1. Àãóóëãà
Îðøèë……………………………………………………………………………………..2
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã. Ýрүүлмэндийнхичээлèéí ºíººãèéí áàéäàë ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ
áîëîìæèéã ñóäàëñàí íü.
1. 1. Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí ºíººãèéí áàéäàë ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ áîëîìæèéã ñóäàëñàí íü”
………………………………………..………..…………………………..5
1.2. Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí ñóðãàëòûí çîðèëãî àãóóëãà………..…………………7
1.3. Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, òàâèãäàõ øààðäëàãà,
ñóðãàëòûí àãóóëãà……………………….………………………………..9
1.4. Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëàõ áîëîí õè÷ýýëèéã çààõ àðãà ç¿éí
¿íäýñ………….…………………….........................................................25
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã. Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí øèíý÷èëñýí õºòºëáºðèéã
Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàíä туршижõýðýãëýñýíä¿í,
цаашидболовсронгуйболгохаргазам
2. 1. Ñóäàëãààíû àæëûí àðãà ç¿é………………………………………………….. 28
2. 2. Ñóäàëãààíû àæëûí ÿâö, ¿ð ä¿í………………………………………………..31
Ä¿ãíýëò…………………………………………………………………………………. 47
Àøèãëàñàí ìàòåðèàë, íîì ç¿é………………………………………………………48
Õàâñðàëò………………………………………………………………………………..49
1

2. Óäèðòãàë
Ýð¿¿ë ìýíä ãýäýã íü ìàø ÷óõàë àñóóäàë þì. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð áèä ¿ðãýëæ áîäîæ,
áàéíãà ÿðèëöàæ áàéäàã. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýëã¿¿ðýýñ ÿìàð íýãýí ç¿éë õóäàëäàí àâ÷ áóé àäèë
îéëãîæ áîëîõã¿é áºãººä õýí íýãíèéã ãàäíààñ íü õàðààä ë ò¿¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð
øèéäâýð ãàðãàõ áîëîìæã¿é áèëýý. Áèä ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð ÿðèëöàõ á¿ðäýý ìºí ë
ºâ÷ëºëèéí òóõàé îðõèãäóóëäàãã¿é.
Ýð¿¿ë ìýíäèéã õ¿í á¿ð ÿíç ÿíçààð àâ÷ ¿çäýã.ªºðººð õýëáýë ò¿¿õýí õºãæëèéí ÿâöàä
ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõ òîäîðõîéëîëò ººð÷ëºãäñººð èðæýý. 1946 îíä ÄÝÌÁ-ààñ ýð¿¿ë ìýíäèéã
òîäîðõîéëîõäîî “Ýð¿¿ë ìýíä íü çºâõºí ºâ÷èí ýìãýãã¿é áàéõààñ ãàäíà áèå áÿëäàð, îþóí ñàíàà,
ñýòãýö, íèéãìèéí õóâüä ñàéí ñàéõàí áàéõ ÿâäàë ìºí” ãýæýý. Èéíõ¿¿ ÄÝÌÁ “áèå áÿëäàð,
ñýòãýö, íèéãìèéí õóâüä ñàéí ñàéõàí áàéõ”–ûí òóëä íºëººëºõ áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñèéã
àãóóëñàí áàãö ìàòåðèàë áîëîâñðóóëñàí. ªíººäºð õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã õýâëýë
ìýäýýëëèéí õýðýãñëýýð ÿíç á¿ðýýð òîäîðõîéëæ áàéíà.
Òóõàéëáàë ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé ä¿ðñëýëèéã àøèãëàí òºðºë á¿ðèéí áàðàà
òàâààðûã õóäàëäàí áîðëóóëàõ, õ¿íèé áèå ãàëáèðûã ñóðòàë÷ëàõ, ýð¿¿ë ìýíäèéí òîäîðõîé
íýã àñóóäëààð õýâëýë ìýäýýëëýýð êîìïàíèò àæèë, àÿí çîõèîí áàéãóóëàõ, õ¿ì¿¿ñèéí ýð¿¿ë
ìýíäèéí õýðýãöýýã õàíãàõ çîðèëãîîð òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õýëáýð ºðãºæèí äýýøèëæ
áàéíà.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàð öàð õ¿ðýýíèé õóâüä îëîí óëñûí õýìæýýíä áàéãàà áîëîâ÷ îðîí
íóòãèéí ò¿âøèíä òýð á¿ð õ¿íäýý õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é áàéíà.
Íèéãìèéí áîëîîä õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë õóðöààð òàâèãäàæ áóé öàã ¿åä
òºðººñ á¿õ øàòíû ñóðãóóëèóäàä ”Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñóðãàëòûã òîäîðõîé õºòºëáºð,
òºëºâëºãººãººð ÿâóóëäàã áîëîîä áàãàã¿é õóãàöàà íýãýíò ºíãºð÷ýý.
×óõàì èéì ó÷ðààñ ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä ¿çýæ áàéãàà ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéí ºíººãèéí
áàéäàë ººð÷ëºí ñàéæðóóëàõ áîëîìæ”èéã ñóäàëæ ¿çýõèéã çîðüñîí þì.
Ñýäâèéí ¿íäýñëýë: “Хүнамынэрүүлмэндийнболовсрол”үндэснийхөтөлбөр
(1998-2012)-òòóñãàõäàà“Хүнамынэрүүлмэндийнболовсролынөнөөгийнбайдал,
хэрэгцээшаардлагыгтэднийнас, хүйс, ажил, мэрãýжил, ахуйамьдрал,
эрүүлмэндийнбайдалтайньхолбонсудалсныүндсэндээрхэрэглэгчдийнбүлэгбү
2

