Artigo do profesor Xosé Ramón Freixeiro Mato no libro colectivo "O racismo lingüístico"

1. MARÍA PIL<R GARCÍA NEGRO
benéfica ou perversa, con que intencións progresivas ou asi-
A HISTORIA E A DIGNIDADE DO GALEGO. DE LINGUA
milistas... E non se confunda -reiterámolo- verbo do problema
concreto, cotidiano, empírico, que vivemos: galego si ou non; ENXALZADA A LINGUA MORTIFICADA
onde; con quen; para que; na aldea só ou nela, na vila e na
cidade; para beber no bar ou para ser atendida-o polo médico; Xosé Ramón Freixeiro Mato
coa viciña ou no Xulgado e na Igrexa... Etcétera. Eis o dilema, Universidade da Coruña
eis o problema, non a discusión capciosa de se nos convén ou
non ampliar o noso capítallingüístico. Dígase tamén, de paso,
INTRODUCIÓN.· O REINO DA GALIZA EXISTIU
cantos postos de traballo, canto aumento salarial ou cantos as-
censos profisionais se conseguen grazas á posesión indiscutida O percurso histórico da lingua galega non se pode disociar
do español... da propia historia da comunidade en que se xerou. E como a
Verbo doutras entidades psíquico-anímicas que se utilizan historia da Galiza foi obxecto de ocultamento e manipulación
para adxectivar o uso do galego (non o do español, por cer- chegando mesmo á súa negación como reino políticamente re~
to), do estilo "cordialidade", "amabilidade", "cortesía"... , diremos levante na Idade Media para desa forma poder construír o mito
só, moi amabelmente, iso si, que pertencen a unha outra orde d~nha Castela xa dominante na altura, tamén o idioma galego se
conceptual. A lingua, simplesmente, úsase ou non se usa. Cal- VlU afectado por iso. Aínda que non se puido negar o feito evi-
quera. Pode ser amabelmente ou displicentemente; cortésmente dente de ser a língua das cantigas, porén so a denominación de
ou airadamente; con simpatía ou con desagrado. Mais esta ca- '?alego-portugués' inténtase diluír a súa longa existencia como
racterización psicolóxica ou empática non elude nen soluciona hngua da Gallae.cia, anterior á propia aparición de Portugal como
a pergunta fundamental: se ela é utilizada ou non, en que oca- novo remo penmsular, e tamén se costuma presentar como lin-
sións e con que responsabilidade pública, isto é, con que míni- gu~ sempre en situación conflitiva ou subordinada, primeiro ao
mo respeito á legalidade vixente e á realidade que xustifica este latm e logo ao castelán, ignorando o feíto de que durante todo o
cuadro legal. Realidade histórica, cultural, social, non capricho período medieval gozou da mesma 'normalidade' que tiveron o
duns voluntaristas galegófilos. resto dos romances e que foi a língua cortesá por excelencia das
Cort~s cristiás durante séculos, embora a quixesen facer pasar só
por hngua de escravos. Certo é que, de lingua de vasalos e seño-
~es nout:~ra, p~sou a se converter nos últimos séculos en língua
Concluímos, moi á galega, claro está, con dúas perguntas. A proletana , malS non por iso perdeu a súa dignidade como sím-
primeira é a clásica do xénero policial ou detectivesco: cuí pro- bolo esencial da identidade galega.
dest?; ¿a quen aproveita confusión e deformacións como as que Ben sabemos -e sabiamos- que os reinos medievais non
tentamos descreber? A segunda vai dirixida, inevitabelmente, ao teñen correspondencia coas nacións actuais e que por tanto
futuro: ¿el será posíbel algún día conseguir que o legal sexa leal, n~~uela altura non se lles atribuía ás linguas a capacidade sim-
isto é, que se igualen os dous membros do dobrete que partillan boh:=a, de a~ re?re~entaren nin existía o concepto de 'lingua
étimo común, que a lei e os seus executantes sexan, antes de ofiClal . Poren, e eVldente que os reinos existían, que tiñan un
máis, leais co país a que se deben? nome e que nos seus territorios respectivos se falaban unha ou
varias linguas, coincidentes ou non coas que falaban os seus
reis respectivos; e tamén resulta evidente que, sen existir esa
declaración de oficialidade para as linguas, as funcións que
30
31

2. r -
XOSÉ RAIvlÓN FREIXEIRO MATO SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
hoxe entendemos como propias dunha lingua oficial -aquela castelán xa pasa a ser a lingua A da Galiza, entón o galego foi
en que se redixían os documentos de compravenda ou aluguer, sempre unha lingua B, primeiro subordinada ao latín e logo ao
as actas de casamento, os oficios, ordenanzas e mandamentos castelán. Por tanto, o galego nunca foi unha lingua culta, nin de
dos concellos, os regulamentos de gremios e confrarías, as actas prestixio, nin tivo funcionalidade social relevante.
sinodais, as demandas e preitos, ou calquera outro documen- Face a esa visión distorsionadora da historia da Galiza e da
to de carácter privado ou público- se realizaban nunha lingua súa lingua, vaiamos aos feitos documentados. A Gallaecia foi
determinada e non noutra, e que iso algo quererá dicir. Nomea- durante séculos o reino cristián alternativo da Hispania musul-
damente cando no caso que nos ocupa se pretendeu ocultar a má, así recoñecido polos árabes e polo papado, e con grande
propia existencia do reino da Galiza -e por tanto tamén de reis presenza en Europa. A pesar de na historiografía oficial españo-
e Cortes galegas- e se tentou presentar a lingua galega como la o reino da Galiza practicamente non existir ou simplemente
unha lingua sempre envolta en problemas e sen capacidade figurar como subsidiario dos reinos de Asturias, León ou Caste-
para desempeñar funcións socialmente consideradas relevan- la, na documentación medieval aparece constantemente citado,
tes, como se dunha lingua ex initio eivada se tratase. Face á outorgándoselle grande relevancia. Reparemos nalgún feito que
ocultación ou negación da Galiza medieval e da dignidade da nos sinala Miguel-Anxo Murado (200S: 57-61): os musulmáns
súa lingua, construíuse un ideal castelanista con base precisa- referíanse á parte cristiá da península invariabelmente como
mente, entre outros factores, na apropiación ou usurpación da- 'Djalikiyah' ou 'al-Yalalika', topónimo que "a pesar de ser bas-
quilo que levaba o selo galego (Nogueira 2001). tante transparente, siempre ha resultado extrañamente difícil de
Mais resulta paradoxal que cando hoxe se pretende restituír traducir para algunos historiadores", pois por exemplo Moyrata
a verdade dos feitos históricos e se proclama que o reino me- na súa Historia general de España convérteo milagreiramente en
dieval da Galiza existiu, e mesmo que foi relevante, e que a lin- 'Cantabria', Gayangos traduce "ardhu al-Jalalkah" -'a terra dos
gua galega foi unha lingua 'normal' durante séculos, deseguida galegos'- por 'Galicia y Asturias', e para o historiador do século
se lanzan acusacións de anacronismos históricos e de visións XIX Modesto Lafuente 'Jalikiya' é equivalente a 'Reino de León';
reducionistas e excluíntes, naturalmente propias de nacionalis- todos os documentos árabes falan de Galiza e de galegos en tro-
tas empeñados en fabricaren unha historia á súa medida. Como ca do mítico 'reino de Asturias'; inclusive o "famoso don Pelayo"
se os grandes estados tiveren dereito a moldearen a historia a figura na crónica de al-Maqqari como 'galego' e o Cid Campea-
seu favor, mesmo a falseárena, en canto ás comunidades po- dor aparece noutro texto árabe do século XII cualificado como
líticas e lingüísticas que os integran lles é negado o dereito a 'can galego'; Claudio Sánchez Albornoz, discípulo de Menéndez
proclamaren a súa existencia e o seu papel na historia. Cando Pidal, ao escribir sobre unha carta en que o Papa se dirixe a
se nega a existencia do reino da Galiza en determinada altura, Afonso III como "Adefonsus Regi Gallaeciarum", titulou o seu
non é para dicir que nese territorio non había unha autoridade traballo "Sobre una epístola del papa Juan IX a Alfonso III de
rexia. Dise que se trata do reino de Asturias, de León ou de Asturias"; tamén nos informa Murado de que á altura do século
Castela, aínda que para iso haxa que falsificar a documentación X, cando Ordoño II decidiu deslocar para León a capital do seu
histórica; e cando se afirma que o galego perdeu o carácter de reino, para os contemporáneos esta era simplemente unha cida-
lingua de cultura xa no século XIII co reinado de Afonso X é de da Galiza, "Civitate vocatur Legionis, in Gallaecia" e que os
para acrecentar que foi a lingua castelá a que se converteu na reis que se asentan nela se empeñan en continuar a se denomi-
variante romance de prestixio en territorio galego. A conclusión naren a si propios 'reis da Galiza'; e aínda varios séculas despois
é clara: se antes non se escribía en romance, pois o latín era Lope de Vega sitúa a acción dunha das súas obras teatrais "en
a lingua da escrita no Occidente europeo, e se nese século o León, en un pueblo de Galicia y sus cercanías" (Murado 200S:
32 33

3. XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
61). Unha causa é recoñecermos, como tamén fai Murado, que como reino no pasado e felizmente continúa a existir no pre-
na Idade Media non existían as nacións e os estados tal como sente como unha das vellas realidades nacionais europeas.
hoxe os entendemos, e mesmo que nin aquelas Galiza, Asturias
ou León eran as mesmas de hoxe, e outra causa moito distinta é o GALEGO, LINGUA DOS REIS DA GALIZA, DE PORTUGAL E DE
falsearmos a documentación histórica. CASTELA
Por se a selección de datos que nos trae Miguel-Anxo Mu- Durante os séculas VIII e IX, cando a lingua galega se con-
rado puider ser cualificada de moi 'nacionalista' pala súa con- forma como romance diferenciado do latín, todos os reis se
dición de galego, confrontémola con outra de procedencia fo- titularon reis da Gallaecia desde capitais diferentes (Oviedo,
ránea. O hispanista británico Colin Smith (1996) infórmanos de Santiago ou León), se ben que moitos deles desde Afonso II
que en 1088 o papa Urbano II se dirixe por escrito a Afonso VI, asentaron a súa capital en Santiago ou na parte occidental da
que pasa por ser rei de León e Castela, como "Regi Ildefonso Gallaecia, fortalecendo e estendendo o seu reino, e mesmo
Gallitie"; na Historia Turpini, libro IV do Codex Calixtinus, re- chegando no occidente até Coimbra. No século XI a emperatriz
compilado arredor de 1140, o reino da Galiza inclúe Lamego, da dinastía galega dona Sancha divide os territorios entre os
Viseu e Coimbra, e nela aparecen expresións como "Yspaniam seus filIas Afonso VI (León), García (Galiza) e Sancho (Castela).
e Galleciam", "tellurem Yspanicam et Gallecianam", "Hyspani A filIa primoxénita de Afonso VI, dona Urraca, e o seu marido,
scilicet et Galleciani, totam terram Hispanicam e Gallecianam", Raimundo de Borgoña, gobernaron a Galiza desde 1093 e arre-
dando a sensación de que, face á parte da península en po- dar de 1096 Afonso VI encárgalle o goberno de Portucale (do
der dos mauros, só existe a Galiza cristiá. Tamén nos lembra condado portucalense) e de Coimbra á outra filIa, dona Teresa,
Smith que no libro V, Guía de peregrinos, volta a aparecer a casada con Henrique de Borgoña. O seu filIo Afonso Henri-
expresión "in Yspania et Gallecia"; que nas chansons de geste ques, denominado como 'o pérfido galego" nas crónicas árabes
francesas a Galiza ten máis de cincuenta referencias en trinta e (Murado 2007: 64), tomou en 1139 o título de rei e en 1143
cinco textos, en canto León, como nome de reino ou imperio, recoñécese mediante tratado a independencia do novo Esta-
case non aparece; que para o cronista inglés Mateo Paris, que do portugués, confirmada por Roma en 1179. Portugal surxiu,
escribe a meados do século XIII, á altura de 1184 Fernando II é pois, como unha división da Gallaecia, segundo tamén reco-
rei da Galiza e non de León; que para os escritores de Al-Anda- ñece Carolina Michaelis (1904: 779) "Nessa verdadeira Galliza
lus era normal distinguir só entre 'francos' (cataláns) e 'galegos' medieval (quer comprehenda apenas a orla marítima da penín-
(habitantes dos demais reinos cristiáns do norte) etc. sula até ao Porto, quer se estenda até ao Vouga, ou mesmo até
Con esta visión dos feitos históricos coincide a prestixiosa Coimbra) entra sempre o núcleo fundamental de Portugal: o
erudita dona Carolina Michaelis de Vasconcelos cando afirma: condado portucalense". Portugal nace por tanto no século XII
"Houve urna era en que Gallaecia era nome generico da Hes- dentro do reino da Galiza, que tiña como idioma o galego, e
panha christa, ao passo que Hispania designava a Mouraria". E por conseguinte este tamén pasa a ser a súa lingua, que só pos-
acrecenta que da "fama das terras gallizianas" hai probas "na teriormente recibirá a denominación de portugués.
poesía epica dos germanos, nas sagas escandinavas, nos histo- Xa o Padre Feixoo (1984: 92) indicara que o reino da Galiza
riadores flamengos, nos cantares de gesta da Fran<;:a, na poesia comprendía na época medieval unha boa parte de Portugal e
popular inglesa, nas obras dos trovadores, nos poetas de Italia, que o idioma común non se formou "promiscuamente" a un
nos auctores árabes" (Michaelis 1904: 791-3). tempo nos dous territorios, mais que da Galiza pasou a Portu-
Póñanse todos os matices que se quixeren á diferenza entre gal, e non ao revés, porque durante a unión dos dous reinos no
a época medieval e a actual, mais o certo é que a Galiza existiu goberno suevo a Galiza era a nación dominante por teren nela
34 35

4. --
XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO ""IATO SOBRE o RACISMO LINGüíSTICO
o seu asento e Corte aqueles reis. Por iso tamén un dos lingüis- Inclusive no século XIII o galego debía ser con seguranza a
tas de máis prestixio do século XX, o romeno Eugenio Coseriu lingua familiar de Fernando III e do seu fillo Afonso X, como
0989: 800), após afirmar que continúa a ter plena vixencia a demostra o dominio que este último posuía dela na súa obra
denominación de 'galego-portugués' , acrecenta: escrita persoal. A vinculación de ambos coa Galiza fica clara,
pois inclusive dunha das cantigas de Santa María deduce Euge-
Claro que esto no significa que el gallego sea 'portugues:' nio López-Aydillo 0923: 44-46) "que don Fernando se criaba
significa más bien al contrario: es el portugués el que es también en el reino de Galicia, de donde, en el momento a que
'gallego' !...J. Se trata, por tanto, del caso, bastante raro se refiere la cántiga, lo hizo venir D. Alfonso VIII"; os versos
en la historia de las lenguas, de una lengua que, precisa- a que se refire son estes: Este menyn en Castela/ con rey Don
mente en la forma que se difunde y se constituye en len- AlJJonso eral seu avoó, que do reino/ de Caliza o fezera/ uijr, e
gua común y gran lengua de cultura, se llama con otro que o amaua/ a gran marauila fera. Acrecenta o erudito que
nombre: ya no gallego, sino portugués. a estadía de D. Fernando na Galiza durante a súa infancia é un
dato importante para explicar
o galaico occidental ou galego foi a lingua cortesá do rei-
no da Gallaecia por ser no occidente ande estivo o centro do la difusión y explendor (sic) que durante su reinado al-
imperio galaico. O historiador Pena Graña considera que con canzó la poesía trovadoresca gallego-portuguesa fuera de
Ordoño I (914-924) "comeza o que será a tónica dominante na Calicia y Portugal, y aun acaso también, en la crianza
historia do reino de Galicia, ao darse o caso de o rei galego de D. Fernando en el primero de aquellos reinos, está la
herdar os outros reinos do NW peninsular", feito que segun- raíz de la iniciación galiciana de su primogénito D. Al-
do el os historiadores casteláns e leoneses teñen interpretado fonso, gran propulsor de la escuela gallego-portuguesa.
intencionadamente como unha absorción do reino galego por D. Fernando, criado en Calicia, repitió, como veremos,
León ou Castela; e acrecenta que a partir dese momento "a lin- el caso con su hijo y éste, como su padre, es indudable
gua dos monarcas será o galego. Os infantes serán criados po- que en la propia Calicia aprendió el gallego y sus rimas y
los titares das grandes familias galegas e a cultura e diplomática cantos característicos, que luego habían de resurgirflori-
levarán selo galego" (Pena Graña 1995: 9-10). damente en elprecioso Cancionero Marial (López-Aydillo
Se a principios do século X o galego é a lingua cortesá em- 1923: 46).
pregada polos monarcas, dous séculas despois temas un tes-
temuño documental que nolo ratifica. Nunha crónica de Frei Mais como se pode explicar que os príncipes de Castela fo-
Prudencia Sandoval, historiador nado en Valladolid a meados sen educados na Galiza e en galego sen este ser na altura unha
do século XVI, nárrase que o rei Afonso VI recibiu en Toledo a lingua con prestixio político e cultural? Resulta evidente que
triste nova da morte do seu único fillo don Sancho, acaecida na o galego era aínda no século XIII a lingua das Cortes cristiás
batalla de Uclés arredor de 1109, "yen la lengua que se usaba peninsulares e lingua de cultura por excelencia. Non se pode
dijo con dolor y lágrimas que quebraba el corazón: «Ay meu afirmar, pois, que nese século o castelán era xa a lingua ro-
fillo! ¡Ay meu fillo! ¡Alegría do meu corazón et lume dos meus mance de prestixio no Occidente peninsular, como hoxe al-
ollas, solaz da miña vellez! ...,," (Risco 1973: 8). A principios do guén fai desde os posicionamentos lingüístico-ideolóxicos da
século XII o galego, por tanto, era a lingua que se usaba na dereita máis centralista, cando os propios reis castelás viñan a
Corte de Afonso VI e que usaba o propio rei mesmo nas súas se educaren na Galiza e en galego e lago usaban esta lingua
manifestacións máis íntimas e espontáneas. como propia nas súas creacións máis persoais. Parece ter razón
36 37

