. Төр, нийгмийн үйлчилгээний салбарын хөгжил.................................. 22-26
3.2.4. Байгаль орчны өнөөгийн нөхцөл байдал............................................. 27
3.3. Бизнесийн орчны судлагааны үр дүн, дүгнэлт ............................................... 28-29
3.4. Сумын чадавхийн үнэлгээ................................................................................. 30-31
Дөрөв: СУМЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН АЛСЫН ХАРАА, ЗАРЧИМ, ЗОРИЛГО,
ЗОРИЛТУУД, ХӨГЖЛИЙН ТЭРГҮҮЛЭХ ЧИГЛЭЛ.................................................. 32
4.1. Хөгжлийн Алсын хараа...................................................................................... 32
4.2. Сумын хөгжилд баримтлах зарчим, тэргүүлэх чиглэл..................................... 32
4.3. Хөгжлийн төлөвлөгөөний хүрээнд дэвшүүлж буй зорилго, зорилтууд........... 32
Тав: СУМЫН ЭДИЙН ЗАСГИЙН ХӨГЖЛИЙН ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТУУДЫН ХҮРЭЭНД
ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ ТӨСӨЛ, ХӨТӨЛБӨРҮҮДИЙН ТОЙМ………..........................….. 33-36
5.1. Дэд бүтцийг хөгжүүлж, бизнесийн таатай орчин бүрдүүлэх хөтөлбөр........... 32
5.2. Уламжлалт МАА-г чанаржуулж, эрчимжсэн ХАА-г хөгжүүлэх хөтөлбөр........ 32-33
5.3. Эдийн засгийн нөөц боломжийг бүрэн ашиглан
ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх хөтөлбөр................................................................................... 33-34
5.4.Төрийн үйлчилгээг ард иргэдэд шуурхай, чанар
хүртээмжтэй, жигд хүргэх хөтөлбөр................................................................... 34-35
5.5. Байгаль орчноо хамгаалан нөөц баялгийг зохистой
ашиглаж нөхөн сэргээнэ..................................................................................... 36
Зургаа: ХӨГЖЛИЙН ТӨСӨЛ, ХӨТӨЛБӨРТ ОРОЛЦОХ, ХӨРШ
ЗЭРГЭЛДЭЭ СУМДТАЙ ХАМТРАН АЖИЛЛАХ……………………........….……...… 39
Долоо: ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ ХЭРЭГЖҮҮЛЭХ АРГА ХЭРЭГСЭЛ…………………......……….... 39-41
Найм: ХЯНАЛТ, ҮНЭЛГЭЭ…………………………………………………………..........……... 42
Ес: Хөгжлийн төлөвлөгөөг сурталчлах, олон нийттэй харилцах төлөвлөгөө.............. 43
Хөгжлийн төлөвлөгөөний хүрээнд хэрэгжүүлэх
төслүүдийн дэлгэрэнгүй татриц................................................................................ 44-54
Хөгжлийн төлөвлөгөөний хэрэгжилтэнд 2011-2021 онд
хийх үнэлгээ, мониторингийн төлөвлөгөө................................................................ 54-63
Төлөвлөгөөний хоёр дахь үе шат хүртэл хэрэгжүүлэх
төслүүдийн танилцуулга .......................................................................................... 64-76
7

8. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Нэг. УДИРТГАЛ
Монголын нийгэм, эдийн засаг өдрөөс өдөрт өөрчлөгдөн хөгжиж түүнийг дагаад
иргэд амьдрах орчноо өөрчлөн шинэчилж илүү сайхан болгохыг хүсэж байна. Хөдөөд
ажилгүйдэл, ядуурал буурахгүй, хот, хөдөөгийн хөгжлийн түвшний ялгаа улам бүр
ихсэж, үндэсний орлогын тэгш бус хуваарилалтаас үүдэлтэй нийгмийн тэнцвэргүй
байдал гүнзгийрэх хандлагатай болж, орон нутагт хүний хөгжил удааширч байгаа нь
богино хугацаанд эдийн засгаа эрчимтэй хөгжүүлэх, тэр дундаа орон нутгийн жигд
хөгжлийг хангах хэрэгцээ шаардлагыг бий болгож байна.
Сумын хөгжлийн бодлого, үйл ажиллагаа нь нутгийн төр, захиргааны байгууллагын
явуулж буй үйл ажиллагаа, сум орон нутгийн дотоод нөөц боломж, давуу тал, хөрөнгө
оруулалтыг татах, үр өгөөжтэй ашиглах чадамж, амьдран оршин суугч иргэдийн
бүтээлч сэтгэлгээ, уйгагүй хөдөлмөр зэрэг хүчин зүйлүүдийн шууд тусгал байдаг.
Хөгжлийн төлөвлөгөөнд мал аж ахуй, бизнесийн орчин, үйлдвэрлэл, үйлчилгээ,
нийгмийн хөгжил, байгаль орчин зэрэг нийгэм эдийн засгийн бүхий л салбарын
өнөөгийн байдалд дүн шинжилгээ хийж онцлог, давуу, сул талыг тодорхойлон, иргэд,
олон нийтийн санал, санаачлага дээр үндэслэсэн төсөл хөтөлбөр, баримжаат төсөвт
тооцооллыг тусгав.
Сумын хөгжлийн төлөвлөгөө боловсрогдсоноор хөгжлийг урт хугацаанд харах,
нутгийн захиргааны байгууллага болон иргэдийн санал, санаачлагыг зохистой
хослуулан хамтын бүтээлч үйл ажиллагаа болгон хэрэгжүүлэх, тодорхой хугацаанд
хийх ажлаа нэгтгэн эрэмбэлэх боломж бүрдэж байна.
Түргэн сумын эдийн засгийн хөгжлийн тэргүүлэх салбар болох мал аж ахуй, өрхийн
болон жижиг дунд үйлдвэрлэл, байгалийн нөөц баялаг, иргэдийнхээ авъяас чадвар,
бүтээлч сэтгэхүй дээр үндэслэсэн, бүс нутгийн онцлогт тохируулсан шийдвэрлэх арга
замуудыг дэвшүүлэн тавьж байгаа нь энэхүү төлөвлөгөөний гол онцлог юм. Түүнчлэн
төлөвлөгөөг улс, аймаг, бүсийн хөгжлийн хөтөлбөрүүд, мөрийн хөтөлбөрүүд, хандивлагч
төсөл хөтөлбөрүүдийн үйл ажиллагааны чиглэлтэй уялдуулан боловсруулсан нь илүү
ач холбогдолтой, хэрэгжих бодит боломжтой болгосон юм.
Төлөвлөгөөг 3 үе шаттайгаар 11 жилийн хугацаанд хэрэгжүүлж, эрчимжсэн газар
тариалан, мал аж ахуй, орон нутгийн нөөцөд тулгуурласан үйлдвэрлэл, үйлчилгээ
хөгжсөн, бизнес эрхлэх боломж бүрдсэн, иргэдийн эрүүл мэнд, боловсролын түвшин
дээшилсэн, байгаль орчны нөхөн сэргээлт хийгдсэн зэрэг үр дүн, ач холбогдлыг авч
ирэх их ирээдүйг төсөөлөн харж байна.
Энэхүү төлөвлөгөөний хэрэгжилт, үр дүнгийн талаар жил бүр тайлагнан ярилцаж,
төлөвлөгөөнд нэмэлт өөрчлөлт оруулах, цаг хугацааны хүчин зүйлийн нөлөөллийг
тусгах боломжтой юм.
ТҮРГЭН СУМЫН “ТӨЛӨВЛӨЛТ, ХЯНАЛТЫН ХОРОО”, ХӨГЖЛИЙН
ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ БОЛОВСРУУЛАХ “АЖЛЫН ХЭСЭГ”
8

9. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Хоёр. СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ
ХУРААНГУЙ
2.1. Төлөвлөгөө боловсруулах үндэслэл, шаардлага
Монгол Улсын Их хурлаас баталсан “Монгол Улсын бүсчилсэн хөгжлийн үзэл
баримтлал“,“Монгол улсын мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн
цогц бодлого”-ын талаарх баримт бичгүүд болон “Увс аймгийн тогтвортой хөгжлийн
хөтөлбөр” 2007 он, “Увс аймгийн хөгжлийн хөтөлбөрүүд” 2009 он, Аймгийн ИТХ-ын 2002
оны ээлжит 8-р хуралдаанаар баталсан “Увс аймгийн сумуудыг бүсчлэн хөгжүүлэх
үндсэн чиглэл” зэрэг хөгжлийн хөтөлбөр, төлөвлөгөөг орон нутагт хэрэгжүүлэх, сумын
хөгжлийг тэдгээртэй уялдуулах явдал чухал ач холбогдолтой болж байна.
Энэхүү нөхцөл байдалд үндэслэн “Мерси Кор Монгол” олон улсын байгууллагын
дэмжлэгтэйгээр Увс аймгийн сумуудыг бүсчилэн хөгжүүлэх бодлого чиглэлд
тулгуурлан, орон нутгийн эдийн засгийн хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулах нийтлэг
арга зүйг ашиглан өөрийн сумын болон бүсийн сумдын онцлогийг харгалзан сумын
хөгжлийн энэхүү төлөвлөгөөг боловсрууллаа.
Түргэн сумын хөгжлийн төлөвлөгөөг боловсруулж, амжилттай хэрэгжүүлснээр
боловсрол, эрүүл мэнд, нийгмийн бүхий л үйлчилгээний чанар хүртээмж сайжирч,
үйлдвэрлэл, дэд бүтэц хөгжин, улмаар хүн ам өсөж, амьжиргааны түвшин дээшилж,
иргэдийн амьдралын таатай орчин бүрдэх нь ойлгомжтой юм.
2.2. Төлөвлөгөөний зорилго
Сумын байгаль газар зүйн онцлог, уламжлалт ёс заншил, нөөц боломжид түшиглэн
нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийн бие даасан байдлыг хангаж иргэдийнхээ амьдралын
чанарыг дээшлүүлэхэд чиглэсэн үйл ажиллагааг төсөвлөн төлөвлөхөд оршино.
2.3. Төлөвлөгөөний зорилтууд
⇒ Улс, аймгийн хөгжлийн хөтөлбөртэй уялдуулан орон нутгийн онцлогт тохирсон
хөгжлийн хэтийн чиг хандлагыг тодорхойлох
⇒ Хөдөө аж ахуйн үйлдвэрлэлийг эрчимтэй хөгжүүлж эрүүл, аюулгүй хүнсний
хангамжийг нэмэгдүүлэх
⇒ Орон нутгийн нөөц, боломжид тулгуурласан нийгэм, эдийн засгийн хөгжлийг
хангахуйц, байгаль орчинд ээлтэй жижиг, дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх
⇒ Нийгмийн хөгжлийг хангаж, ёс суртахууны өндөр соёл, өргөн боловсролтой
иргэдийг төлөвшүүлэх
⇒ Ард түмний уламжлалт ёс заншил, соёлын өвийг хамгаалах, хөгжүүлэх
⇒ Байгалийн нөөц баялгийн зохистой ашиглалт, хамгаалалт, байгальд түшиглэсэн
үйлдвэрлэл, үйлчилгээг хөгжүүлэх
⇒ Зэргэлдээ сумууд болон бүсийн сумуудтай үйлдвэрлэл, үйлчилгээний чиглэлээр
хамтран, хоршин ажиллах боломжийг бүрдүүлэх
⇒ Төрийн удирдлагын залгамж чанар, ажлын уялдаа холбоог сайжруулан, төрийн
байгууллагын чадавхийг бэхжүүлж төр, иргэний харилцан итгэлцлийг бэхжүүлэх
9

10. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
2.4. Төлөвлөгөө боловсруулсан үйл явц, арга зүй
Сумын хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулах үйл явцыг дараах схемээр харуулав
Сумын хөгжлийн Төлөвлөгөө
Мерси Кор Монгол ОУБ-
төлөвлөгөө боловсруулах төлөвлөлт
тай гэрээ байгуулав
боловсруулах шийдвэр хяналтын хороо, Ажын
2010-3-р сар
гаргав хэсэг байгуулагдав
Эхлэлийн семинар / Төсөөллийн семинар
Ажлын хэсэгт зориулсан
үйл ажиллагааны /Гол асуудлыг
аргазүйн сургалт
төлөвлөгөө/ тодорхойлох/
2010-04-р сар
2010-04-р сар 2010-04-р сар
ОРОЛЦООНЫ ҮНЭЛГЭЭ, Сумын иргэдийн оролцоог хангах /2010-05-р сараас 2010-09-р сар/
Санал Фокус бүлгийн Бизнес орчны Хүүхдийн гар Ганцаарчилсан Сумын
асуулгын хэлэлцүүлэг-85 судалгаа-90 зураг, Эссе уулзалт чадавхийн
хуудас-100 хүн хүн хүн бичлэг-45 ярилцлага-40 үнэлгээ-110
хүүхэд хүн хүн
МЭДЭЭЛЛИЙГ НЭГТГЭН БОЛОВСРУУЛАХ
ТХХороо, ажлиын хэсэг, Зөвлөхийн баг /2010-05-р сараас 2010-10-р сар/
ҮР ДҮНГИЙН СЕМИНАР
Мэдээллийн дүн шинжилгээ, Алсын хараа, зорилго, зорилтуудыг тодорхойлох, төсөл,
хөтөлбөрүүд, үйл ажиллагааг ангилах / 2010-09-р сар/
ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ БАРИМТ БИЧГҮҮДИЙГ БЭЛТГЭХ
Ажлын хэсэг, Орон нутгийн зөвлөхүүд, УБ-ийн зөвлөх /2010-05-р сараас 2010-11-р сар/
СУМЫН ИРГЭДЭД ТАНИЛЦУУЛЖ НЭМЭЛТ ӨӨРЧЛӨЛТ ОРУУЛАХ
Ажлын хэсэг, Орон нутгийн зөвлөхүүд /2010-12-р сар/
ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨГ СУМЫН ИРГЭДИЙН ТӨЛӨӨЛӨГЧДИЙН ХУРЛААР
ХЭЛЭЛЦЭЖ БАТЛАВ /2010-12-р сар/
Төлөвлөгөөг боловсруулах, үнэлгээ ажиллагааны явцад нийт 913 хүний санал,
сэтгэгдлийг авч ажил хэрэгч, үр нөлөө бүхий саналыг төлөвлөгөөнд тусгасан болно.
Оролцооны үнэлгээний явцад иргэд, олон нийтийн оролцоог хангасан байдал
Дд Үнэлгээнд ашигласан арга зүйн хэлбэр Хамрагдсан хүмүүсийн тоо
1. Санал асуулгын хуудас 100
2. Бизнес орчны судалгаа 90
3. Фокус бүлгийн ярилцлага 85
4. Эссе-зохион бичлэг 12
5. Хүүхдийн гар зургийн уралдаан 26
6. Ганцаарчилсан уулзалт, ярилцлага 25
7. Албан бус уулзалт, ярилцлага 15
8. Чадавхийн үнэлгээ 110
9. Олон нийтийн хэлэлцүүлэг /5 удаа/ 450
ДҮН 913
10

11. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
ИРГЭД, ОЛОН НИЙТИЙН ОРОЛЦОО
Нутгийн зөвлөл, Худалдаа, бизнес Газар тариалан
бусад иргэд 13% эрхлэгч 3% эрхлэгч 15%
Эмэгтэйчүүд 13%
Малчид
Ахмадууд 6%
22%
Хүүхдүүд 9%
Төрийн албан
Залуучууд 11% хаагч 8%
Төлөвлөгөө боловсруулахад сумын иргэд олон нийт маш идэвхи санаачилгатай
оролцож байлаа.
Сумын ирээдүйн хөгжил хүүхдийн нүдээр
.... айл болгон хашаан дотроо ногоон
хүлэмжтэй, сум даяараа модоор
хүрээлэгдэж, бүх төрлийн барааны
дэлгүүрүүд бий болсон ахмад, өндөр
настангуудад чийрэгжүүлэлтийн танхим,
амралт сувилалын газар байгуулагдаж
олон төрлийн үйлдвэр нээгдэж, сургууль
маань 11 жилтэй болсоноор хүүхэд
багачуудын сонирхох спортын зүйлс
бий болно. Үүний дотроос усан бассейн,
хүүхдийн парк, музей, мөсөн гулгуур, кино
театр, интернетийн газар гэх зэрэг эрин
зуунаас хоцрогдолгүй хот, аймагтай ижил
хүн бүхний сонирхол татахуйц бүх зүйлс
бий болсноор Түргэн сумаас Монголын нэр
хүндтэй олон хүмүүс төрөн гарна......
9а ангийн сурагч Т.Дашнямын зохион
бичлэгээс...
2.5. Төлөвлөгөөг боловсруулахад баримталсан гол зарчмууд
⇒ Орон нутагт тохирсон бизнес, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг хөгжүүлэх
⇒ Эдийн засгийн өсөлт, ололтыг нийгэм, байгаль орчны нөхцөл байдалтай холбон
тэнцвэржүүлэх
⇒ Төлөвлөгөөний боловсруулалт, хэрэгжилт, хяналт, үнэлгээнд төр, олон нийт,
иргэд, аж ахуйн нэгжийн оролцоо, үүргийг тодорхойлох, хангах
⇒ Хувийн хэвшлийн аж ахуйн хөгжлийг дэмжих
⇒ Хүний болоод нийгмийн хөгжлийг хангах
11

12. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
⇒ Орон нутгийн нөөц, боломжийг илүүтэй дайчлах
⇒ Улс, аймаг, бүс нутгийн хэмжээний хөгжлийн үзэл баримтлал, хөтөлбөр,
төсөлтэй уялдуулах
2.6. Боловсруулалт ба оролцоо
Боловсруулсан бүрэлдэхүүн:
• Төлөвлөгөө боловсруулах сумын ажлын хэсэг
• ”Төлөвлөлт, хяналтын хороо” (Хөгжлийн төлөвлөгөө боловсруулах, хэрэгжүүлэх,
хяналт тавих, үнэлгээ хийх ажлыг хариуцан зохион байгуулах үүрэг бүхий)
Боловсруулах үйл ажиллагаанд оролцож, дэмжлэг үзүүлсэн:
• Төр, захиргааны байгууллагын ажил хариуцсан ажилтнууд
• Иргэд, олон нийт
• Төрийн бус байгууллагын төлөөлөл
• Түргэн сумын нутгийн зөвлөл
• Бусад аймаг, хот, орон нутагт амьдарч буй уугуул иргэд
Төлөвлөгөө боловсруулах арга зүй, зохион байгуулалт, бодлогын талаар зөвлөсөн:
• “Мерси Кор Монгол” ОУ-ын байгууллагын Увс аймаг дахь төлөөлөгчийн газар
• “Бизнес хөтөч” сургалтын төвийн зөвлөхүүд
2.7. Төлөвлөгөөний хугацаа, үе шат
Энэхүү төлөвлөгөө нь бүхэлдээ 2010-2021 оныг хамрах бөгөөд дараах 3 үе
шаттайгаар хэрэгжинэ.
НЭГДҮГЭЭР ҮЕ ШАТ Идэвхижүүлж эхлүүлэх үе шат 2010-2012 он
ХОЁРДУГААР ҮЕ ШАТ Бүтээн байгуулалтын үе шат 2012-2016 он
ГУРАВДУГААР ҮЕ ШАТ Хөгжлийн үе шат 2016-2021 он
Төлөвлөгөөний үе шатуудад хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны тойм
НЭГДҮГЭЭР ҮЕ ШАТ: Идэвхжүүлж эхлүүлэх үе шат 2010-2012 он
• Нийгмийн 3 талт оролцооны бүх түвшинд хөгжлийн төлөвлөгөөг сурталчлан
таниулах, хөгжих хүсэл эрмэлзлэлийг бий болгох
• Тодорхой чиглэл, төсөл үйл ажиллагаан дээр хөрөнгө босгох
• Хөгжлийн эхлэл, бүтээн байгуулалтын суурь тавих
ХОЁРДУГААР ҮЕ ШАТ: Бүтээн байгуулалтын үе шат 2012-2016 он
• Орон нутгийн нөөц боломж, давуу талд түшиглэсэн шинэ ажлын байрыг бий
болгох, жижиг дунд үйлдвэрлэлийг эрчимжүүлэх
• Байгалийн нөөцийн ашиглалт, хамгаалалтыг сайжруулж, байгальд түшиглэсэн
үйлдвэрлэл, үйлчилгээний хөгжлийг дэмжих
• Төрийн албан хаагчдын мэргэжил, мэдлэгийг системтэйгээр дээшлүүлэх,
төрийн албаны ил тод, шуурхай байдлыг хангах
• Уламжлалт болон эрчимжсэн Газар тариалан, МАА –н үйлдвэрлэлийн хөгжлийг
дэмжих, сургалт арга зүй, төсөл хөтөлбөрт хамруулах
ГУРАВ ДУГААР ҮЕ ШАТ: Хөгжлийн үе шат 2016-2021 он
• Алсын хараандаа тэмүүлсэн зорилго, зорилтондоо чиглэсэн цэгцтэй үйл
ажиллагаанууд хийгдсэн байх
Төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх төсөл хөтөлбөрүүдийн үйл ажиллагааны дэлгэрэнгүй
матриц, төсвийн тооцооллыг нарийвчлан боловсруулж хэрэгжүүлэх, хяналт шинжилгээ
хийх хугацааг тодорхой зааж өгөв.
12

13. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Гурав. СУМЫН ЭДИЙН ЗАСАГ, НИЙГМИЙН ХӨГЖЛИЙН
ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ
3.1. Ерөнхий мэдээлэл
Сумын түүхэн товчоо
1925 оны 11 – р сарын 18 нд
нээгдсэн Чандмань уулын аймгийн
анхдугаар хурал Дөрвөдийн баруун
зүүн гарын хоёр аймгийг нэгтгэн
Чандмань уулын аймгийн 8 хошуу
41 сум 115 баг, 660 арваттайгаар
байгуулагдаж улмаар 1925 оны 11-
р сарын 21- ний өдрийн Чандмань
уул аймгийн Төгсбуянт уулын
хошууг: Баянхайрхан, Баянзүрх,
Баянмөрөн, Эрдэнэхайрхан, Эрдэнэ-
Уул гэсэн 5 сумтайгаар байгуулахад
одоогийн Түргэн сум нь Баянхайрхан
нэртэйгээр анх бий болжээ.
Баянхайрхан сумын анхны даргаар Өнжүүлийн Сайжрахыг сонгожээ. 1931 онд
БНМАУ–ын бага хурлын тэргүүлэгчдийн хурлаар 5 аймгийн суурин дээр 13 аймгийг
байгуулж, Чандмань-Уул аймгийг Ховд, Дөрвөд гэсэн хоёр аймаг болгож, Дөрвөдийн
аймгийг 16 сумтайгаар зохион байгуулж, хошууг татан буулгаж аймаг, сум, баг гэсэн
засаг захиргааны зохион байгуулалтад шилжүүлснээр Төгсбуянт хошуу нь одоогийн
Сагил-“Баянзүрх“, Түргэн-“Баянхайрхан”, Бөхмөрөн-“Баянмөрөн”, Баян-Өлгий аймгийн
Цагааннуур-“Ойгор” зэрэг хоёр аймгийн 5 сум болжээ. Харин БНМАУ–ын СнЗ-ийн
1932 оны 12 –сарын 30–ны өдрийн 21–р тогтоолоор Дөрвөдийн аймгийг Увс аймаг
гэж нэрлэхээр тогтоосон байна. Энэ зохион байгуулалтаар Түргэн гол сум нь 9 багтай,
400 гаруй өрхтэй, 2000 гаруй хүн амтай болж даргаар нь тус сумын 9-р багийн харьяат
Балын Хөхнүдэнг томилон ажиллуулжээ. Тус сум нь үүсэн байгуулагдсан дээр дурьдсан
цаг хугацаанаас хойш эдүгээ 85 жилийн түүхэн он жилүүдийг үдэж байна.
Одоо Түргэн сум нь 527 өрх бүхий 2104 хүн амтай, 93,3 мянган толгой малтай,
засаг захиргааны 3 багтайгаар оршин тогтнож байна. Суманд төсөвт 5 байгууллага,
хувиараа эрхлэх аж ахуй, компани 7, хоршоо 9, банк, ШТС, цагдаа, холбоо, мобиком,
Юнитэл сүлжээ зэрэг үйлчилгээний байгууллагаас гадна Цүнхэг амралт, Онцын
тасархай, Улаан начин ХХК зэрэг уул уурхай, амралт аялал жуулчлалын бааз ажиллаж
байна. Түүнээс гадна тус сумын нутагт хатуу хучилттай олон улсын нисэх буудал
баригдаж байгаа. Түргэн сумын төв нийслэлээс 1400 км, Увс аймгийн төвөөс 37 км-
ын зайнд оршдог, Баруун бүсийн цахилгаан эрчим хүчний найдвартай эх үүсвэрт
холбогдсон бөгөөд ОХУ – ын Хандгайтын чиглэлийн хатуу хучилттай засмал замаас
2,8 км зайд оршдог ба дэд бүтэц харьцангуй сайн хөгжсөн сум болно.
Газрын гадарга
Сумын газрын нэгдмэл сангийн үндсэн ангиллын хэмжээ /га-аар/
Үүнээс
Хот тосгон Ойн сан Усны сан Улсын тусгай
Нийт ХАА-н Зам шугам
бусад бүхий бүхий хэрэгцээний
газар сүлжээний
суурины газар газар газар газар
225,341.9 165,601.6 788.4 1,593.9 18,171.0 275.0 38,912.0
13

14. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Улсын тусгай
Усны сан бүхий хэрэгцээний газар 17% ГАЗРЫН НЭГДМЭЛ САН
газар 0%
Ойн сан бүхий
газар 8%
Зам шугам
сүлжээний 1%
Хот тосгон бусад
суурины газар 0%
ХАА-н газар
74%
Бэлчээрийн хянан баталгаа хийсэн судалгаагаар нийт бэлчээрийн 198662 га
талбайгаас их талхлагдсан 221 га, дунд зэрэг талхлагдсан 15125 га буюу нийт 15346
га талбай талхлагдсан байна.
Дд Газрын нэгдмэл сангийн ангилал Талбай, га эзлэх хувь
1 Хөдөө аж ахуйн газар 165792
2 Бэлчээр 163365 98.5%
4 Хадлан 1564 0.9%
5 Тариалан 262 0.2%
6 Атаржсан 397 0.2%
7 Төмс, хүнсний ногоо 9 0.0%
8 Хөдөө аж ахуйн барилга байгууламжийн дэвсгэр газар 195 0.1%
Гэр орон ГАЗАР ЭЗЭМШИЛТ ХАДЛАНГИЙН ТАЛБАЙ АШИГЛАЛТ
сууцны Өмчилсөн
талбай 5% газар 1%
Иргэд, ААН эзэшиж байгаа Нөөц газар
Тариалангийн
талбай 94%
Хөдөө аж ахуйн газар. Сумын хэмжээгээр 163156.5.га бэлчээрт ашиглагдаж
байгаа бөгөөд сумын дунджаар нэг хонин толгойд шилжүүлэн тооцвол 1.5 га
бэлчээр ноогдоно.Одоогийн байдлаар хадлангийн 337.4 га газрыг 109 иргэн, 3
ААН,байгууллагад, тариалангийн 348.3 га газрыг 112 иргэн, 7 ААН, байгууллагад, 137
иргэн 16.91га газрыг гэр хашааны зориулалтаар тус тус эзэмшиж байна. 14 гэр бүлд
3.23 га газрыг үнэ төлбөргүйгээр өмчлүүлсэн байна. Нийт 1554.65 газрыг иргэн, ААН,
байгууллагад эзэмшүүлсэн байна. Газрын төлбөрт 10769.0 мян төгрөгийг орон нутгийн
орлогод оруулсан.
Ойн нөөц. Сум нь 16982 га талбайд 1.405 мянган м3 ойн нөөцтэй ба энэ нь
нутаг дэвсгэрийн 7 хувийг эзэлнэ. 18171 га байгаа бөгөөд үүнээс 13064 га нь ойгоор
бүрхэгдсэн талбай, 5107 га нь ойгоор бүрхэгдээгүй талбай байна. Сүүлийн 6 жилд
18803 м3 мод огтолж, ойн төлбөрийн орлогоос 23 сая 323 мян төгрөгийг орон нутгийн
орлогод оруулж, захиргааны журмаар ойн зөрчил гаргагчаас 301м3 түлш, хэрэгцээний
мод хураан улсын орлого болгож, 1сая 340 мянган төгрөгний торгууль ноогдуулсан.
Ойн нөөцийг олон жилийн туршид алс хэтийн бодлогогүй ашигласнаас Живэрт, Эмч,
Цагаан морьт, Баруун бэл, Суугийн ам зэрэг газрууд ойн сүйтгэлд хүчтэй өртсөн
байна. Хамтын эзэмшлийн ойн нөхөрлөл байгуулах бэлтгэл ажил төрөл бүрийн
сурталчилгааны ажлууд хийгдэж байна.
14

15. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Усны нөөц. 1990 оны байдлаар 22 гол, горхи бага хэмжээний 1 нуур, 18 булаг
шанд бүртгэгдсэнээс одоо 4 гол горхи, 6 булаг шанд дэлхийн цаг уурын дулаарал,
ойтой зүй бус харьцаснаас ширгэсэн байна. Инженерийн хийцтэй 3 худаг засварлаж
нэг худаг шинээр гаргаж богино яндант 9,
инженерийн хийцтэй 6 худаг ажиллаж усны
нөөцийг бүрдүүлж байна. Сумын нийт усны
нөөц нь гивин ихтэй, хатуулаг чанартайд
тооцогдоно. Бургастай, Шавинар, Мөст,
Хавцал зэрэг газруудын рашаан усыг орон
нутгийн чанартайгаар ашиглаж байна. Орон
нутагт усны төлбөрөөс 10 сая 800 мян ₮ орсон.
Түргэний голын нийт урт нь 120 км бөгөөд
нийт ус хураах талбайн 995 км2 байдаг.
Газрын хэвлийн баялаг, уул уурхайн
үйлдвэрлэл. Сум нь шатах хатуу ашигт малтмал нүүрс, үнэт металл эрдэнэсийн
чулууны төрлөөс алт, мөнгө, зэсийн орд, шохойн чулуу, цахиур, мана, гартаам, хаш,
болор,гөлтгөнө, хүхэр, шөрмөсөн чулуу зэрэг бусад баялгаар элбэг юм.1994 оноос
тус суманд алт олборолтын ажил явагдсан Алт олборлосон 3 ХХК-ны хөндсөн газар,
нөхөн сэргээлтийн өнөөгийн байдлыг доорхи хүснэгтээр харуулав. Уул уурхайн
үйлдвэрлэлд 355.9 га газар ашиглаж байна.Ашигт малтмал ашигласны нөөцөөс орон
нутагт 3 сая 919 мянган ₮-ний орлого орсон . Сумын нутаг дэвсгэрт 11 иргэн, ААНэгж,
байгууллага15327 га газарт лиценз аван геологийн эрэл хайгуулын ажил хийж байна.
Олборлолт хийсэн Хөндөгдсөн Нөхөн сэргээсэн Нөхөн
д/д ААН-н нэр
он Газар Газар /га / Био /га / Тех /га / сэргээгүй /га /
1 Их нуур ХХК 1994 Их өлөнт 2.3 2.3
2 Улаанначин ХХК 1997 Улаанначин 40.6 1 22 18.6
3 Монсиб-алт ХХК 2003 Бургастай 9.8 7.3 2.5
Дүн 52.7 1 29.3 23.4
15

16. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Ан амьтны нөөц. Олон улсын
улаан номонд устах аюулд өртсөн хэмээн
бүртгэгдсэн нэн ховор амьтан болох
цоохор ирвэс / Unica unica Sch/, монгол
улсын улаан номонд бүргэгдсэн аргаль
хонь / Qvis ammon /, Янгир ямаа / Capra
sibirica /, халиун буга / Cervus elaphus /,
зэрэг амьтад бий. Эдгээр амьтдын тархац
нутгийг Улсын тусгай хамгаалалттай газар
нутгийн сүлжээнд хамруулан Увс нуурын
ай савын улсын тусгай хамгаалалттай
газрын Түргэн уулын дархан цаазат
газар хамгаалалтанд аваад байгаа билээ..
Живэрт. Түргэн, Баруун салаа, Хавцал
зэрэг газруудад 1997 оноос Дэлхийн
байгаль хамгаалах сангийн шугамаар
“Ирвэс хамгаалах төсөл” хэрэгжиж байна.
Сүүлийн жилүүдэд ирвэсний толгойн тоо
өсөж янгирын тоо цөөрсөн байдал ажиглагдаж байна. Зах зээлийн шилжилтийн үед
буга, тарваганы тоо цөөрсөн хэдий ч төр, засгийн бодлого, орон нутгийн иргэд, олон
нийтийн хамгаалалтын үр дүнд сүүлийн жилүүдэд өсөх хандлагатай байна. Агнуурын
хураамж, ангийн отгийн үйлчилгээнээс 2000-2002 онуудад 1 сая 63 мянган төгрөгийн
орлого орон нутагт оржээ.
Байгалийн ургамал. Вансэмбэрүү, таван салаа, алтан гагнуур зэрэг эмийн,
алтайн сонгино, үхрийн нүд, хар, улаан хад, тошлой, аньс зэрэг жимс жимсгэнэтэй.
Эмийн ургамлын ашиглалт бага байгаа ч ХАА-н эдэлбэр газрыг дураараа ашиглах,
атаржуулах, авто замын сүлжээ, малын зохистой харьцаа алдагдаж ямааны эзлэх хувь
ихэссэн, дэлхийн цаг уурын дулаарал зэргээс шалтгаалж зэрлэг ургамлын нөмрөг дахь
зүйлийн бүрдэл хомсдох, ургамлын тархац хязгаарлагдах, устах аюул нүүрлээд байна.
Тус сумын нутаг нь газар зүйн онцлогоос хамааран ургамал зүйн хувьд ер нь ургамлын
эко системийн өвөрмөц бүтцийг агуулдгаараа нэн ховор болон ховор ургамлын зүйлийн
хувьд Дөрвөлсөн мүгэз /алтан гагнуур/, Нөмрөгт банздоо /Вансэмбрүү/, Эмийн бамбай,
Ацан ажигана, Тагийн гол гэсэр, Цагаан дэгд, Азийн жамъяанмядаг, Эгэл марал цэцэг,
Алтайн сонгино, Алтайн хүнчир, Ягаан цээнэ,Уралын чихэр өвс, Яшилдуу чацаргана,
Морин зээргэнэ, Хонин арц зэрэг болно
ТХГН дахь байгалийн үзэсгэлэнт
байдал, түүх соёлын дурсгалт газар.
Монгол улсын Их хурлын 1993 оны 83-р
тогтоолоор Байгалийн унаган төрх шим
мандлын тэнцвэрт байдлыг хангах,
экологийн амин чухал үйл явцыг дэмжих,
биологийн төрөл зүйл болон түүх, соёлын
дурсгалыг хадгалан хамгаалах, хойч
үедээ өвлөн үлдээх зорилгоор байгалийн
бүс бүслүүрийн иж бүрдлийг төлөөлсөн
ховор ан амьтан,ургамал, түүх соёлын
дурсгал бүхий зарим газар нутгийг улсын
тусгай хамгаалалтанд авсаны үр дүнд
сумын газар нутгийн 17% буюу 38910 га
/ Үүнд: Түргэн, Живэрт, Хавцал зэрэг /
газар хамрагдаад байна.
16

17. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Цагаан дэглий уул Далайн түвшнээс дээш 3966 м өндөрт өргөгдсөн мөнх цастай
уул. Цагаан дэглий уул нь баруун монгол дахь уулчидын хүчээ сорих гол газар юм.
Үүний эргэн тойронд мөнх цасаар хучигдсан олон оргилуудтай бөгөөд монголын мөнх
цастай уулсуудын 20%-ийг эзэлдэг. Цагаан дэглий уулаас мөсөн голууд эх авдаг.
Сүүлийн жилүүдэд Япон, Солонгос, Австралаас уулчид ирж байна.
Усан цайлзуур хүрхэрээ Түргэн уулын ДЦГ-ын түргэний аманд байдаг 7м өндрөөс
буудаг байгалийн үзэсгэлэнт хүрхэрээ юм. Эндээс холгүй вансэмбэрүү, алтайн сонгино
зэрэг ургамлууд ургадаг.
Эртний түүх, соёл, шинжлэх ухааны дурсгалт зүйлсэд хүн хөшөө 3, гэрэлт хөшөө
1, хадны сүг зураг 2, буган хөшөө 18, олон арван хиргисүүр, сүм хийдийн үлдэгдэл,
балгас бүртгэгдэн тэмдэглэгдсэн байна.
Байгалийн аялал жуулчлал. Сум нь аймгийн төвөөс 34 км хар зам, өндөр хүчдэл,
холбоо харилцаа хөгжсөн, өндөр уул, ус, ан амьтан байгалийн үзэсгэлэнт газруудаар
баян тул уулын спорт аялал, жуулчлал хөгжүүлэх ихээхэн боломжтой.Сумын төвөөс 6
км-т байрлах “Цүнхэг” амралт нь амрагчдын байр 4, хоолны болон тоглоом цэнгээний
танхимтай, задгай талбайтай, нэг ээлжинд 50-100 хүн хүлээж авах хүчин чадалтай
голдуу дотоодын амрагчид амардаг зам, харилцаа, гэрэл цахилгаанд ойр байрладаг.
“Онцын тасархай” ХХК-ний “Хиргэний” жуулчны бааз нь аймгийн төвөөс 88, сумын
төвөөс 54 км-т байрладаг 9 гэр хэлбэрийн байр, хоолны заал, задгай талбай, бие
засах болон ариун цэврийн тохилог газартай, гадаадын голдуу жуулчдыг хүлээн авч
үйлчилдэг, нэг ээлжиндээ 20-30 хүн хүлээн авч үйлчлэх боломжтой
Амьдрах орчин, цөлжилт. Суурин газрын оршин суугчдын тоо өсөж, үйлдвэрлэл,
үйлчилгээ нэмэгдэхийн хирээр хог хаягдлын хэмжээ нэмэгдэж байна. Сумын хог
хаягдлын цэгийн талаар сумын Иргэдийн Төлөөлөгчдийн Хурлын шийдвэрээр 15 га
газар байхаар тогтоосон байдаг боловч хааш хаашаагаа тэлээд сумын төвдөө ойртсон,
нурсан барилга байшингийн суурийг цэвэрлээгүй байна. Хогны дийлэнх хэсгийг ахуйн
хог эзлэх ба байгальд удаан задардаг хог, ахуйн төрөл бүрийн химийн бүтээгдэхүний
хог эзлэж байгаа нь байгалийг бохирдуулах гол эх үүсвэр болж байна.
Сумын төвийн зүлэгжүүлсэн талбай 4.2 га, тарьсан мод 3872 ш ургаж байгаа нь
ус, хөрсний боломжтой төвийн хувьд ногоон байгууламж бага энэ талаар хийсэн ажил
хангалтгүй байна. Иргэд зун, намрын улиралд зарим нэг газарт жил тойрон амьдрах
болсон, ургамал бэлчээрийн даац хэтэрсэн, малын сүргийн бүтэц алдагдаж ямаан
сүргийн эзлэх хувь ихэсэн, хадлан тариалангийн талбай ус, салхи бусад нөлөөгөөр
элэгдэл эвдрэлд орсон нь цөлжилтийн гол шалтгаан болж байна.
17

18. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
3.2. СУМЫН ХӨГЖЛИЙН НӨХЦӨЛ БАЙДЛЫН ЕРӨНХИЙ
ШИНЖИЛГЭЭ
ТААЛАМЖТАЙ НӨХЦӨЛҮҮД
Давуу тал
Зам холбоо, эрчим хүчний дэд бүтэц сайн хөгжсөн
Аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх байгалийн дурсгалт, үзэсгэлэнт газруудтай
Рашаан ус, эмийн ургамалын нөөц ихтэй
Ашигт малтмалын арвин нөөцтэй
Аймгийн төвийн зах зээлд ойрхон
Газар тариаланг хөгжүүлэх газрын гадарга, байгаль цаг уурын тохиромжтой
нөхцөлтэй
Оюуны чадамж өндөртэй, чадварлаг боловсон хүчний нөөцтэй
Удирдлагын тогтвортой байдал сайн
Олон улсын нисэх онгоцны буудалтай
Нэн ховор ан амьтан, дархан цаазат газар нутагтаа түшиглэн гадаадын төсөл
хөтөлбөрүүд хэрэгждэг
Боломж
Байгалийн баялагийг зөв зохистой ашиглах, хамгаалах зорилгоор нөхөрлөл,
бүлэг байгуулж өрхийн орлогоо нэмэгдүүлэх боломжтой
Эрчимжсэн газар тариалан, МАА-г хослуулан хөгжүүлэх боломжтой
Байгалийн баялагийн нөөц ашигласны орлого нэмэгдэх боломжтой
Байгалийн болоод спортын аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх дэмжлэг боломж ихтэй
Олон улсын нисэх онгоцны буудлыг түшиглэн гар урлал, ЖДҮ, үйлчилгээг
хөгжүүлэх боломжтой
ТААЛАМЖГҮЙ НӨХЦӨЛҮҮД
Сул тал
Хүн ам цөөн
Иргэдийн идэвхи бүтээлч байдал сул, бэлэнчлэх сэтгэлгээтэй
Бизнес эрхлэгчдийн түншлэл муу
ЖДҮ хөгжөөгүй
Хөрөнгийн хуримтлал байхгүй, санхүүгийн эх үүсвэр муу
Эрчимжсэн МАА хөгжөөгүй, өндөр ашиг шимтэй мал байхгүй
Боловсруулах үйлдвэрлэл хөгжөөгүй
ЗДТГ, Сургуулийн байр муудсан
Үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах байргүй
Хөдөөгийн иргэдэд төр, нийгмийн үйлчилгээг хүргэхэд замын хүндрэлтэй
Бэрхшээл
МАА-г хөгжүүлэх төрийн бодлого алдагдсан
Орон нутгийн төсөв хүрэлцээгүй, зарцуулах эрх хязгаарлагдмал
Байгаль цаг уурын гамшигт үзэгдэл ихээр болдог
Бэлчээрийн хомсдол, цөлжилт ихэссэн
Байгаль цаг уураас /Хатуулаг ихтэй ус, хэт халалт, хэт хүйтрэлт/хамаарсан хүн амын
өвчлөл өндөртэй
Зээлийн хүү өндөртэй, хугацаа богинотой, барьцаа өндөртэй өрсөлдөөнгүй ганц банк
ажилладаг
Рашаант багийн хилийн цэсийн маргаантай асуудалтай
18

19. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
3.2.1. Эдийн засгийн салбарын хөгжил
ЖДҮ – ийн хөгжил. Тус суманд МАА, газар тариалан, худалдаа, тээвэр зэрэг
үйлчилгээний чиглэлээр ХХК–7, хоршоо–9, улирлын чанартай ажиллаж байна. Үүнээс
гадна иргэд хувиараа жижиг оврын гурилын тээрэм – 5, хөрөө рам-1 , Гагнуур – 2,
Үсчин – 1, гар утас радио телевизийн засвар тус бүр нэг ажиллуулж байна. Эдгээр аж
ахуйн нэгж ард иргэдийн ихэнх нь зориулалтын ажлын байргүй үйлдвэрлэл үйлчилгээ
тогтмол явагдахгүй улирлын чанартай ажилладаг бөгөөд үйлдвэрлэл үйлчилгээ
явуулахад хөрөнгө, санхүүгийн дэмжлэг зайлшгүй шаардлагатай болсон байна.
ЖДҮ-ийн хөгжлийн нөхцөл байдлын шинжилгээ
Давуу тал Сул тал
• Дэд бүтцийн хөгжил харьцангуй сайн • Хүн амын тоо цөөн
• ЖДҮ хөгжих эхлэл тавигдсан • Худалдан авах чадвар муу
• Байгалийн үзэсгэлэнт газар, түүх • Бизнес эрхлэчдийн хөрөнгийн хуримтлал
дурсгалт соёлын газрыг түшиглэн санхүүгийн эх үүсвэр дутмаг
аялал жуулчлалыг хөгжүүлэх • Байр сав хүрэлцээгүй
• Газар тариаланг хөгжүүлэх газар, • Зочид буудал, халуун ус, зэрэг ахуйн үйлчилгээ
усалгаа тоног төхөөрөмж бүрдсэн байхгүй
• Алтны уурхайн ашиглалт, хайгуулын • Аймгийн төвд ойрхон тул бэлэн мөнгөний урсгал
лицензээс тодорхой хэмжээний орлого сумандаа эргэлтэнд ордоггүй
ордог • Иргэд санаачлагагүй, маш их залхуу
• Иргэд, төр засаг, орон нутгийн ЖДҮ эрхлэгчдийг
дэмждэггүй
Боломж Бэрхшээл
• ЖДҮ-ийг хөгжүүлэх талаар төр болон • Сүүлийн жилүүдэд байгалийн давагдашгүй хүчин
төрөл бүрийн төслийн дэмжлэг авах зүйл нөлөөлсөн ган зуд, хэт хүйтрэлт, халалт
боломжтой • Банкны зээлийн хүү өндөр хугацаа богино
• Иргэдийн санаачилгаар • Байгалийн нөөц баялагт дулдуйтаж байгаа
хөдөлмөрөөрөө хоршин ажиллах нөөц баялагаа ашигладаггүй, хэт бэлэнчлэх
• ХАА-н гаралтай, ялангуа малын сэтгэлгээтэй
гаралтай ноос хөөвөр зэргийг ашиглан
бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх
• Байгалийн баялгийг зөв зохистой
ашиглах, хамгаалах зорилгоор
нөхөрлөл, бүлгүүд байгуулан өрхийн
орлогоо нэмэгдүүлэх
Сумын төсвийн орлого, зарлагын динамик судалгаа
ТӨСӨВ
600000
Мянган төгрөг
500000
400000
300000
200000
100000
0
2005 2006 2007 2008 2009 2010
Татаас Орон нутгийн орлого
19

20. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
ТӨСВИЙН БҮТЭЦ 2009 ОН ОРОН НУТГИЙН ОРЛОГЫН ХУВААРИЛАЛТ
Сумын ЗДТГ Сургууль Улсын
20% 34% төсөвт
төвлөрүүлэх Сумын
орлого 46% төсөвт
оруулах
орлого 50%
Хүн эмнэлэг
29% Цэцэрлэг Аймгийн төсөвт
Соёлын төв 13% төвлөрүүлэх
4% орлого 4%
Хөдөө аж ахуйн салбарын хөгжил. Түргэн суманд хөдөө аж ахуйн салбар
жилүүдэд тогтвортой хөгжиж ирсэн түүхтэй. Уламжлалт мал аж ахуйн зэрэгцээ газар
тариалангийн үйлдвэрлэл чухал байр суурь эзэлдэг.
Мал аж ахуй. Түргэн сум 2009 оны байдлаар 93,1 мянган толгой малтай бөгөөд
малчин өрх 447 байна. 2005 оноос хойш мал сүргийн тоо тогтвортой нэмэгдэж байсан
боловч цаг агаарын хүндрэлтэй нөхцөл байдлаас 2009 онд малын тоо 14,4 мянган
толгойгоор буурч малчин өрхийн тоо цөөрсөн байна.
Мал аж ахуйн салбарын хөгжлийн үзүүлэлтийн хандлага
Малын төрөл ба үзүүлэлтүүд 2005 он 2006 он 2007 он 2008 он 2009 он
Малын тоо
Тэмээ 455 467 429 389 352
Адуу 1686 1870 1999 1960 1839
Үхэр 3644 3857 3966 4023 3314
Хонь 44086 50330 53800 57807 50620
Ямаа 32104 37020 41006 43340 36972
Нийт дүн 81975 93544 101200 107519 93097
Малчин өрхийн үзүүлэлт
50 хүртэл малтай 153 85 77 99 83
51-100 малтай 76 71 85 79 73
101-200 малтай 117 111 128 123 117
201-500 малтай 125 129 180 160 134
501- дээш малтай 14 41 52 58 40
Нийт дүн 485 437 522 519 447
Мал аж ахуйн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл
Мах (тонн-оор) 112.8 112.1 139.2 185 90.8
Сүү (мянган литр-ээр) 1043.1 1151.5 1165.4 1210.5 950.5
Ямааны ноолуур (тонн-оор) 9.3 10.5 11.9 10.8 10.3
Тэмээний ноос (тонн-оор) 2 2.1 1.9 1.7 1.6
Богийн арьс (ширхэг-ээр) 9711 9601 10436 14482 8357
Бодын шир (ширхэг-ээр) 455 417 518 526 400
Газар тариалан. Нийт 5,5 га талбайд төмс, хүнсний ногоо тариалж 27,5 тонн
ургацыг 2009 онд хураан авсан ба 460 тонн байгалийн хадлан бэлтгэсэн дүнтэй
байна.
Хэмжих нэгж 2005 он 2006 он 2007 он 2008 он 2009 он
Тариалсан талбай
Төмс Га 3 3.5 3 3.2 2.5
Хүнсний ногоо Га 4.5 5 4 3.5 3
Үр тариа Га 112 25.7 0 39 0
20

21. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Гол нэрийн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл
Төмс Тн 24 26 21 20.8 15
Хүнсний ногоо Тн 25.5 26.2 21 25.2 22.5
Үр тариа Тн 89.2 38.5 0 60.2 0
Хадлан Тн 958 750 780 650 460
Хөдөө аж ахуйн салбарын хөгжлийн нөхцөл байдлын шинжилгээ
Давуу тал Сул тал
• Газар нутгийн хувьд хангайн бүсэд • Бэлчээрийн усан хангамж дутагдалтай тул
харъяалагддаг тул малчид малаа өсгөн зарим бэлчээрийн ашиглалт муу
амьдрах таатай орчин бүрдсэн • Боломжоо ашиглан амьдрах талаар иргэдийн
• Аймгийн төвд ойрхон, зам харилцаа сайн, идэвхи санаачлага сул
мэдээлэл солилцох нөхцөл бүрдсэн • Мал, малчдын талаарх бодлого сул
• Үржил шим сайтай хөрс талбайтай • МАА-н бүтээгдэхүүний үнэ ханш муу
• Малын халдварт өвчний хувьд харьцангуй • Мал эрүүлжүүлэх арга хэмжээ хангалтгүй
тайван бүсэд хамаарагддаг • МАА-н мэргэжлийн боловсон хүчин дутмаг
Боломж Бэрхшээл
• Усны нөөц багасаж байгаль, цаг уур
• Цаашид МАА, газар тариалан хослуулан өөрчлөгдсөн
хөгжүүлэх боломжтой • Байгалийн гамшигт үзэгдлын давтамж
• ЖДҮ хөгжүүлэх боломжтой нэмэгдсэн
• Бүлэг нөхөрлөл байгуулан ажиллах • Газар тариалангийн техник хэрэгсэл
боломж бий дутагдалтай
• Эрчимжсэн аж ахуй, фермер хослуулан • Малын хулгай их гардаг
хөгжүүлэх боломжтой • Бэлчээрийн менежмент муу
• Малын тэжээл үйлдвэрлэх боломжтой • Рашаант багийн хилийн цэс маргаантай
• Гар утасны сүлжээ хягзаарлагдмал
3.2.2. Дэд бүтцийн салбарын хөгжил
Түргэн сум нь эрчим хүчний нэгдсэн системд холбогдсон, замын нөхцөл сайн,
холбоо, мэдээллийн сүлжээ сайн хөгжсөн, аймгийн төвлөрсөн зах зээл, гадаад
харилцааны боомтод ойр байршсан зэрэг дэд бүтцийн давуутай сумын тоонд зүй ёсоор
багтдаг.
Сумын холбоо. Увс аймагт 1925 онд
“утсан холбоо “ нэртэйгээр байгуулагдсан
гэдэг 1956 онд Түргэн сумын хуучин төв дэлгэр
мөрний дэнжид радио холбоотой анхны холбоо
байгуулагдаж 1963 он хүртэл ажилласан ба
1963-1983 он хүртэл МN аппараттай ажилладаг
байсан. Улмаар 1984 оноос АТ станцаар
аймаг сум хот хооронд ярьдаг болов. 1989 онд
орбитийн станцтай болж 1993 оноос монголын
үндэсний телевизийн суваг үздэг болсон
2001 онд багийн холбоо ажиллуулан улмаар
2002 оноос телефон утасны тоон системд
шилжсэнээр гадаадын ямарч оронтой шууд ярьдаг болжээ. 2003 онд тус суманд холбооны
салбар шуудангийн алба нь стандартын шинэ байртай болж ард иргэд хөдөлмөрчиддөө
хөнгөн шуурхай үйлчилж байна. Улмаар 2007 оноос мобикомын сүжээнд, 2009 оноос
юнитель сүлжээнд тус бүр холбогдож 2009 оноос телевизийн 6 суваг үздэг болсон
байна. Сумын ХААН банкны салбар нь суманд банк санхүүгийн үйлчилгээг хүргэдэг ба
2000 оноос үйл ажиллагаагаа тогтворжуулан шинэ байр ашиглалтанд оруулж онлайн
системд холбогдсоноор бэлэн бус төлбөр тооцоо, мөнгөн гуйвуулгын үйлчилгээг түргэн
шуурхай гүйцэтгэх нөхцөл бүрдүүлэн ажиллаж байна.
21

22. УВС АЙМГИЙН ТҮРГЭН СУМЫН ХӨГЖЛИЙН ТӨЛӨВЛӨГӨӨ 2010-2021 ОН
Дэд бүтцийн салбарын хөгжлийн нөхцөл байдлын шинжилгээ
Давуу тал Сул тал
• Төв замд ойрхон • Орон нутгийн төсөв хүрэлцээгүй зарцуулах
• ОУ-ын онгоцны буудал манай сумын нутаг эрх байхгүй
дэвсгэрт байрладаг • Байгалийн хараат байдал
• Эрчим хүч шилэн кабелд холбогдсон • Бизнес эрхлэгчдийн хамтын ажиллагаа сул
• Боловсрол оюуны чадамж өндөр • Үйлдвэрлэл үйлчилгээ явуулах
• Төрөл бүрийн үйлдвэрлэл эрхлэхэд газар зориулалтын ажлын байр байхгүй
хүрэлцээтэй • Бизнесийн мэдээллийн сан бүрдээгүй
• Аймгийн төвийн зах зээлд ойрхон • Бизнесийн холбоод донор байгууллагатай
• Байгалийн баялаг ихтэй харилцаа холбоо байхгүй
Боломж Бэрхшээл
• Үйдвэрлэл үйлчилгээг хөгжүүлэх
• Бодлого зохицуулалт /хууль, эрхзүй/
• Эрчимжсэн МАА, усалгаатай газар
• Банкны зээлийн хүү өндөр, хугацаа богино
тариалан
• Орон нутгийн замын нөхцөл тааруу
• Банк санхүүгийн үйлчилгээг өргөтгөх
• Малчид эрчим хүч, гар утасны холбооны
• Төслийн хөрөнгө оруулалтыг нэмэгдүүлэх
үйлчилгээнд хамрагдаагүй
• Монгол мал хөтөлбөр хэрэгжих
3.2.3. Төр, нийгмийн үйлчилгээний салбарын хөгжил
Хүн ам зүй, хөдөлмөр эрхлэлт. Түргэн сум нь 2009 оны жилийн эцсийн байдлаар
2104 хүн амтай ба нийт хүн амын 49.7% нь эмэгтэй, 34.6% нь 0-15 насны хүүхэд, 5.4%
нь тэтгэврийн насны ахмадууд байна. 2009 онд 59 хүүхэд шинээр төрж, 19 хүн нас
барж, 15 хос гэрлэлтээ бүртгүүлсэн байна.
Түргэн сумын хүн амын динамик судалгаа
Он 2005 2006 2007 2008 2009
Суурин хүн амын тоо 1877 1912 1933 1961 2104
эрэгтэй 940 957 968 981 1057
Үүнээс
эмэгтэй 937 955 965 980 1047
Бүх өрх 485 493 512 525 527
Хүн амын боловсролын түвшин
Боловсролын түвшин
Хүн амын
Багийн нэр Боловсрол- Бүрэн Тусгай
тоо Бага Суурь Дээд
гүй дунд дунд
Баянхайрхан 785 13 142 196 24 7 6
Эрдэнэхайрхан 644 35 152 73 30 65
Рашаант 606 11 27 224 11
Нийт 2055 24 204 348 321 48 71
Тус суманд 2009 оны жил эцсийн мэдээллээр сумын нийт хүн амын 45.5 хувь нь
буюу 1143 хүн ажил эрхэлж байна. Нийт хүн амын 60.0 хувь нь хөдөлмөрийн насны хүн
бөгөөд үүнээс ажиллагчид 1105 буюу 88 хувь, ажил эрхлээгүй 42 буюу 4.0 хувь, өдрийн
ангид суралцагсад 159 буюу 13.0 хувь, хөдөлмөрийн чадваргүй 51 буюу 4 хувь байна.
22