3. рттохирсонсургалтынагуулгааргазүйгшинэчлэнболовсруулахíüç¿éòýé”ãýæçààñ
àíáàéíà [1,12].
Ìàíàé îþóíëàã èðýýä¿é áîëñîí õîé÷ ¿å îþóòàí çàëóó÷óóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîëûí
õýðýãöýýã çºâ òîäîðõîéëæ, ¿ð ä¿íòýé ñóðãàëò ñóðòàë÷èëãààíû àæëûã òîãòìîë õèéæ áàéõ
íü íýí øààðäëàãàòàé áàéãààãààñ ¿¿äýí ýíý ñóäàëãààã ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéí îþóòíóóäûí
äóíä ÿâóóëàõ íü òóëãàìäñàí àñóóäëóóäûí íýã ãýæ ¿çëýý.
Áîëîâñðîëûí øèíý ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîîòîé áàãø íà𠺺ðñäèéí çààäàã
õè÷ýýë¿¿äèéí ñóðãàëòûí õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëàí, çààõ àðãà ç¿éäýý ººð÷ëºëò øèíý÷ëýëò
õèéõ øààðäëàãà ç¿é ¸ñîîð òàâèãäàæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ õºòºëáºðèéí àãóóëãà, ñóðãàëòûí ºäºð
òóòìûí ¿éë àæèëëàãààíä àæèãëàëò õèéæ, áîäèò áàéäàë ÿìàð áàéãààã ãàðãàõ çîðèëãîîð
ýíýõ¿¿ àæèãëàëò ñóäàëãààã ÿâóóëàâ.
Ñóäëàãäñàí áàéäàë:
- ×.Îòãîíæàðãàë ÀÓÊ-
дмагистрынажлаараахамгаалсан“Îþóòàíñóðàã÷äûíýð¿¿ëìýíäèéíáîëîâñðîëûíàñóóäàë”
сэдэвтажилдааэнэталаарсудалжээ. ̺í íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóëãàìäñàí àñóóäëûã
ïðîôåññîð Ï.Íÿìäàâàà1996 îí
- ЭрvvлМэндийнЯам, ЭрvvлМэндийнХөгжлийн
YндэснийТөвийнмэргэжилтэнС. Дуламсvрэн, Г.Цэцэгдарь, Д. Жаргалсайхан,
Б.Булганчимэгнар“Эрvvлмэндийнсургалтынхөтөлбөрийгболовсронгуйболгоха
суудал”-
дөсвөрнаснысурагчдындундявуулахсургалтынхөтөлбөрийгболовсронгуйболго
хталаарсаналаадэвшүүлжээ.
Ýíäýýñ õàðàõàä Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä çààãäàõ “Ýð¿¿ë ìýí” õè÷ýýëèéã ñóðãàëòûí
òºëºâëºãººíä îãò òóñãààã¿é, ñóäëàãäñàí ç¿éë áàéõã¿é îðõèãäñîí байгааньажиглагдаж,
мэргэжлийнñóðãóóëèó人ðñäèéíäîòîîäçîõèîíáàéãóóëàëòààðýíýõè÷ýýëèéíñóðãàëòûã
ÿâóóëæ áàéãàà íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà.
Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëãî:
Мýðãýæëèéíñóðãóóëüäçààãäàæáàéãàà“Ýð¿¿ëìýíäõè÷ýýë”-èéíàãóóëãà,
аргазүй, хичээлзаажбайгаа àðãà ç¿éä ¿íýëãýý ºã÷,óãхичээлийнагуулга,
ñòàíäàðòûãáîëîâñðîíãóéáîëãîõáîëîìæийã ñóäëàõ.
Ñóäàëãààíû àæëûí çîðèëò:
1. Өсвөрнасныхүүхдийнэрүүлмэндийгсайжруулахòàé õîëáîîòîé îíîëûí ¿íäýñ,
õîëáîãäîõ õóóëü ýðõ ç¿éí àêòûã ñóäëàí, ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäàä çààãäàæ
3

4. áàéãàà “Ýð¿¿ë ìýíä” õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí àãóóëãà, ñóðãàëòûí òºëºâëºãººòýé
òàíèëöàõ, ñóäëàõ
2. Дарханөргөөсургуулийнсургалтандхэрэгжүүлжбайгаа“Эрүүлмэнд”хичээ
лийнагуулга, хөтөлбөрийгсудлах, áàãø íàðûí äóíä àñóóìæ ñóäàëãàà õèéõ.
3. Мýðãýæëèéíñóðãóóëüбаåðºíõèéáîëîâñðîëûíñóðãóóëèéí 10,11-
ðàíãèдзаàãäàæбайгааÝð¿¿ëìýíäõè÷ýýëèéíàãóóëãàäõàðüöóóëàëòõèéõ,
ñóðàã÷äààñ àñóóìæ ñóäàëãàà àâàõ, òóðøèëò õèéõ
4. Ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íä ¿íýëýìæ çºâëºìæ áîëîâñðóóëàõ.
Судàлгааны àæëûí объект
Äàðõàí Óóë àéìãèéí Äàðõàí ºð㺺 ñóðãóóëèéí Ìýðãýæëèéí 2-ð äàìæààíû
òóðøèëòèéí àíãèéí 55 îþóòàí, õÿíàëòûí àíãèéí 55 îþóòàí íèéò 110 îþóòàí åðºíõèé áîëîâñðîëûí
ñóðãóóëüä “Ýð¿¿ë ìýíä” õè÷ýýë çààæ áóé 24 áàãø íèéò 134 áàãø, îþóòàí ñóäàëãààíä
õàìðàãäñàí.
Ñóдàëãааныаргазүй
Ñóäàëãààã îíîëûí áîëîí àñóóìæ àæèãëàëòûí àðãûã õýðýãëýí ñòàòèñòèê
áîëîâñðóóëàëò õèéâ.
Таамаглал
Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä çààãäàæ áàéãàà “Ýð¿¿ë ìýíä” õè÷ýýëèéí àãóóëãûã
áîëîâñðîíãóé áîëãîæ, ºñâºð ¿åèéíõýíдýð¿¿ëмэндийнмэдлэг, äàäëàãà, õàíäëàãà
ýçýìøүүлсíýýðтэднийэрүүлмэндийнболовсрол,
эрүүлажтөрөхѐсыгсайжрууëàõáîëîìæтойáîëíî.
Практикачхолбогдол, шинэлэгтал
Сургуулиудад“Ýð¿¿ëìýíä”õè÷ýýëçààæáàéãààáàãøíàðûíºìíºòóëãàìäàæáóéàñóóä
àë, òýäãýýðèéãõýðõýíÿìàðàðãààðøèéäâýðëýõ áîëîìæиéгсудалсан.
Ìýðãýæëèéí ñóðóóëüä ñóðàëöàæ áóé îþóòíóóä Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëýýð þó
ñóäëàõûã ººðñ人 èë¿¿ èõ õ¿ñ÷ áàéãààã ñóäàëãààíû ¿íäñýí äýýð тодруулæ,
суралцагчдадòîõèðñîíñóðãàëòûíàãóóëãà,
àðãàç¿éãøèíý÷ëýíáîëîâñðóóëàõáîëîìæáàéãààã ñóäàëñíààð ñóðãàëòûí ÷àíàð ¿ð ºãººæèéã
äýýøë¿¿ëæ, ñóðàã÷ íàðûí ìýäëýã, õàíäëàãà, äàäëàãûã ººð÷ëºõ à÷ õîëáîãäîëòîé.
4