5. --
XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
o mesmo estudioso a que nos estamos a referir cando suxire seguindo o ideal castelanista que profesaba, fala da loita entre
que a "maestría con que el Rey Sabio maneja las formas po- o galego e o castelán pola hexemonía lingüística no reino de
pulares de la poética gallega y la pureza del lenguage y de los León, sen poder ocultar totalmente o importante papel que a
ritmos musicales que emplea" só se poden explicar desde a súa Galiza tivo, pois segundo el nela adoitaban educarse os prínci-
condición de galegofalante adquirida na propia Galiza, como pes. O mesmo Castelao 0961: 51) ten reparado en que o gale-
acontecera con seu pai Fernando III o Santo (López-Aydillo go chegou a ser "língoa lírica e cortesán de Castela".
1923: 60). Debido á relevancia política da Galiza durante un longo pe-
No reinado de Sancho IV, fillo e sucesor de Afonso X como ríodo histórico, pódese deducir que o galego non apenas foi
rei de Castela no período 1284-1295, un dos seus fieis parti- unha lingua moi valorada na lírica como tamén gozou de pres-
darios, o abade valisoletano Don Gómez García, rubrica unha tixio como lingua de comunicación oral por ser a lingua cortesá
cantiga de amigo e outra de amor en galego da súa autoría por excelencia. Paradoxalmente, algúns criticárona e aínda a cri-
como "abbade de Valadolido" con algunha referencia ao propio tican por ser lingua vulgar ou pouco refinada, como afirma quen
rei (López Aydillo 1923: 119). E a un bisneto do Rei Sabio, o foi prestixioso xurista e presidente da Real Academia Galega:
tamén rei de Castela Alfonso XI 0311-1350), aínda se lle atri-
búe unha cantiga de amor en galego e é autor doutra canción Contemprando á luz dista perspeitiva histórica a esgrevie-
en castelán chea de galeguismos, o que vén a demostrar que za e dinidade de que entón gozaba a lingua galega, jica
ben avanzado o século XIV e mesmo durante o XV o galego, a un, máis que doido, abraiado de que a isa mesma lin-
pesar da decadencia da escola lírica galego-portuguesa, aínda gua, pervivente ao longo dos séculos, pretenda negárselle
continuaba a ser lingua lírica cortesá e lingua non estraña para hoxe, por algúns moito menos outos varóns, o pan e o sal,
os reis de Castela e para a nobreza peninsular; nesa altura o e poda ser tida por outros como 'pouco jina' (Sebastián
castelán só comezaba a despuntar na lírica: Risco 1973: 9).
Elprimer testimonio en castellano, aunque indeleblemente o CONTfNUUM LINGüíSTICO GALEGO-PORTUGUÉS E A SÚA
impregnado de galleguismos como toda la lírica del Can- PROXECCIÓN PENINSULAR
cionero de Baena en esta lengua, lo debemos a Alfonso XI, A división política da Galiza en dous reinos, consolidada a
cuya canción En un tiempo cogí flores podemos datar ha- meados do século XII, non rompe a unidade lingüística, con-
cia 1330; pero en una fecha tan tardía como 1400-1410 tinuando a lingua a ser a mesma a ambos os lados do Miño.
aún podemos encontrar a un noble vasco, Pero Vélez Ora, a partir da segunda metade do século XII a política portu-
de Guevara, de padre guipuzcoano y madre castellana, guesa deslócase definitivamente cara ao sur, até se estabelecer
componiendo una magnifica cantiga de escarnho con un finalmente Lisboa como capital do reino; o galego de Portugal
excelente conocimiento del gallego y de sus convenciones convértese así en lingua protexida polos reis e, cada vez máis,
retóricas, genéricas y métricas (Beltran 2005: 334). irase transformando nun poderoso instrumento cultural e mes-
mo político. O modelo lingüístico que se vai ir conformando
González López 0978: 185) sostén que o galego-portugués na Corte lisboeta non será o do norte, mais o do sur, máis in-
foi a lingua culta do reino de León nos primeiros séculos da fluído polas falas mozárabes, e, convertido en lingua oficial do
Reconquista e que puido ter sido a lingua común de todo o Estado, acabará por se denominar portugués, perdendo o nome
occidente peninsular. Menéndez Pidal 0950: 447), empeñado de galego, indicador da marca de orixe. Como consecuencia
en resaltar o papel preponderante de Castela e do seu idioma dos descubrimentos, en que Portugal participou como grande
38 39

6. XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
potencia colonizadora, o (galego)portugués vaise estender por "grande semelhan<;:a nos modos de viver, sentir, pensar, poetar
diferentes continentes, até chegar a ser tamén unha das linguas -uniformidade e semelhan<;:a que fallam eloqüentemente a fa-
máis faladas no mundo. vor da affinidade primitiva de lusitanos e galla'icos".
En canto Portugal, "gallego-portugués nas suas origens", "in- Nesa lingua común galega (e portuguesa) cultívase na Ida-
tegrado com sangue mozarabico", se vai converter lentamente de Media con grande brillantismo a poesía lírica; é a época
nunha "nacionalidade nova, como genio seu e missao indivi- de esplendor da escola trobadoresca, que dá lugar ás cantigas
dual" (Michaelis 1904: 780), a Galiza constitúe un reino que vai conservadas desde os inicios do século XIII. Na mesma altura
ir ficando sen rei exclusivo e sen unha Corte que potencie o documéntanse os primeiros textos en prosa tabeliónica, embo-
idioma. Cando Compostela alcanza un grande esplendor, du- ra sexan un pouco posteriores aos líricos. Desde a segunda
rante o século XII, a lingua escrita era aínda o latín, e cando no metade do século o galego comeza igualmente a ser utilizado
século XIII aparece unha brillante literatura en galego, a Galiza na prosa literaria de carácter narrativo. Durante os séculos XIII
xa vai camiño de se someter politicamente ao reino de Castela, e XIV podemos falar dunha prosa común galego-portuguesa,
aínda que se mantén como reino independente até 1230, can- mais desde a batalla de Aljubarrota (385) Portugal vai seguir
do comeza a hexemonía de Castela na coroa centro-occidental, unha vía de clara afirmación nacional reflectida na prosa, afas-
conservando "a súa identidade de reino, como nos longos sé- tándose así da prosa galega.
culos da independencia, a pesar de os reis que a dominaban A identidade lingüístico-cultural que reflicten as cantigas tro-
séreno tamén de Castela" (Nogueira 2001: 249). Mais debe ficar badorescas galegas e portuguesas (galego-portuguesas), posta de
claro que o galego vai entrar en crise após o período medieval, manifesto polos seus estudiosos, e pola cal non achamos máis
por exemplo, en Pontevedra, mais non en Braga, onde, baixo a diferenzas entre os textos dun trobador de Lisboa e outro de Com-
denominación de portugués, se continuará a cultivar oralmente postela que as derivadas do propio estilo persoal do autor, hai que
e por escrito con total normalidade. a pór en estreita relación con esa identidade política 'galega' dos
Transcorrido o período do galego medio ou séculos escuros dous reinos, resaltada tamén por Castelao 0961: 346):
(XVI-XVII!), ao intentar recuperar o uso escrito do noso idioma
no século XIX, xa se terá perdido o vínculo coa primitiva lin- Imos supor que houbo dúas Calizas -a que sefoi e a que
gua galega na súa forma escrita, reaparecendo agora un galego se quedou, a que se axuntou con Castela e a que enxen-
literario graficamente, e tamén nalgúns aspectos léxicos e mor- drou a Portugal-; pero é induvidable que ambas as dúas
folóxicos, inserido no ámbito da cultura española. Este será o tiñan un mesmo mecanismo sonoro, un mesmo xeito to-
galego moderno, que se caracteriza polo polimorfismo, conse- nal e rítmico, unha mesma língoa, unha mesma arte e
cuencia directa da carencia dunha entidade encargada de rexer unha mesma cultura; en fin, unha mesma alma patria;
ou regular o idioma. Se a cuestión da identidade entre galego e, polo tanto, a división de Caliza en dous Condados, que
e portugués na actualidade é polémica, a se daren argumentos dispois se convertiron en Reinos diferentes, non autoriza
nunha ou noutra dirección, parece evidente que durante toda a distinguir dúas modalidades creacionistas, según estas
a época medieval existe unha clara unidade lingüística galego- se produxesen nunha ou noutra beira do río Miño, pois a
portuguesa, a pesar de certas preferencias a un lado ou a outro nación galega chegaba até o Douro, e todo canto se veu
do Miño, que nunca nos deben impedir falarmos dunha única chamando 'galaico-portugués' é realmente e unicamente
comunidade lingüística. Para Carolina Michaelis 0904: 780-1), a 'galego '. Don Dinis de Portugal non era, de certo, un rei de
esa esencial "uniformidade da lingua", que ela estende "desde Caliza; pero como trovadorfoi tan galego como seu abó, o
o extremo da Galliza até o extremo do Algarve", uníase unha Rei Sabio de Castela, cando este compuxo as Cántigas.
40 41

8. XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO
SOBRE O RACISMO LINGÜÍSTICO
alén Miño se vaian agrandando e, en canto a literatura na lingua ción da lingua galega inevitabelmente tiña de xurdir o tema do
propia practicamente desaparece en territorio galego, brilla con portugués e a súa relación co galego. O Padre Feixoo ocupouse
forza en Portugal. Tanto nese país como en Castela, unha Galiza desta cuestión no tomo primeiro do seu Theatro crítico ao tratar
isolada, dominada e abandonada á súa sorte será obxecto de do "Paralelo de las Lenguas Castellana y Francesa". Na sección
burlas e menosprezo, e con ela o seu idioma propio. sexta do discurso XV (reproducido facsimilarmente en Verdel-
ho 2000: 773-89) Feixoo afirma que a "Lengua Lusitana, o Ga-
A (RE)NEGACI6N DO GALEGO EN PORTUGAL llega" é un dialecto da latina e non subdialecto ou corrupción
De lingua cortesá e lingua lírica peninsular, a partir da 'doma da castelá; é, por tanto, unha lingua neolatina en igualdade de
e castración' da Galiza no reinado dos Reis Católicos -e por condicións coas demais. Estabelecido este principio, dedica o
tanto a partir da súa total submisión a Castela- o galego vai- ,frade bieito un "Corolario" a tratar das relacións entre galego e
se ir convertendo progresivamente nunha lingua esquecida ou portugués, onde comeza por reafirmar "que el Idioma Lusitano,
mesmo desprezada polos seus veciños, tanto no reino irmán de y el Gallego son uno mismo", e logo acrecenta que o reino da
Portugal como no invasor castelán. En moitos dos primeiros tra- Galiza comprendía naqueles tempos "buena porcion de Portu-
bailos de natureza lingüística desenvolvidos en Portugal, e pos- gal, pues se incluia en ella Ciudad de Braga"; e termina o seu
teriormente tamén no Brasil, é habitual a referencia á orixe da corolario afirmando que ese idioma pasou da Galiza a Portugal
lingua portuguesa e mesmo de Portugal, mais nin sempre se fai
alusión ao galego e á Galiza para a explicar. Na realidade, tanto porque durante la union de los dos Reinos en el govierno
nos traballos quiñentistas de Fernao de Oliveira como de Joao Suevo, Galicia era la Nacion dominante, respecto de tener
de Barros e de Gandavo tratan os binomios latín/portugués e en ella su assiento, y Corte aquellos Reyes. Por lo qual, assi
portugués/castelán (Buescu 1984: 128-35), mais ignoran en li- los Escritores Españoles, como los Estrangeros, llaman a
ñas xerais o galego e a Galiza, a que se referirá Duarte Nunes los Suevos absolutamente Reyes de Galicia, atribuyendo
de Leao posteriormente na súa Origem da língoa portuguesa, la denominacion a la Corona, por la Provincia dominan-
de 1606, mais de forma pexorativa (Leao 1983: 219-20), provo-
cando a contundente réplica de Sarmiento no século XVIII. O
r. .
te .J. Siendo, pues, durante aquella union, el Reino de
Galícia assiento de la Corona, es claro que no pudo to-
que acontece é que os gramáticos e historiadores portugueses mar el Idioma de Portugal, porque nunca la Provincia
quiñentistas procuran unha orixe prestixiosa para a lingua do dominante le toma de la dominada, sino al contrario (en
seu país, que queren presentar como a primeira lingua peninsu- Verdelho 788-9).
lar en competencia co castelán (Buescu 1984: 201-207) enesa
altura tanto a Galiza como o galego, subordinados a Castela e Esa referencia de Feixoo, que secundarizaba o portugués
á súa lingua, perderan o prestixio da época medieval e eran con ánimo de promocionar o galego, non tardou en provocar
mesmo obxecto de burla nos dous reinos peninsulares veciños: a correspondente resposta onde se afirma a superioridade do
"Com mais fon;a, se isto é possível, do que em Castela também portugués a respecto do castelán e do galego. Ao ano seguinte
em Portugal se espalha na literatura e entre o POyO a imagem -en 1727- apareceu publicado en Madrid o Discurso Philologi-
vil do galego" (Vázquez Corredoira 1998: 88). ca Critico sobre el Corolario del Discurso XV del Theatro Critico
Aínda que o galego no século XVIII continuaba sumido nese Universal... (véxase reprodución facsimilar en Verdelho 2000:
longo silencio literario que supuxeron os séculos escuros, apa- 791-806), da autoría de Martinho de Mendo~a, que se encontra-
receron voces importantes que saíron na súa defensa e tentaron ba en Madrid formando parte dunha embaixada real de Portu-
a súa dignificación como idioma. Nese proceso de reivindica- gal. No seu discurso unhas veces fala de portugués ou galego e
44
45

9. XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO
SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
outras de portugués e galego, proclama o superior estatuto do tamén nega a existencia mesma do reino da Galiza. Nas obras
portugués a respecto do castelán e termina cunha descualifica- de Sarmiento achamos cumpridas mostras da contundencia con
ción contundente do galego; tamén descualifica Feixoo por es- que descualificou o autor portugués e por extensión os portu-
cribir en castelán e centra a súa crítica ao galego por non posuír gueses en xeral. Na carta ao Padre Terreros faille unha crítica
uso escrito na época e, indirectamente, por carecer de apoio mesurada:
político como lingua oficial, ignorando os condicionamentos
sociolingüísticos que conduciron a esa situación. O Padre Sar- Así, la lengua portuguesa pura no es otra que la extensión
miento responde de forma indirecta a estes argumentos na súa de la gallega, y que después se cargó de Voces forasteras,
Demonstración crítico-apologética de 1732, ande rexeita a con- moriscas, africanas, orientales, brasileñas, etc., como se
fusión entre lingua falada e lingua literaria e argumenta que uns puede ver en Bluteau. Y si a este origen delpuro portugués
séculas atrás tampouco había nada escrito en castelán e que en hubiese atendido Duarte Núñez no nos dijera que tales
América non se escribía causa ningunha cando a descubriron y tales voces eran antiquísimas y peculiares de Portugal.
os europeos, sen que por iso se poida negar a existencia das Las voces saudades, magoa y mixiriqueiro, que creo pone
linguas. Non hai dúbida, de todas as formas, de que a práctica por ejemplo, son latinas y siempre han sido gallegas (Sar-
desaparición do galego escrito durante os séculas escuros foi miento 1974: 30).
un argumento utilizado na súa contra.
Sarmiento, no seu intento por coñecer o galego, comeza a Mais en Elementos etimológicos según el método de Euclides
acudir aos estudos e vocabularios de autores portugueses e vai a crítica a Duarte Nunes convértese en despiadada, sen aforrar
adquirindo consciencia de que estes descoñecen totalmente o cualificativos do máis groso calibre: "Pero el portugués Duarte
galego e a Galiza, de modo que os seus comentarios se torrnan Nuñ~z de Leon, en su librejo Origem da Lingua Portuguesa,
cada vez máis acedas. A ignorancia do galego por parte do apuro todos los modos que se podrán soñar de ser ridículo
Padre Bluteau irrita Sarmiento, que mesmo chegou a escribir: falso, ingrato, impostor, y como hoy diría un portugués, fan~
"Lo que más fuerza me hace es que en los 10 volúmenes del P. fOrriñeyro". Pregúntase se será críbel que "ese Duarte escriba
Bluteau, no se hallan 6 etimologías que sean pasaderas" (Sar- en el citado librejo, que la lengua portuguesa tiene muy poco
miento 1998a: 145). Mais a súa animadversión contra Portugal de la castellana y nada de la gallega?" E a seguir acrecenta que
vai ultrapasar o ámbito da razón lingüística nas obras escritas Duarte Nunes "escribía para brasileños, guineos, mandingos, y
após a súa viaxe de 1754 á Galiza e nisto debeu ter moita im- n:onicongos, no para los castellanos y gallegos racionales que
portancia o coñecemento da obra de Duarte Nunes de Leao, ao t1e~en dos dedos defrente" (Samiento 1998a: 144). Admite que,
descubrir que este non só ignora o galego, mais que ofende os apos as conquistas africanas, os portugueses incorporaron moi-
galegos coas seguintes palabras da Origem da lingua portugue- tas .voces exóticas que nunca foron galegas nin portuguesas,
sa, de 1606: "Da qual língua galega a portuguesa se avantajou mals, a se centrar xa nas etimoloxías, volta a descualificar Nu-
tanto, quanto na cópia como na elegancia dela vemos. O que nes de Leao por dar por só portuguesas e de orixe descoñecida
se causou por em Portugal haver reis e corte que é a oficina voces plenamente galegas e de orixe claramente latina:
ande os vocábulos se forjam e pulem e donde manam para
os outros homens, o que nunca houve em Galiza" (Leao 1983: y es para reír leer en Duarte, que cuenta 800 voces priva-
219-220). Aquí pode estar a orixe da actitude tan dura de Sar- tivas portuguesas, que no se les sabe su origen. Entre ellas
miento a respecto de Portugal, pois non é apenas que Nunes pone mixiriqueyro, magoa y saudade. En esto se palpa
de Leao considere inferior a lingua galega á portuguesa, mais cuan alcanzado andaba el dicho Duarte Nuñez de la len-
46
47

10. SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO
gua latina, y que como era de Evora, jamás había oído ha- nunca fora un idioma de imposición, mais de encontro e libre
blar a los gallegos las tres voces, que el creyó eran ephe- aceptación. Evidentemente, tal fasidade histórica foi de inme-
sias, para hacerlas privativas de Portugal, son purísimas diato posta en relevo desde diferentes instancias periféricas,
gallegas, y que hoy se hablan en lo más retirado de Gali- nomeadamente desde a Galiza, Euscadi e Cataluña, abrigando
cia hacia el norte; y también son de purísima latinidad, aqueles que mm principio adheriran a tal aserto a matizaren,
de la cual se derivaron al gallego. Y si estuviese despacio, dunha forma ou doutra e non sen indisimulada incomodidade
haría ver lo mismo de las más de las 800 voces. nalgún caso, o seu contido, até, cando menos implicitamente,
Desengáñense los portugueses que mientras no se dedi- recoñeceren a existencia dunha evidente imposición lingüística
quen a saber la lengua gallega pura, ya la vulgar que se da, durante séculas, única lingua oficial do Estado, feíto que
habla, ya la que consta de los escritos antiguos, con más para todas aquelas persoas con algún coñecemento da historia
que mediana inteligencia del latín primitivo, y del latín de resulta obvio.
la Media Edad, en los instrumentos góticos, no darán ja- O galego viviu un langa período -arredor de setecentos
más palotada en el origen de su lengua; prescindiendo de anos- de normalidade lingüística durante a época medieval.
sus voces de conquistas (Sarmiento 1998a: 144-145). Baixo o reinado dos Reis Católicos vaise consumar a imposi-
ción definitiva do castelán, sen necesidade de promulgación
Na realidade, o que exaspera Sarmiento é que os portugue- de leis expresas de prohibición do galego. A partir de 1480 os
ses queiran ignorar a Galiza e o galego, ou que reneguen dela: escribáns públicos galegos han de ser examinados polo Real
"Los portugueses quieren ser aborígenes y autóctonos, esto es, Consejo en Toledo, a mudaren desa forma os seus formularios
hijos de la tierra y que nada tienen de otras naciones. Pero galegos polos casteláns, feito que Ferro Couselo (958) consi-
para probar esto han llegado al desatino de excluir a los galle- dera determinante para a desaparición do galego da escrita e
gos. Ni lengua, ni nobleza, ni pobladores, ni conquistadores, que tacitamente vén a supor a supresión do carácter 'oficial'
nada nada se les comunicó de Galicia. Y para hacer más ridí- -entre aspas- de que até entón na práctica gozaba o galego.
culo ~odo c~anto embarran de papel sobre esto, dicen que todo Como afirma Francisco Rodríguez 0991: 63) o galego "queda
aquello lo tomaron los gallegos de portugal" (Sarmiento 1998b: excluído da categoría de lingua 'nacional', isto é, de lingua de
155-156). Tamén lembra Sarmiento a importancia das familias Estado, precisamente porque este se articula sobre a base de
nobres galegas na historia de Portugal e reivindica como gale- domínio dunhas oligarquias, con valores culturais específicos,
gas as terras entre o Douro e o Miño: "Las familias del Nobilia- sobre pavos heteroxéneos".
rio del Conde Don Pedro, todas son, o de Galicia, como está Esta medida vai acompañada doutras moitas de carácter so-
hoy reducida, o de Entre Duero y Miño, que ha sido, es y será ciopolitico, que van contribuír para a imposición do castelán
siempre parte de Galicia, sin tocar en la Lusitania, como consta sobre o idioma propio do país. Por exemplo, a nobreza galega
de todos los geógrafos antiguos" (Sarmiento 1998b: 181). máis poderosa é atraída á Corte ou castigada duramente se se
nega a abandonar o país; e concédeselles bula papal aos bispos
A IMPOSICI6N DO CASTELÁN NA GALIZA E O DESPREZO DESTA de Ávila, Segovia, Córdoba e León con dereito de visita sobre
ENCASTELA
os mosteiros galegos, moitos dos cales son suprimidos, termi-
Hai uns cantos anos, en plena etapa de efervescencia do nando os restantes por pasaren en pouco tempo a depender de
espírito recentralizador do goberno estatal con Aznar como mosteiros casteláns e mesmo chegando a limitar neles a pre-
presidente, desde as máis altas instancias oficiais españolas in- senza de frades galegos, que van marchar para Castela. Desta
tentouse, con escasa fortuna, asentar a idea de que o castelán forma debilitase, até a definitiva anulación, o poder galegui-
48 49

11. ---
XOSÉ RAMÓN FRElXElRO ";IATO SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
zador da nobreza e da igrexa galegas, substituídas por xentes al imperio ... Hay allende esso en la misma Castilla, como
foráneas que dan as costas á lingua dos seus súbditos. Porén, o son diversos reinos en uno ayuntados, algunas tan grose-
pobo galego no seu conxunto continuará a desenvolver a súa ras y ásperas lenguas como es Galizia, Vizcaya, Asturias e
vida en galego nunha situación de monolingüismo case absolu- Tierra de Campos, que ni aquellas) ni lo muy andaluz es
to até comezos do século XVI, en que a colonización política a hovido por lenguaje esmerado".
que o país estaba sometido por parte de Castela comeza a dar No ha pasado mucho tiempo para que se cambie de pers-
os primeiros froitos significativos tamén no que respecta á escri- pectiva en la valoración del gallego, para que se rompa
ta do idioma, terminando así un longo período de normalidade el encanto de la ficción de lengua poética y aparezca la
lingüística e iniciándose outro de conflitividade que abre un realidad de una lengua grosera y áspera. Gonzalo Gar-
lento proceso de substitución do galego polo castelán. Conflito cía de Santa María lo proclama desde Burgos, corazón de
lingüístico e diglosia van unidos e ambos poden considerarse Castilla, y el malagueño Bartolomé Sagrario Malina desde
xa activados na Galiza no inicio mesmo do século XVI. Mondoñedo, y en la propia Galicia.
Non hai nesta altura unha norma que impoña o castelán ou
que prohíba o galego, mais si unha imposición do castelán pola O segundo testemuño é o xa tantas veces citado de Nebrija
vía dos feitos, consecuencia dunha clara vontade de somete- no prólogo da súa Gramática de la Lengua Castellana, que en
mento político dun territorio con lingua e cultura de seu. A cla- 1492 dedica a Isabel a Católica e que comeza así: "Cuando bien
se dominante foránea que se instala na Galiza no reinado dos comigo pienso, mui esclarecida Reina, i pongo delante los ojos
Reis Católicos nin sabe o galego nin ten intención de o apren- el antigüedad de todas las cosas que para nuestra recordación e
der, máis ben todo o contrario: trae consigo unha consigna de memoria quedaron escriptas, una cosa hállo e sáco por conclu-
imposición do castelán, como corresponde a un proceso de do- sión mui cierta: que siempre la lengua fue compañera del im-
minio e colonización política sustentado nunha concepción im- perio; e de tal manera lo siguió, que junta mente comen<;:aron,
perialista do poder; o afán expansionista de Castela procura a crecieron e florecieron, e después junta fue la caida de entram-
asimilación lingüístico-cultural como fórmula de consolidación bos" (Nebrija 1980: 97).
do seu dominio sobre os territorios peninsulares sometidos aos Os dous testemuños veñen a deixar en evidencia que a im-
seus designios. Véxanse só dous testemuños a modo de exem- posición da lingua castelá acompañaba, como máis un medio de
plo. O primeiro achéganolo Pensado (1982: 86-7): dominio dos pobos conquistados, a política imperialista de Cas-
tela. E a Galiza non foi nisto unha excepción, máis ben un dos
Casi cerrándose el s. XV el aprovechado y agorero Micer primeiros campos de experimentación do imperialismo político
Gonzalo de Santa María, que ya olisqueó antes que Ne- e lingüístico castelán, que practicou aquí unha política asimila-
brija el contubernio de lengua e imperio, sabía ponerse cionista que só douscentos anos despois poderá levar a cabo en
al día en el prólogo de su obra Las Vidas de los Santos Cataluña, feito que explica en boa parte as diferenzas actuais
Religiosos (incunable burgalés de entre 1486 y 91), como entre galego e catalán canto ao seu status social. Como xa se
muestran estas palabras: "E porque el real imperio que dixo, non existe unha disposición taxativa que prohíba o uso
hoy tenemos es castellano, e los muy excellentes rey e re- do galego e impoña o castelán no tránsito da época medieval á
yna nuestros senyores han escogido, como por assiento e moderna, para alén da obriga de os escribáns se teren de exami-
silla de todos sus reynos el reyno de Castilla, deliberé de nar en Castela. As leis e decretos na procura da uniformización
poner la obra presente en lengua castellana, porque la lingüística vanse promulgar máis tarde, no século XVIII. Ora
fabla comunmente, mas que todas las otras cosas, sigue ben, tal dispositivo legal vai ser a consagración oficial dun longo
50 51

12. XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO ÑIATO SOBRE O K'CISMO LINGüíSTICO
proceso anterior de asimilación e de represión levado a cabo les traballos máis desprestixiados, cal habitantes dunha colonia
durante os séculas XVI e XVII, partindo do reinado dos Reis Ca- que van á metrópole para desempeñaren os oficios máis ruíns.
tólicos, cuxa política a respecto da Galiza fica elocuentemente De aquí non resulta dificil deducirmos as conseguintes burlas e
definida na xa tan citada "doma e castración" a que tamén ten escarnios xeneralizados contra as persoas galegas, que mesmo
aludido Castelao 0961: 371). Semella evidente que fe itas como acabaron por se reflectir na literatura española dos chamados
a decapitación ou exilio forzoso da nobreza galega rebelde ao séculas de ouro: Lope de Vega, Tirso de Malina, Quevedo, Cal-
poder castelán, a utilización de recursos económicos do país derón, Góngora etc. A este último corresponden os seguintes
como despensa estatal, o roubo do voto en Cortes ou a imposi- versos: Oh) montañas de Galicia,! cuya, por decir verdad,! es-
ción de cargos públicos alleos "configuran un rosário de accións pesura es suciedad,! cuya maleza es malicia,! tal, que ninguno
políticas que terán como correlato inevitábel a imposición do codicia/ besar estrellas pudiendo,! antes os quedais haciendo/
español, mesmo que esta non apareza escrita en nengun papel desiguales horizontes;! alfin, gallegos y montes,! nadie dirá que
legal até moito máis tarde" (Garcia Negro 1991: 208). os ofendo. A unha composición anónima da mesma época per-
Galiza afronta o final da Idade Media e o paso do reinado tencen estoutros referidos tamén a Galiza: Reino infeliz, país
dos Reis Católicos ao dos Austrias convertida nunha provincia desventurado,! de España muladar, rincón del mundo,! entre
case tan remota como as ultramarinas, segundo expresión de tinieblas siempre sepultado,! áspero, duro clima) templo aira-
Vázquez Cuesta, e representada perante o poder central pala do,! infeliz, bárbaro trato, signo inmundo.
provincia de Zamora, unha vez privada do dereito ao voto en Pegerto Saavedra 0992: 26), a comentar uns versos de
Cortes, que lago terá de recuperar pagando unha forte cantida- Quiñones de Benavente (No salen tantas flores en diez ma-
de de diñeiro; economicamente a Galiza vai ser saqueada polo yos/ como en Galicia mozas y lacayos), explica tal concepto
fisco, tendo que soster as cada vez maiores necesidades dunha pexorativo do galego "debido principalmente a que os nasos
nobreza estabelecida na Corte e duns bispos maioritariamente paisanos que habitaban na corte ocupábanse dos traballos
foráneos e absentistas. En canto boa parte da nobreza galega máis viles", e acrecenta: "Os criados galegos son notados de
ten de loitar ao servizo dos reis de Castela tanto na penínsu- aforradores (camiñan descalzos para non gasta-los zapatos),
la como fóra dela, a Galiza é gobernada por xente forasteira, pouco constantes, borrachos, sucios e interesados; e as cria-
senda vítima periódica da fame e das pestes, coa súa popula- das, de ladroas, feas, cos pés disformes, maliciosas e borra-
ción castigada ademais pala leva de soldados, a emigración e chas". Como se ve, as mulleres galegas non se libraron, de
os saqueos dos piratas nas súas costas; durante o reinado dos certo, das burlas e do desprezo, como sinala Murado (2008:
Austrias a Galiza vai andar ao ritmo que lle marquen intere- 71-72) con exemplos ben ilustrativos: "La mujeres de Galicia
ses alleos, encerrada en si mesma e sen poder desenvolver a llevan vestidos extravagantes, y son de natural feas y con
súa propria personalidade política nin cultural (Vázquez Cuesta poca vergüenza" O, B. Confalonieri, 1594); Ay, gallega, ro-
1980: 706). lliza como un nabo,! Entre puerca y mt~jer, que baja al río
No plano lingüístico vaise identificando o galego cunha ma- (Lope de Vega); Bien es que seas gallega/ Como sardina aren-
neira 'natural' de falar, sen relación ningunha coa cultura, e cada .. .I y tienes tan grande gala/ En el mal) que no se iguala/
vaise abrindo paso a crenza de que é unha forma corrupta do Ninguna en tus malas tretas Oaime Orts, 1594); "No le faltará
castelán, chegando a se explicar tal suposta corrupción como una moza gallega que le quite los zapatos, que aunque tiene
se dunha eiva ou tara mental se tratase. E todo isto derivado las tetas grandes, es ya cerrada de años, y como vuesa mer-
dunha situación socioeconómica que levaba os nasos paisanos ced no cierre la bolsa, no haya miedo que cierre los brazos"
a teren de se deslocar á Corte castelá para realizaren aque- (Quijote de Avellaneda); etc.
52 53

15. ---
XOSÉ RA.IvIÓN FREIXEIRO MATO SOBRE o RACISMO LINGüíSTICO
rrollos de éste en su etapa imperialista arrastren a aquél O imperialismo lingüístico español vén actuando na Galiza
hacia posiciones de imperialismo lingüístico, que lo lle- desde fins do século XV e comezas do XVI, cos resultados
van necesariamente a una desenfrenada carrera para negativos para o galego que hoxe saltan á vista e que se po-
alcanzar a otros imperialismos culturales más poderosos den contrastar no Mapa sociolingüístico de Calicia 2004, ela-
con los que necesariamente ha de chocar de una forma borado polo Seminario de Sociolingüística da Real Academia
u otra. La frenética carrera hacia el dominio cultural Galega. Mais, por veces con diferentes formas e estratexias,
del mundo o, al menos, de una parte importante de él, continúa a actuar na actualidade con discursos que desde a
es consustancial a la lógica del imperialismo y conlleva capital do reino procuran acabar coa diversidade lingüística
una feroz concurrencia que tiene como marco el mer- e cultural do Estado; un recente "Manifiesto por la lengua co-
cado capitalista de las multinacionales (Moreno Cabrera mún" é unha boa mostra, ben como algunhas outras campa-
2008: 171-172). ñas de medios de comunicación madrileños, dalgunha funda-
ción política da dereita máis centralista que pretende asañarse
Como afirma Constenla (2003: 53), os estudos poscoloniais ca galego ou inclusive de asociacións galegas encirradas e
circunscríbense a nacións e comunidades non occidentais que apoiadas desde Madrid.
no pasado foron vítimas do colonialismo e do imperialismo de O racismo e o imperialismo lingüísticos provocaron histori-
Occidente, cuxa agresión supuxo un violento choque cultural camente a morte de moitas linguas e outras moitas están en vías
"razoabelmente magnificado pala distancia", e costuman deixar de extinción neste momento pala súa culpa. A grande investi-
fóra outros casos de dominación político-cultural, moitas veces gadora sobre os dereitos lingüísticos como parte fundamental
tamén de carácter violento, que se produciron en espazos máis dos dereitos humanos, Tove Skutnabb-Kangas, afirma que non
próximos dos estados coloniais ou mesmo dentro deles, embo- hai nada natural na morte das linguas Uhere is nothing 'natural'
ra na súa periferia, enmarcados no que Lafont ten denomina- in language death), pois ten causas que poden ser identifica-
do 'colonialismo interior' e que Constenla no caso concreto da das e analizadas. Segunda ela, o 'lingüicidio' (linguicide) ou
Galiza e do galego cualifica de 'colonialismo ou imperialismo 'xenocidio lingüístico' (linguistic genocide) practícase por todo
político e lingüístico': o mundo por métodos directos (leis, cárcere, tortura, asasinatos
ou ameazas) ou indirectos (por vía ideolóxica e medios estru-
Aplicando esta análise empírica á situación máis próxi- turais como a educación). Centra o tema nomeadamente no
ma e que máis directamente nos afecta, a de Caliza, de- ámbito educativo e opina que moitos dos sistemas de educa-
beriamos considerar a situación aínda colonial, do punto ción do mundo cometen un xenocidio lingüístico e cultural ao
de vista político) que sofre o naso país e que, en termos obstaculizaren o uso da lingua minorizada na actividade diaria
culturais e lingüísticos, produce a situación de subordi- nas aulas. O proceso de redución da diversidade cultural e lin-
nación e substitución do noso idioma, o galego, por outro güística do mundo revela unha ideoloxía baseada en diversos
-cando menos- externo. Unha situación que, debemos mitos, un dos cales é que a concesión de dereitos lingüísticos
reiterar, ten unha raíz de carácter político, ten como ini- e culturais conduce inevitabelmente á desintegración dos esta-
cial unha dominación política, unha imposición política dos actuais. O que ela denomina reducionismo monolingüista
e, polo tanto, pódese encadrar nun contexto de colonia- convértese, desta forma, nunha ideoloxía utilizada polos esta-
lismo ou imperialismo político e lingüístico, baseado no dos-nación para racionalizaren o xenocidio lingüístico, espe-
principio de asimilación de carácter violento" (Constenla cialmente na educación, prohibindo o exercicio dos dereitos
2003: 54-55), humanos lingüísticos dunha minoría coa escusa de que primei-
58 59