5. ÝЯ¯Ë ÌÝÍÄ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ªÍªªÃÈÉÍ ÁÀÉÄÀË, ªªÐ×ËªÍ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÁÎËÎÌÆ
Íýãä¿ãýýð á¿ëýã
1. 1. Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí ºíººãèéí áàéäàë
Манайулснийгэм,
эдийнзасãèéíшинэтогтолцоондшилжижэрүүлмэндийнтухайойлголт,
түүндхандаххандлага,
эрүүлмэндийнасуудалтайхолбогдонгарахэрхзүйнхарилцаа,
үнэлэмжөөрчлөгдөжэр¿үлмэндийнүнэцэнэ,
эрүүлмэндийнболîвсролынхэрэгцээулаìбүрөсөннэмэгдэжбайна.
Хүнамынэрүүлмэндийнболîвсролынасуудалхөгжлийнтухайшинэхандлага,
үзэлбаримтлал, төрөөсэрүүлмэнд, болîвсролынталаарбаримтлахбодлого,
өөрчлөлтшинэчлэлтийнзорилго,
зорилтынүүднээсхандажхүнамынэрүүлмэндийнболîвсролынтүвшин, чанар,
үрашгийгдээшлүүлэхийнтулдиргэдээсҮндсэнхуулиндзаасан“Эрүүлмэндээхам
гаалах”үүргээбиелүүлэхэдньтөрийнзүгээсдэмжлэгүзүүлж,
иргэдэрүүлмэндээхамгаалжбэхжүүлэх, эрүүлажтөрөхаргабарилэзэмшиж,
эрүүлзанүйлтөлөвшинтогтохуйц“Эрүүлмэндийгдэмжигч”орчинбүрдүүлэх,
түүндоролцохтөрийнбатөрийнбусбайгууллага, ажахуйннэгж, гэрбүл,
иргэдийнүүрэгхариуцлага,
хамтынажиллагаагэрчимжүүлэхшаардлагазүйѐсоортавигдажбайна.
Õ¿í àìä
эрүүлмэндийнболовсрололгохалбанбаалбанбуссургалтынтогтолцооманайоро
нд 1960-аадоноосбүрэлдэнтогтожбагагүйамжилтолсонбилээ. 1997 ондДЭМБ,
5

6. ЭМЯ, ЭМХҮТ-өөсявуулсансудлагаагаархот, хөдөөгийн 2040 өсвөрүеийнхний 78
хувьньэрүүлмэндийнталаархангалттаймэдлэггүйгэсэндүгнэлтгарсанáàéäàã.
Эхнялхсынэрдэмшинжилгээнийтөвөөс 1992-1995
ондхийсэнсудалгаагаарөсвөрнасны 1000 хүүхдэдноîгдохөвчлөл 743
байсанбөгөөдбиебялдрынхөгжлийнхувьдсурагчдын 60-70
хувьньбиеийнгальбир, тулгуурэрхтнийөөрчлөлттэйбайсанбайна.
Эдгээрээсүндэслэн 1998 ондЭМНХЯ, Гэгээрлийнсайдын 65/42
тоотхамтарсантушаалгарчЕБС-
ийнсурагчдадэрүүлмэндийнболовсрололгохсургалтынагуулга,
хөтөлбөрболовсруулахажлынхэсэгбайгуулсанбөгөөд 1998
оныГэгээрлийнсайдын 100-
ртушаалаар“Нийтээрээзаавалсудлах”хичээлдÝð¿¿ëìýíäхичээлийгангитусбүрд
12, нийт 120 цагоруулжбайхжурамбатлагдсанбайна.
Эрүүлмэндийнхичээлийнсургалтынхөтөлбөрийнзорилгоньсурагчдадэрүүлажт
өрөхмэдлэг, дадлага,
хандлагаэзэмшүүлжэрүүлзанүйлийгхэвшүүлэхэдчиглэнэ.
Хичээлийнагуулганьариунцэвэрэрүүлахуй,
халдвартөвчнөөссэргийлэхтухай, нөхөнүржихүйнэрүүлмэнд,
хортзуршлаасөөрийгөөхамгаалахтухай, хоолтэжээлийнхэрэглээнийсоѐл,
сэтгэцийнэрүүлмэнд, амныхөндийнэрүүлмэнд, эмнэлгийнанхнытусламж,
ажтөрөхѐсзэрэгсэдвүүдээсбүрдэнэ.
Сургалтынарганьасуудалдэвшүүлэнхарилцанмэтгэлцэх,
хичээлийнүзүүлэн, зурагтхуудаснытусламжтайгааршинэмэдлэгөгөх,
бүлгээрярилцах, танилцуулгахийх,
асуултхариултынхэлбэрээрсурагчдынолжавсанмэдлэгийгшалгахзэрэгболно.
Сургалтынүнэлгээньоролцогчдоордүгнүүлэх,
сургалтынөмнөбахойноавахсонжуурындүн,
гүйцэтгэлийнүнэлгээзэргээсбүрдэнэ [11.5].
Õýðýâ áèä áóñäûí àìüäðàëûí ýð¿¿ë õýâ ìàÿãèéã õýâø¿¿ëýõ çàí ¿éëèéí áàéäàëä
äýìæëýã ¿ç¿¿ëáýë èõýíõ ºâ÷ëºë, òàõèð äóòóó áîëîõ, íàñ áàðàëòûí îëîí øàëòãààíû
òîõèîëäëûã áóóðóóëàõ àñàð èõ áîëîìæ áèé. Îëîí æèëèéí ñóäàëãààíû ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä
6

7. ºñâºð ¿åèéíõýí, çàëóó÷óóäûí äóíä ýð¿¿ë çàí ¿éëèéã äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëàõ íü
òýäíèé àìüäðàëûí ò¿âøèíã äýýøë¿¿ëýõ, óëìààð àìüäðàëûí òóðøèä áîëçîøã¿é ºâ÷ëºë, íàñ
áàðàëòààñ õàìãààëàõ ÿâäëûã íýìýãä¿¿ëäýã áîëîõ íü òîãòîîãäñîí. Èéìýýñ ºñâºð ¿å, íèéò
çàëóó÷óóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäëûã òîãòâîðòîé õàíãàõàä ñóðãóóëèéí îð÷èí õàìãèéí
òîõèðîìæòîé þì. Ñóðãóóëü íü ñóðàëöàãñäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òºëºº äîîðõ 3 øàëòãààíààð
õàðèóöëàãà õ¿ëýýäýã. ¯¿íä:
a) Ýð¿¿ë ñóðàã÷èä àìæèëòòàé ñóðàëöäàã
b) Ñóðãóóëü íü ñóðãóóëèéí íàñíû õ¿¿õäèéí ºâ÷ëºë, ýíäýãäëèéã
áóóðóóëàõàä áàãàã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýäýã
c) Ñóðãóóëü íü ñóðàã÷äàä ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààð ìýäëýã îëãîæ, ÷àäâàð
ýçýìø¿¿ëýí, àìüäðàëä á¿òýýë÷ õàíäëàãà òºëºâø¿¿ëýõýä ÷óõàë
¿¿ðýãòýé
1. 2. Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí ñóðãàëòûí çîðèëãî, àãóóëãà
Хүн-эрүүлэнхажтөрөхүндэсхичээлээрñóðàã÷èääàðààõüç¿éëèéã
ñóäàëíà. ¯¿íä:
Ýрхтнүүд, эрхтнүүдийнтогтолцоогтаних,
тэдгээрийнбүтэцбаүүргийнхолбоогтайлбарлах; биеийнхөдөлмөр, спорт,
биемахбодынхөгжилдяажнөлөөлөхийгтодорхойлох;
Áиеийнхэлбэр, галбирөөрчлөгдөх, хөлгармуруйх,
хавтгайтавхайтайболохшалтгааныгилрүүлэх;
Õувийнэрүүлахуйндүрмийгүндэслэх;
Õөдөлмөр-амралтындэглэмсахих, зохистойхооллохжурамбаримтлах;
Òамхитатах, архиуух, мансууруулахбодисхэрэглэхийнэсрэгтэмцэх,
тэдгээрээсангидбайхсэтгэлийнтэвчээртдасах,
сэтгэцийнэрүүлмэндийгбэхжүүлэх,
сэтгэлийнзаримбухимдлыгтайлахаргыгмэдэх;
Çөвхооллох, хүнснийбүтээгдэхүүнийгхэрэглэх, хадгалахарга,
биедээтохирсонхоолныжорзохиох, илчлэгийгтооцох;
7

8. Áие, хэл, сэтгэл
Îрчин
Íийгэм
Үндсэнбүлэг:
Õүн-амьдбайгалийнбүрэлдэхүүнхэсэг
Õүнбахүрээлэнбуйорчин
Õүнийбиебүтэц
Ýс, эд, эрхтнийтогтолцоо
Àрьс, түүнийбүтэц, үүрэг, түүнийгзөвхөгжүүлэхнь
Õоолболовсруулахэрхтэн, тогтолцоо, хоолтэжээлийннайрлага,
хоолныэрүүлахуйншаардлага
ßлгахэрхтнийбүтэц, үүрэг, эрүүлахуй
Àмьсгалахэрхтнийбүтэц, үүрэг,
амьсгалаархалдварлахөвчнөөссэргийлэхнь
Öусныэргэлтийнэрхтэн, тогтолцоо, цусныачхолбогдол,
цусаардамжихөвчнүүдээссэргийлэхарга
Äотоодшүүрлийнбулчирхайнбайршил, бүтэц, үүрэг
Ìэдрэлийнтоãòолцоо, дээдмэдрэлийнүйлажилгааныонцлог,
ðефлекс,мэдрэхүйнэрхтýнүүд, тэдгээрттавихэрүүлахуйншаардлага
Õүнийүржил, хөгжил
Ýцэгэхболонтэдгээрийнүүрэгхариуцлага
Õувьхүнөөртөөболонхамтолон,
нийгэмдэрүүлахуйнталаарбаримтлахзарчим
Õүнийхөдөлмөрийнүйлажилëàгаа
Ýрүүлмэндээхамгаалах, ербишийннөхцөлд ( жингүйдэл, тэсгэмхүйтэн,
гасламхалуунзэрэг ) зохицонамьдрахадбэлтгэхнь
Ýрүүлмэндээхамгаалахмонголуламжлал
Äүгнэлт
ХүнийбиеМахбодь -нэгдмэлтогтолцоо
1.1.Çóðàã
8

9. Хүн-эрүүлэнхажтөрөхүндэсхичээлээрхийхлабораторийндадлагаажил:
Ýс, эдийнбэлдмэлсудлах
Àрьсныэрүүлахуйнтухайсанамжхамтранболовсруулах
ßсбулчингийнэс, эдийнбүтэц
Áиеийнальхэсэгтямаряс, булчинбайгаагтогтоож, хөгжүүлэх
Õооллох, аминдэмхэрэглэх,
биеийнэрчимхүчнийсолилцоогзохицуулахаданхааруулсанзөвлөмжбэлт
гэх
ªөрсдийннэгхоногийнэрчимхүчнийхэрэгцээгхангаххоолнынайрлагынтоо
цоогаргах
ßлгахэрхтýнийөвчнөөссэргийлэхсанамж
Àмьсгалынзамынөвчнөөссэргийлэхзөвлөмжболовсруулах
Çохиомлоорамьсгалуулахүзүүлэхсургууль
Áэлэнбэлдмэлашиглаж“Цусныэсүүд”-ийтодорхойлох
”Зүрхцохих, судаслугших”-ыгөөрдээрээажиглах
Çүрх-судасныөвчнөөссэргийлэхэдбаримтлахзөвлөмжболовсруулах
Öусалдахүеданхнытусламжүзүүлэхсургуульхийх
Ìэдрэлсэтгэхүйнгажгаассэргийлэхзөвлөмжболовсруулах
Õүнийсайханчанаргэжюувэ?
Àав, ээжгэжямархүнийгхэлэхвэ?
Áиирээдүйд“Иймаавбуюуээжболно”гэсэнсэдвээрчөлөөтбичлэгхийжяри
лцах
Õөдөлмөрбабисэдвээрярилцахадбэлтгэх
Íөхөнүржихүйнүндсэнмэдлэгтэйбайж, угийнбичигхөтлөх,
урагтөрлийнхолбоогоомэдэх,
ДОХбабэлгийнзамынхалдвартөвчнөөссэргийлэхаргааухааныгэзэмших
9

10. Áичилдуранбайашиглах, булчингийнажил, судаснылугшлыгтоолох,
багажашиглах, өөрийгөөажиглах
Çохиомлоорамьсгалуулах, булчиншөрмөсгэмтэх, ясхугарах, цусалдах,
нарбадулааныцохилт, хоол, жимс,
мөөгнийхордлогынүеданхнытусламжүзүүлэх
Ñурахбичгээсшаардлагатаймэдээлэлолжавах, асуулт-даалгавар,
зөвлөмжийганхааралтайуншижөөрийнхөөамьдралдбаримтлахдүрэм
(журам) боловсруулжмөрдөх, зурагтаблицыгашиглах, мэдлэг, чадвар,
дадалэзэмшсэнбайна. [11.18]
1.3.Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, òàâèãäàõ
øààðäëàãà, ñóðãàëòûí àãóóëãà
Эрүүлмэндийнболoвсролэзэмшүүлэхсургалтынагуулга, хэлбэр,
аргазүйгхэрэглэгчийнэрэлтхэрэгцээгхангахуйцтүвшиндшинэчлэнболîвсруулж,
одоогоорбүрэлдэнбийболжбайгааболîвсролыншинэтогтолцоо ,
хөгжлийнүзэлбаримтлал,
бодлоготойуялдуулансургалтанднэвтрүүлэхíüç¿éòýéáàéíàãýæ“ХYНАМЫНЭРYY
ЛМЭНДИЙНБОЛОВСРОЛ” YНДЭСНИЙХӨТӨЛБӨР (1998-2012 îí) 11.6-ä
çààñíààðÎäîî ìàíàé åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàíä äîîðõè àãóóëãûí äàãóó
*Ýð¿¿ë ìýíä* õè÷ýýëèéí ñóðãàëò ÿâàãäàæ áàéíà. ¯¿íä àíãè òóñ á¿ðýýð àâ÷ ¿çâýë:
Áîëîâñðîëûí õ¿ðýýëýíãèéí çàõèðëûí 2006 îíû 8-ð ñàðûí 16-íû ºäðèéí 15 äóãààð òóøààëûí
õî¸ðäóãààð õàâñðàëò
Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéí цөмàãóóëãûí¿ëãýð÷èëñýíõ¿ðýý
Õ¿ñíýãò 1.1
6-ð àíãè 7-ð àíãè 8-ð àíãè
Ýð¿¿ë áèå Ýð¿¿ë áèå Ýð¿¿ë áèå
- Õîîë áîëîâñðóóëàõ, òóëãóóð - Ç¿ðõ ñóäàñíû áîëîí - ͺõºí ¿ðæèõ¿éí áîëîí øýýñ
ýðõòýí òîãòîëöîîíû òóõàé àìüñãàëûí ýðõòýí ÿëãàðóóëàõ ýðõòýí
îéëãîëòòîé áîëîõ òîãòîëöîîíû á¿òýö, ¿éë òîãòîëöîîíû á¿òýö, ¿éë
- Ø¿ä ýð¿¿ë áîë áèå ýð¿¿ë àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ àæèëëàãààòàé òàíèëöàõ
áàéõûí ¿íäýñ ãýäãèéã óõààðàõ, - Õàëäâàðò ºâ÷í¿¿ä, -Õàëäâàðò áóñ ºâ÷íººñ
ø¿äíèé ºâ÷ëºëººñ ñýðãèéëýõ òýäãýýðýýñ ñýðãèéëýõ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
- Õîîë òýæýýëèéí íàéðëàãûã - Áèåý ÷èéðýãæ¿¿ëýõ - Ýìèéã çîõèñòîé
10