16. p
XOSÉ RAMÓN FREIXEIRO MATO SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
ro reclaman a autodeterminación interna por vía cultural e a ma especial o máis débil e, de se tratar dunha situación de des-
autonomía e despois queren a autodeterminación externa e por equilibrio entre linguas, é abrigada a protección da minoritaria;
tanto a conversión nun estado independente; non podo deixar mais, cando esta se der, de seguro que xurdirá o discurso da
de reproducir as palabras textuais da autora: imposición e a invocación de dereitos. Estas son as súas pala-
bras admonitorias:
By denying them linguistic rights and by bringing about
homogeneization through linguistic and cultural geno- Con todo, no hay que ser ingenuos: la ocupación de nue-
cide in education and elsewhere, states claim that they vos espacios y ámbitos por parte de las lenguas minorita-
are seeking to eliminate the threat of groups that may rias supondrá necesariamente el cese delpredominio de la
eventuaUy demand self-determination. To deny mino- lengua dominante en esos espacios y los hablantes e insti-
rities those human rights that are most central to their tuciones que la promueven harán lo posible para no dejar
reproducing themselves as distinctive groups -namely, esa posición predominante: nadie renuncia al dominio de
linguistic and cultural human rights, and especiaUy buen grado. En estos casos hablarán de imposición y de
educational language rights- while observing (or ap- violación de derechos (Moreno Cabrera 2000: 225).
pearing to observe) several ofthe basic human rightsfor
aU its citizens, including minorities, is a covert way for Estas palabras describen perfectamente o que pasou e
a state to make languages disappear at the same time está a pasar na Galiza, primeiro cando hai case tres décadas
that it retains its legitimacy in the eyes of(most ofl its ci- se implantou a materia de lingua galega como obrigatoria no
tizens and the international community. Covert lingui- ensino primario e secundario, e a partir de 2007 cando o go-
cide of this type appears to be extremely effective (Skut- berno bipartido entre socialistas e nacionalistas promulgou
nabb-Kangas 2001: 402). un decreto que obrigaba a impartir un mínimo do 50% das
materias nesta lingua en desenvolvemento do plano xeral de
Por razóns similares ás aquí expostas, a sociedade galega foi normalización aprobado en 2004 por unanimidade no Parla-
obxecto dun xenocidio lingüístico no sentido que He dá a esta mento galego. Neste ano 2009 acaba de gañar as eleccións o
expresión Skutnabb-Kangas, pois a súa lingua foi eliminada e Partido Popular após unha campaña en parte baseada nese
prohibida no sistema educativo durante séculas, de maneira discurso de imposición lingüística, que xa levaba algúns
que até hai aproximadamente tres décadas as crianzas mono- anos en circulación, e na falta de liberdade de elección de
lingües en galego recibían toda a educación en español e eran lingua tanto dos pais e nais como das propias crianzas, a se
reprimidas por usaren o galego, e na actualidade, cando se in- inventaren así ese partido e algunha das súas asociacións
tenta restabelecer a presenza desta lingua no sistema educativo, afíns un dereito individual inexistente. Os planos dos lingüi-
desde aqueles mesmos poderes que antes prohibían o uso da cidas avanzan, pois, segundo as previsións dos sociolingüis-
lingua propia denúnciase tal intento como imposición e invó- tas, tamén na Galiza. E o galego, noutrora enxalzado como
canse os mesmos dereitos lingüísticos que negaron con ante- lingua da Corte e hoxe mortificado como lingua das cortes,
rioridade. Eis a perversión dos discursos e a manipulación dos agarda a súa vez no corredor da morte, a onde o racismo e o
conceptos, de que xa nos advertiu o profesor Moreno Cabrera imperialismo lingüístico o conduciron, pendente tan só dun
na súa exemplar obra La dignidad e igualdad de las lenguas. indulto que unicamente nesta altura o pobo galego no seu
Perante unha situación de desigualdade, para este autor resulta conxunto He pode conceder. Por outros valedores xa non
evidente que se deben promover políticas que axuden de for- paga a pena esperar.
60 61

17. SOBRE O RACISMO LINGÜÍSTICO
XOSÉ R&116N FREIXEIRO MATO
CONCLUSIÓN
tro da Galiza e aínda hoxe se están a producir casos de imposi-
O galego é a lingua natural e propia da Galiza, como mesmo ción lingüística do español e de represión do galego.
proclama a legalidade vixente, mais tamén como nos demostra Galego e castelán partillan espazo na Galiza, mais non con-
a historia; igualmente, está estendido polo mundo co nome de viven harmonicamente, como se nos pretende facer ver. O cas-
'portugués', embora moitos falantes non se recoñezan neste. Foi telán foi usurpando historicamente os usos que posuía o ga-
lingua normal no seu propio territorio durante setecentos anos e lego. Este hoxe só poderá mellorar a súa presenza social en
leva os últimos quiñentos loitando por sobrevivir á forte presión base a recuperar usos que aquel lle arrebatara. Mais cando o
da lingua oficial do Estado, que tamén foi a única oficial na Galiza galego intenta recobrar usos perdidos, por exemplo en notarías
neste período. Esa oficialidade foille negada ao galego até hai non e tribunais de xustiza, automaticamente xorde un problema. Na
máis de trinta anos. Mais o recoñecemento de lingua oficial que Galiza existe, por tanto, un conflito lingüístico que permanece
agora se lle deu non é pleno nin igualitario a respecto do español, oculto ou latente cando as persoas galegofalantes renuncian
de modo que a súa é unha cooficialidade subalterna, como ben ao uso da súa lingua en determinados contextos ou cando fan
a cualficara o profesor Carvalho Calero, por as persoas galegas deixación dos seus dereitos lingüísticos, mais que se activa en
termos a obriga constitucional de coñecermos a lingua estatal mais canto pretenden exercitalos.
non a nosa lingua propia. Esta cooficialidade vese agora inclusive En consecuencia, a normalización da lingua galega non é
máis rebaixada, ou mellor anulada na práctica, polas primeiras dis- ningunha 'anormalidade', ningún capricho nin ningún para-
posicións anunciadas polo novo goberno, que mesmo eximen as doxo. É pura e simplemente unha necesidade e unha obriga
persoas aspirantes ao funcionariado de demostraren o dominio do que ternos con nós mesmos, coa nosa historia, coa nosa digni-
galego. Que cooficialidade pode ter unha lingua que un servidor dade ecos nosos devanceiros, inclusive con toda a humanida-
público non ten a obriga de coñecer? de, ben como unha condición sine qua non para que a Galiza
Non deben ficar moitas dúbidas a respecto da imposición continúe a existir como pobo diferenciado e as persoas galegas
do castelán na Galiza, así como da represión e silenciamento como seres máis dignos, libres e prósperos.
do galego, que obedece a un proceso duns quiñentos anos de
antigüidade. A precocidade con que a súa persecución se ma-
nifestou con relación ao catalán, por exemplo, explica tamén a
situación actual diferenciada canto a uso e valoración social de
ambas as linguas. É certo que a conciencia lingüística da Galiza REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
é hoxe menor, mais tal situación non é casual nin responde a Beltran, Vicenc;: (2005): La corte de Babel. Lenguas, poética y po-
unha libre decisión da cidadanía galega; máis ben é consecuen- lítica en la España del siglo XIII (Madrid: Gredos).
cia dun longo e traumático proceso histórico de colonización Buescu, Maria Leonor Carvalhao (984): Historiografia da Lín-
política, económica e cultural que deixou pegadas na mentali- gua Portuguesa (Lisboa: Sá da Costa).
dade individual e colectiva aínda agora difíceis de borrarmos.
Calvet, Louis-]ean (993): Lingüística e colonialismo. Pequen o
Certo é igualmente que mudou o marco legal nos últimos tem-
tratado de Glotojaxia (Santiago de Compostela: Laiovento).
pos nunha dirección en principio favorábel para o galego. No
entanto, tamén é ben certo que tal marco é insuficiente e, alén Castelao, [Afonso Daniel Rodríguez] (961): Sempre en Galiza
diso, nin tan sequera se respecta por parte de quen ten a obriga (Buenos Aires: Edición "As Burgas").
legal de o facer. Aínda hoxe son evidentes os atrancos para o Constenla Bergueiro, Gonzalo (2003): "A situación do galego:
uso consciente da lingua galega en todas as circunstancias den- do colonialismo á mundialización". En Bringas, Ana e Belén
62 63