11. ìýäýõ, çºâ õîîëëîõ õýâøèëòýé àðãàä ñóðàëöàõ õýðýãëýäýã áîëîõ ýìèéí
áîëîõ - Õîîëîî çºâ ñîíãîæ, õýðýãëýýíä ø¿¿ìæëýëòýé
çîõèñòîé õýðýãëýæ õàíäàæ ñóðàõ
ñóðàõ
Ýð¿¿ë õàðèëöàà Ýð¿¿ë õàðèëöàà Ýð¿¿ë õàðèëöàà
-õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöààíû -Ýð¿¿ë áà ýð¿¿ë áóñ -Áýëãèéí õàâüòëààñ
õýëáýð¿¿äèéã ìýäýõ õàðèëöààã ÿëãàõ òýâ÷èõ, àþóëã¿é áýëãèéí
-øèëæèëòèéí íàñàíä ñýòãýë -õàðèëöàõ óð ÷àäâàð õàðüöààã ýðõýìëýõ
ñàíààíä ãàðãàõ, ººð÷ëºëòèéã çºâøèëöºëä õ¿ð÷ ÷àääàã -Ñòðåññ ò¿¿íèéã
ìýäýõ, ò¿¿íä äàñàõ áîëîõ çîõèöóóëæ ñóðàõ
-¿å òýíãèéí äàðàìò øàõàëòààñ -Àëèâàà àñóóäàëä îëîí
ýåëäýãýýð òàòãàëçàõ óðãàëü÷ ¿çýë áîäëîîð
-áóñäûã îéëãîõ õàéðëàõ õàíäàæ ñóðàõ, çºâ øèéäâýð
-õîîëëîõ ñî¸ëä ñóðàëöàõ ãàðãàõ
-õóâü õ¿íèé ýðõýìëýõ ÷àíàðûã -Áýëãèéí àìüäðàë áà õýâëýë
õ¿íäýòãýõ ìýäýýëýëä ø¿¿ìæòýé õàíäàõ
Ýð¿¿ë îð÷èí Ýð¿¿ë îð÷èí Ýð¿¿ë îð÷èí
-Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã -Àãààð, óñûã áîõèðäëîîñ -Øàøíû óõóóëãà
õàäãàëàõ àðãàä ñóðàëöàõ õàìãààëàõàä õóâü íýìðýý ñóðòàë÷èëãàà áà áýëãèéí
-Õîîëíû õîðäëîãîîñ ñýðãèéëýõ îðóóëàõ çàí ¿éëä íºëººëäãèéã îéëãîõ
-Àðüñ ¿ñýý õàìãààëàõ àðãà, -Çîõèîìîë àìüñãàë, -Òàìõèíû õîð õîëáîãäîë,
ýð¿¿ë àõóéí äýãëýìèéã ýçýìøèõ ç¿ðõíèé èëëýã õèéõ, ÿñ ò¿¿íèé õýðýãëýýíä
-Öýâýð ýð¿¿ë îð÷èí õóãàðàëòàíä àíõíû ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ
á¿ðä¿¿ëýõýä õóâü íýìðýý òóñëàìæ ¿ç¿¿ëæ ñóðàõ -Õºðñíèé áîõèðäëîîñ
îðóóëàõ ñýðãèéëýõ
9-ð àíãè 10-ð àíãè 11-ð àíãè
Ýð¿¿ë áèå Ýð¿¿ë áèå Ýð¿¿ë áèå
-Äîòîîä ø¿¿ðëèéí -Íàñíû ¿å÷ëýëòýé õîëáîîòîé -Áîäèñûí ñîëèëöîî åðºíõèé ç¿é
áóë÷èðõàéí á¿òýö, ¿éë ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûã ìýäýõ òîãòëûã òàéëáàðëàõ
àæèëëàãààòàé -Ýðõòýí òîãòîëöîîíû óÿëäàà -Æèðýìñíèé ¿åèéí õîîëëîëò,
òàíèëöàõ õîëáîîã òàéëáàðëàõ õóâöàñëàëò, õºäºë㺺í,
- ¯ð òîãòîëò, -Õ¿íñíèé íîãîî òàðèõ, õýðýãëýõ, õÿíàëòàíä îðîõûí à÷
æèðýìñëýëò, ñ¿¿ öàãààí èäýýã áîëîâðóóëàõ, õîëáîãäëûã îéëãîõ,
æèðýìñëýëòýýñ õàäàãëàõ àðãàä ñóðàëöàõ òàéëáàðëàõ
ñýðãèéëýõ àðãóóäûí -Öóñíû äàðàëò ººð÷ëºãäºõ, -Çî÷ëîõ, çî÷ëóóëàõ ¸ñîíä
òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ øàëòãààíûã ìýäýõ ñóðàëöàõ
- Õºõ, òºìñ㺺 ººðºº -Ãîî ñàéõíû á¿òýýãäýõ¿¿í,
øàëãàõ àðãóóäûã ¿éë÷èëãýýã ñîíãîæ
ýçýìøèõ õýðýãëýõýä ø¿¿ìæëýëòýé
- Áèåèéí æèíãýý õÿíàõ õàíäàõ
Ýð¿¿ë õàðèëöàà Ýð¿¿ë õàðèëöàà Ýð¿¿ë õàðèëöàà
11