18. XOSÉ RAi"lÓN FRElXEIRO MATO SOBRE O RACISMO LINGüíSTICO
Martín (eds.), Nacionalismo e globalización: lingua, cultura Menéndez Pidal, Ramón 0950} Orígenes del español. EStado
e identidade, 53-69 (Vigo: Universidade de Vigo). lingüístico de la Península Ibérica hasta el siglo Xl. Obras
Coserio, Eugénio 0989} "El gallego en la historia y en la actua- Completas. Vol. 8 (Madrid: Espasa-Calpe).
lidad". En II Congresso Internacional da Língua Galego-Por- Michaelis de Vasconcelos, Carolina 0904} "A Galliza, centro de
tuguesa na Galiza (1987), 793-800 (A Corunha: Associa<;om cultura peninsular de 800 a 1135. Santiago de Compostella,
Galega da Língua). foco ande desabrochou o lyrismo gallego-portugués". En
Edwards, John 0994} Multilingualism (London: Penguin Bo- Cancioneiro da Ajuda. Edi<;ao crítica e commentada por...
oks). Vol. 2, 769-835 (Halle: Max Niemeyer).
Feixoo, Fr. Benito 0984} Obra selecta. Prólogo e selección de Moreno Cabrera, Juan Carlos (2000} La dignidad e igualdad
textos por E. Blanco-Amor (Santiago de Compostela: Sálvo- de las lenguas. Crítica de la discriminación lingüística (Ma-
rajo drid: Alianza).
Ferro Couselo, Xesús 0958} "Cómo e por qué os escribanos Moreno Cabrera, Juan Carlos (2008} El nacionalismo lingüísti-
deixaron de empregar o galego". En Homaxe a Ramón Ote- co. Una ideología destructiva (Barcelona: Península).
ro Pedrayo no LXX aniversario do seu nacemento, 251-253 Murado, Miguel-Anxo (2008} Otra idea de Galicia (Barcelona:
(Vigo: Galaxia). Debate).
Freitas Jovino, María Pilar (2008} A represión lingüística en Ga- Nebrija, Antonio de 0980} Gramática de la Lengua Castella-
liza no século XX. Aproximación cualitativa á situación so- na. Estudio y edición de Antonio Quilis (Madrid: Editora Na-
ciolingüística de Galiza (Vigo: Xerais). cional).
Garcia Negro, María Pilar (991): O galego e as leis. Aproxima- Nogueira, Camilo (2001): A memoria da nación. O reino de Ga-
ción sociolingüística (Vilaboa-Pontevedra: Edicións do Cu- llaecia (Vigo: Xerais).
mio). Pena Graña, Andrés 0995} "O reino de Galicia na Idade Me-
Garcia Negro, Ma Pilar (2001} "Do racismo ao paternalismo, dia". Terra e Tempo 1, 5-15.
sen pasaren pala história. Alguns apontamentos sobre a Ga- Pensado, José Luis 0982} "La lexicología gallega en el siglo
liza vista por escritores españois". Terra e Tempo 17, 32-34. XVIII". En Kremer, Dieter e Ramón Lorenzo (eds.), Tradi-
González López, Emilio 0978} Grandeza e decadencia do Rei- ción, actualidade e futuro do galego. Actas do Coloquio de
no de Galicia (Vigo: Galaxia). Tréveris, 85-98 (Santiago de Compostela: Xunta de Galicia).
Lapa, Manuel Rodrigues 0977} Lit;;oes de Literatura Portuguesa Phillipson, Robert 0992} Linguistic Imperialism (Oxford:
(Coimbra: Coimbra Editora). Oxford University Press).
Leao, Duarte Nunes de 0983} Ortograjia e Origem da Língua Risco, Sebastián 0973} Presencia da lingua galega (A Coruña:
Portuguesa (Lisboa: Imprensa Nacional-Casa da Moeda). O Castro).
López-Aydillo, Eugenio 0923} Los cancioneros gallego-portugue- Rodríguez, Francisco (991): Conjlito lingüístico e ideoloxia na
ses comofuentes históricas (con un glosario de voces del gallego Galiza (Santiago de Compostela: Laiovento).
arcaico) (New York, Paris: Extrait de la Revue Hispanique, tome Saavedra, Pegerto 0992} A vida cotiá en Galicia de 1550-1850
LVII) (Citado pala ed. facsimilar: Valladolid, Maxtor, 2008). (Santiago de Compostela: Universidade).
Mattoso, José 0992} Portugal Medieval (Lisboa: Imprensa Na- Salvador, Gregario 0987} Lengua española y lenguas de Espa-
cional-Casa da Moeda). ña (Barcelona: Ariel).
64 65

19. ~-
HA'V¡()" FRElXEIRO MATO
Sarmü~nt':),Fray Martín (974): "Carta en respuesta al Rvdmo. P. o TERRlTORIO E A CIDADANÍA: PERCORRlDO POLA
Esteban de Terreros". En Pensado, José Luis (ed.), Opús- ONOMÁSTICA GALEGA*
culos lingüísticos gallegos del siglo XVIII, 19-41 (Vigo: Ga-
laxia). Manuel Ferreiro
Sarmiento, Fray Martín 0998a): Elementos etimológicos según el Universidade da Coruña
método de Euclides. Edición y estudio por ]. 1. Pensado (A
Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza).
Sarmiento, Fray Martín 0998b): Onomástico etimológico de la Os galegos e galegas procedemos dunha historia e dunha lin-
lengua gallega. Edición y estudio de]. 1. Pensado. Vol. 2 (A gua construídas, durante centos de anos, polos nosos antepa-
Coruña: Fundación Pedro Barrié de la Maza). sados. Unha historia distintiva, unha lingua diferente das outras
Skutnabb-Kangas, Tove (2001): "Linguistic human rights in edu- peninsulares, que modulou de maneira peculiar o latín imposto
cation for language maintenance". En Maffi, Luisa (ed.), On pola colonización romana e que singularizou o noso país tanto
biocultural diversity. Linking language, knowledge and the como a súa conformación xeográfica e a súa posición no conti-
environment, 397-411 (Washington/ London: Smithsonian nente europeo. Somos a nación europea con máis quilómetros
Institution Press). de costa e con máis acusada caracterización de rías e partos na-
Smith, Colin (996): "Galicia, todo un reino". En Homenaxe á turais; o país dos mil ríos; a terra das comarcas plenamente di-
profesora Pilar Vázquez Cuesta, 735-744 (Santiago de Com- ferenciadas (chaira, alta montaña, vales e veigas, areais, golfos e
postela: Universidade). cabos, cantís e fumas ...): escasamente tres millóns de cidadáns
en 30.000 quilómetros cadrados que albergan unha enorme va-
Vázquez Corredoira, Fernando (998): A construr;ao da língua
riedade e diversidade. A personalidade infraestrutural está, pois,
portuguesa frente ao castelhano. O galego como exemplo a
plenamente á vista e, para ben ou para mal, nela repararon ollos
contrario (Santiago de Compostela: Laiovento).
e espíritos forasteiros desde a noite dos tempos.
Vázquez Cuesta, Pilar (980): "Literatura gallega". En Díaz Bor-
Nomear as persoas e a terra que se habita, os lugares que se
que, José María (coord.), Historia de las literaturas hispáni-
tripan, é un traballo plenamente humano: o primeiro esforzo,
cas no castellanas, 621-909 (Madrid: Taurus).
con certeza, de se relacionar socialmente e de "dominar" o me-
Verdelho, Telmo (2000): "Urna polémica sobre 'la lengua lusi- dio en que se vive, de posuílo a través dun nome. A capacidade
tana, o gallega', no século XVIII". En Rodríguez, José Luís nominadora -posuidora- dos nosos antepasados resulta -ollan-
(org.), Estudos dedicados a Ricardo Carvalho Calero. Vol. 2, do a sincronía actual- extraordinaria: téñase en conta que o
759-806 (Santiago de Compostela: Parlamento de Galicia & nomenclátor (oficial) da Galiza supón practicamente a metade
Universidade de Santiago de Compostela). dos topónimos do Estado español, sen contar os moitos centos
de miles, talvez millóns, de microtopónimos (nomes sigulares
de prados e lameiros, leiras e tenzas, regos e fontes, congostras,
penedos etc.). Isto significa, de seu, unha profunda e persisten-
te humanización da terra, unha íntima simbiose entre paisaxe e
poboadores, entre ser humano e hábitat. De aí que falarmos de
* Este contributo é unha refacción do capítulo dedicado á onomástica na Gramática
Histórica Galega. 11. Lexicalaxia (Santiago de Compostela, Laiovento, 2002).
66 67