12. -Áýëãèéí çàí ¿éëä -Áýëãèéí ÷èã õàíäëàãûí òàëààð -Èðýýä¿éí àìüäðàëàà
àðõèäàëò íºëººëºõ îéëãîëòòîé áîëîõ, ÿëãàâàðëàí òºëºâëºõ
ýðñäýëèéí òàëààð ãàäóóðõàõã¿é áàéõ -Àþóëã¿é ñåêñ áà àðõèíû
îéëãîëòòîé áîëîõ ò¿¿íýýñ -Áýëãèéí õàðèëöàà áà çàí õýðýãëýýíä ø¿¿ìæëýëòýé
çàéëñõèéõ ¿éëèéí ñîíãîëòîä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ
-Íèéãìèéí ñºðºã õàíäàõ -Ãýðëýëò, ò¿¿íèé ¿¿ðýã
àñóóäëóóäàä -Òàòãàëçàõ ÷àäâàðò õàðèóöëàãûã óõàìñàðëàõ
ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã ñóðàëöàõ -Õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëòýýñ
áîëîõ -Ýðñäýëä ¿íýëãýý ºãºõ ñýðãèéëýõ, ãýð á¿ë
-Áóñàäòàé ýåðýã -Àþóëã¿é ñåêñ áîëîí áýëãýâ÷ òºëºâëºëòèéí àðãàä
õàðèëöààã òîãòîîõ, õýðýãëýõèéí äàâóó òàëûã ñóðàëöàõ
ñºðºã õàðèëöààã òàéëáàðëàõ
òàñëàõ
-Áîëçîîíû ¿åä ãàðàõ
õ¿íäðýë¿¿äèéã òîîöîæ
ñóðàõ
-ÁÇÄÕ/ÕÄÕÂ/ÄÎÕ- ûí Ýð¿¿ë îð÷èí Ýð¿¿ë îð÷èí
òóõàé îéëãîëòòîé áîëîõ -Ýìíýëãèéí àíõíû òóñëàìæ áà -Ãýð îðíîî òîõèæóóëàõ, ýð¿¿ë
ò¿¿íýýñ ñýðãèéëýõ õóóëü ýðõ ç¿éí îéëãîëòòîé áîëîõ îð÷èí á¿ðä¿¿ëýõ
-Õ¿ñýýã¿é æèðýìñëýëò - Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ -Çàì òýýâðèéí áîëîí áóñàä îñîë
áà ¿ð õºíäºëòººñ àæèëä õóâü íýìðýý îðóóëàõ ãýìòëèéí ¿åä àíõíû òóñëàìæ
çàéëñõèéõ ¿ç¿¿ëýõ
-Öóñ àëäàõ, õºëäºõ -Íèéãìèéí àñóóäàëä õóâü
óñàíä æèâýõ, õàõàõ, õ¿íèé îðîëöîîã íýìýãä¿¿ëýõ
ò¿ëýãäýõ ¿åä àíõíû
òóñëàìæ¿ç¿¿ëýõ
-Àðüñ õàðøëûí ºâ÷íººñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ
-Õ¿÷èðõèéëëèéí
íèéòëýã ä¿ð òºðõèéã
ìýäýõ, òýäãýýðýýñ
çàéëñõèéõ
Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ òàëààð 1977 îíä Ýð¿¿ëèéã õàìãààëàõ
õóóëü, 1993 îíä Ìîíãîë óëñûí èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí äààòãàëûí õóóëü áàòëàãäàí ìºðäºãäºæ
áàéíà. Èðãýäèéí ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ýðõ, õàìãààëàõ ¿¿ðýãòýé áîëîõ òóõàé çààëòóóä
ìàíàé óëñûí øèíý ¿íäñýí õóóëèéí 2-ð á¿ëãèéí 16-ð ç¿éëèéí 6,17-ð á¿ëãèéí 2-ð ç¿éëä òóñ òóñ
áèé. Ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýë á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí çîðèëãî íü ñóðàëöàã÷äûã ýð¿¿ë ìýíäèéí
ºìíºõ ìýäëýãèéí õ¿ðýýãýý òýëæ, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé åðºíõèé îéëãîëòòîé áîëæ
õóâü õ¿í áà íèéãýìä àðõè, òàìõè ìàíñóóðóóëàõ áîäèñûí ¿ç¿¿ëýõ õîð íºëººã òîîöîæ
òýäãýýðèéã õýðýãëýõ ìóó çóðøëààñ òàòãàëçàõ, õàëäâàðààñ ñýðãèéëýõ, ýð¿¿ë
àæèëëàõ ÷àäâàð, òýäãýýðèéã õàìãààëàõ, áýõæ¿¿ëýõ, ºâ÷íººñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ,
èðýýä¿éãýý òºëºâëºõ, ãýð á¿ëèéí àñóóäàëä õàðèóöëàãàòàé õàíäàõ ÷àäâàðòàé áîëãîõîä
÷èãëýãäýíý.
12

13. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü íü ýíý óòãààðàà åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèóäàä
ýð¿¿ë ìýíäèéí õè÷ýýëèéã òîäîðõîé öàãààð îðóóëàõ áîëñîí. Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóä íü
ìýðãýæëèéí áîëîí åðºíõèé áîëîâñðîëûí ìýäëýãèéã äàâõàð îëãîõ ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýæ áàéíà.
Ãýâ÷ ºíººäºð ìàíàé ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèóäàä *Ýð¿¿ë ìýíä* õè÷ýýëèéí õºòºëáºð íü
ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíä îãò òóñãàãäààã¿é áàéäàã. Ãýòýë åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëü
10,11- ð àíãèä ýíý õè÷ýýë íü 7 õîíîãò 1 óäàà îðæ áàéõàä, ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä 10-ð àíãè
áóþó 1-ð êóðñûí îþóòíóóäàä îãò îðîõã¿é áàéæ áàéãààä, 11-ð àíãè áóþó 2-ð êóðñò íü 14
õîíîãò 80 ìèíóò áóþó 2 öàã îðæ áàéãàà íü ìàø èõ ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà. ßëàíãóÿà
ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä ñóðàëöàã÷èä íü äàäëàãûí õè÷ýýë äýýð ò¿¿õèé ýä, òîíîã
òºõººðºìæ, ÿíç á¿ðèéí ìàòåðèàëòàé õàðüöàæ áàéäàã áà ýäãýýð íü ºíººãèéí çàõ çýýëä
èõýíõ òîõèîëäîëä ÷àíàðûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é, ýð¿¿ë ìýíäýä íü ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ,
öààøäàà ìýðãýæëèéí ºâ÷ëºë ¿¿ñýõ çýðýã ñºðºã õàíäëàãà ãàðàõ ¿íäýñëýë áîëäîã ó÷ðààñ
*Ýð¿¿ë ìýíä* õè÷ýýëèéã Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéí 1, 2-ð êóðñò íü ìýðãýæëèéí îíöëîãò íü
òîõèðóóëæ 7 õîíîãò 2 öàãààð îðæ áàéõ íü çàéëøã¿é óðãàí ãàð÷ èðæ áàéãàà àñóóäàë þì.
Эрүүламьдрахгэдэгболхүнбүхниймөнхийнхүсэл, зорилгомөн.
Ирãýдийнэрүүламьдрахэрх,
эрүүлмэндээхамгаалахүүргийгМонголулсынхуультогтоомжидхуульчланзаасан
байдаг. ТухайлбалМонголУлсынэрүүлмэндийнòóõàé хуулийн 3.1.1-
рзүйлд“Ýð¿¿ëìýíä”ãýæõ¿íºâ÷èí, ýìãýãã¿éáàéõòºäèéã¿éáèåáÿëäàð, îþóíñàíàà,
íèéãìèéíàìüäðàëûíõóâüäñàéíñàéõàíáàéõûãхэлнэ”гэжзаасанбайдаг. Ýð¿¿ëìýíäèéíòóõàé
õóóëèéí çîðèëò íü ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõè òºðèéí áîäëîãî, ¿íäñýí çàð÷ìûã òîäîðõîéëæ,
èðãýíèé ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ, íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý
àâàõ ýðõèéã õàíãàõàä áàéãóóëàãà, àæ àõóéí íýãæ, èðãýí, àëáàí òóøààëòíû ã¿éöýòãýõ
¿¿ðýã ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãà, àæèëòíû ¿éë àæèëãààíû ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã òîãòîîõòîé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã çîõèöóóëàõàä îðøèíî /2 äóãààð ç¿éë. Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé
õóóëü òîãòîîìæ
Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü òîãòîîìæ íü ¿íäñýí õóóëü áîëîí òýäãýýðòýé íèéö¿¿ëýí
ãàðãàñàí õóóëü òîãòîîìæèéí áóñàä àêòààñ á¿ðäýíý
Ìîíãîë Óëñûí áîëîí îëîí óëñûí ãýðýýíä ýíý õóóëüä çààñíààñ ººðººð çààñàí áîë îëîí óëñûí
ãýðýýíèé çààëòûã äàãàæ ìºðäºíº
Түүнчлэн“Ýð¿¿ëìýíäèéãõàìãààëàõ,
ãýæõ¿íàìä¿ç¿¿ëýõíèéãìèéíýð¿¿ëìýíäèéíáîëîíýìíýëãèéíòóñëàìæ,
¿éë÷èëãýýãçîõèîíáàéãóóëàõçàìààðõ¿íàìûíýð¿¿ë ìýíäèéã õàíãàõàä ÷èãëýñýí àíàãààõ óõààí,
13

14. íèéãýì, ýäèéí çàñãèéí öîãö àðãà õýìæýýг”, “Íèéãìèéíýð¿¿ëìýíäèéíòóñëàìæ,
¿éë÷èëãýý”ãýæõ¿íàìûíýð¿¿ëìýíäèéíáàéäëûãòàíäàõ, õÿíàõ, õàìãààëàõ, áýõæ¿¿ëýõ,
ºâ÷èíýìãýãýýññýðãèéëýõ, ýð¿¿ëìýíäèéíáîëîâñðîëîëãîõ, àíàãààõ óõààíû ñóðãàëò, ýðäýì
øèíæèëãýýíèé àæèë ÿâóóëàõ, ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëººëºõ õ¿÷èí ç¿éëèéã ñóäëàõ,
òýäãýýðèéã àðèëãàõàä ÷èãëýãäñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí äàíãààð áîëîí òºð, îëîí
íèéòèéí, áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæòýé õàìòðàí ÿâóóëàõ ¿éë àæèëëàãààг,
“Ýð¿¿ëìýíäèéãäýìæèõ”ãýæõ¿íýð¿¿ëìýíäýýõàìãààëàõ,
ýð¿¿ëàæòºðºõçàí¿éëèéãäýìæèíóðàìøóóëàõàä÷èãë¿¿ëýíººðººáîëîíáóñàäòàéõàìòðàíÿâóóë
æáàéãàààðãàõýìæýýã”,
“Ýð¿¿ëìýíäèéíàíõàíøàòíûòóñëàìæ”ãýæõ¿íàìäýð¿¿ëìýíäèéíçàéëøã¿éáîëîí ýìíýëãèéí àíõíû
òóñëàìæ ¿ç¿¿ëýõýä ÷èãëýãäñýí ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû áàéãóóëëàãûí ¿éë
àæèëëàãààг”тустусзаасанбайдаг.
Хүнамынэð¿¿ëìýíäèéíòàëààðõèòºðèéíáîäëîãî,
çàð÷ìыгмөнхуультогтоомжоорбаталгаажуулсанбайдаг [5.29.]. Тухайлбал:
МонголУлсынэрүүлмэндийнхуулийн 4-рбүлгийн 1-
рзүйлдÒºðººñõ¿íàìûíýð¿¿ëìýíäèéíòàëààðäàðààõüáîäëîãûãõýðýãæ¿¿ëíý:
* Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä íü òºðèéí îíöãîé àíõààðàë, èâýýëä áàéíà.
* Èðãýäýä ýð¿¿ë ìýíäèéí àíõàí øàòíû òóñëàìæèéã ÿëãàâàðëàí ãàäóóðõàõã¿éãýýð
òýãø, õ¿ðòýýìæòýé ¿ç¿¿ëíý;
* ªì÷èéí òºðºë, õýëáýðèéã õàðãàëçàõã¿éãýýð ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä àäèë
òýãø õàíäàíà;
* ¯íäñýí õóóëüä çààñíû äàãóó òºðººñ èðãýäýä çàðèì òºðëèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã
¿ç¿¿ëíý;
* Òºðººñ õýðýãæ¿¿ëýõ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãîä äàðààõü ¿íäñýí çàð÷ìûã
áàðèìòàëíà:
* Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, äýìæèõ ¿éë àæèëëàãàà íü õ¿ì¿¿íëýã, ýíýðýíã¿é
¸ñ, øèíæëýõ óõààíû ìýäëýã, îëîëò, îð÷èí ¿åèéí áîëîí óëàìæëàëò àíàãààõ óõààíû àðãàä
òóëãóóðëàíà;
* Ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, äýìæèõýä íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýã
ãîë ÷èãëýë áîëãîõ áà ýìíýëãèéí òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõäýý ýð¿¿ë ìýíäèéí
áàéãóóëëàãóóäûí áèå äààñàí, íýýëòòýé, ºì÷èéí îëîí õýëáýðò òóëãóóðëàñàí áàéäëûã
õàíãàíà;
14

15. * Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãî, àðãà õýìæýý íü òºðèéí, çàõèðãààíû, íóòãèéí ººðºº óäèðäàõ,
ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîí áóñàä áàéãóóëëàãà, àæ àõóéí íýãæ, õàìò îëîí, ãýð á¿ë, èðãýíèé íýãäìýë
¿éë àæèëëàãààãààð õýðýãæèíý.
Èíãýæ òºðººñ àðä èðãýäèéí ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýõýýñ ãàäíà, èðãýäèéí ººðñäèéíõ íü õ¿ëýýõ
èðãýíèé ¿¿ðãèéã õóóëü÷ëàí çààæ ºãñºí áàéäàã.Òóõàéëáàë:
* Èðãýí ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ òàëààð äàðààõü ¿¿ðýã õ¿ëýýíý:
* Ýð¿¿ë ìýíäèéí áîëîâñðîë ýçýìøèõ, õýâø¿¿ëýõ, àìüäðàë àõóéí òààòàé íºõöºëèéã
á¿ðä¿¿ëýõ;
* Æèë á¿ð ýð¿¿ë ìýíäèéí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¿çëýã, øèíæèëãýýíä õàìðàãäàõ;
* Õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõ, äýìæèõ òàëààð çîõèîæ áàéãàà ýð¿¿ë ìýíäèéí
òóñëàìæ, ¿éë÷èëãýýíèé àæèëä îðîëöîõ;
* Õàëäâàðò ºâ÷èí òàðõàõààñ ñýðãèéëæ, õºë õîðèîíû æóðìûã ñàõèæ ìºðäºõ;
* Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä áîëîí íèéãýìä àþóë á¿õèé ºâ÷èí, õîðäëîãî, îñîë, ãýìòýë, îð÷íû ñºðºã
õ¿÷èí ç¿éëèéí òàëààð ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãàä öàã òóõàéä íü ìýäýýëýõ;
* Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ ¿éëäëèéã òàñëàí çîãñîîõ òàëààðõè ýð¿¿ë
ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí øààðäëàãûã áèåë¿¿ëýõ;
* Õàëäâàðò ºâ÷íèé ¿çëýã, øèíæèëãýýíä ººðèéí ñàíàà÷èëãààð áîëîí ýì÷, ýìíýëãèéí
áàéãóóëëàãûí øààðäëàãààð îðîõ;
* Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéãóóëëàãûí øààðäëàãà, çºâëºìæèéí äàãóó äàðõëààæóóëàëòàä
õàìðàãäàõ
Эрүүлмэндийнхичээлийнагуулга
Ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõûí òóëä õ¿íèé áèå ìàõáîäèéí äîòîð áîëæ áàéãàà ¿éë àæèëëàãààã
ñóäàëæ áàéæ, òýäãýýðèéã õàìãààëàõ ÷àäâàðòàé áîëíî. Èéì ìýäëýã ÷àäâàðûã:
Õ¿íèé áèå á¿òýö / àíàòîìè /
Ýäãýýðèéí ¿éë àæèëëàãàà / ôèçèîëîãè/
Ýð¿¿ë àõóé ãýñýí 3 ¿íäñýí ç¿éëèéã ñóäàëíà.
Àíàòîìè: Õ¿íèé áèå ìàõáîäü, ýðõòýí¿¿äèéí áèå á¿òýö, áàéðøèë õýëáýðèéã
15

16. Ôèçèîëîãè: Ýðõòýí¿¿äèéí òîãòîëöîî, áèåä ÿâàãäàõ ¿éë àæèëëàãààã ñóäàëíà.
Эрүүлахуй: Äýýðõè ìýäñýí ìýäëýãýý àìüäðàë äýýð ºâ÷èí ýìãýãã¿é áàéëãàõ, òýäãýýðýýñ
óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ äàäàë õýâøèëòýé áîëãîõîä ÷èãëýãäýíý.
Ýð¿¿ë áàéõ íü:
1. Áèå áÿëäðûí ýð¿¿ë ìýíä: Áèåìàõáîäü ºâ÷èí ýìãýãã¿é áàéõ
2. Ñýòãýõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä: Ǻâ ýð¿¿ë ñýòãýõ
3. Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä: ßìàð íýãýí ãàæ áîäèñ õýðýãëýõã¿é áàéõ
4. Îþóí ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíä: Ìýäýýëëèéã çºâ áîëîâñðóóëàõ, õ¿ëýýí àâàõ
Õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä: Õóâü õ¿ì¿¿ñ ººðñ人 ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàðòàé áàéõ
Áèå áÿëäðûí ýð¿¿ë ìýíä: ßíç á¿ðèéí íºõöºë áàéäàë ýð¿¿ë ìýíäèéí ýíý ÷èãëýëèéã
áèé áîëãîíî.
¯¿íýýñ çàðèìûã äóðäâàë:
Áèåèéí çºâ õýëáýð ãàëáèð, áóë÷èíãèéí çîõèöîë
ªâ÷èí ýìãýãèéã ýñýðã¿¿öýõ ÷àäâàð (äàðõëààíû òîãòîëöîî)
Õàðèó óðâàë ºãºõ ÷àäàâõè
Íàñ, õ¿éñýíä çîõèöñîí (òîõèðñîí) áèåèéí õ¿÷ ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð
ªâ÷èëñíèé äàðàà èëààðøèõ ÷àäàâõè
Ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíä: Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí òîéðîí, íºõöºë áàéäàëä äàñàí
çîõèöîæ, íèéãýìä ¿ð á¿òýýëòýé õàðèóöëàãàòàé àæèëëàæ, àìüäðàõ ÷àäâàðûã
ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäýä òîîöäîã. Ñýòãýöèéí õóâüä ýð¿¿ë ñàðóóë áóé õ¿í ë ñàÿ
íèéãýìäýý èòãýëòýé, ººðèéí ¿íý öýíèéã òîäîðõîéëæ ÷àäíà.
Ñýòãýõ¿éí ýð¿¿ë ìýíä: ªºðèéí áºãººä áóñäûí òóõàé ìýäðýìæýý çîõèöóóëàõ
÷àäàâõèéã àâ÷ ¿çäýã. ¯¿íä áèäíèé èòãýë ¿íýìøèëò òîãòîëöîî, ¿íý öýíý, õàíäëàãà íºëººëºõ
áºãººä ÿíç á¿ðèéí íºõöºë áàéäëûã äàâàí òóóëàõ ÷àäâàð, ººðòºº èòãýëòýé áàéõ
çýðýãëýëýýñ áàãàã¿é õàìààðíà.̺í ýðñäýëòýé ìýäýýëëèéí áîëîí àõóéí îð÷íû íºõöºë áàéäàëä
áîäèò ¿íýëãýý ºãºõ , ýðñäýëã¿é àìüäðàõ,ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ ¿éë÷èëãýý àâàõ
Ýð¿¿ë ìýíä, ºâ÷ëºë, òàõèð äóòóó áàéäàë íü õóâü õ¿íèé áà îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéí
õîîðîíäûí ø¿òýëöýýíèé öîãö íèéëáýð ìºí. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, õàìãààëàõ, ýì÷èëãýý, íºõºí
ñýðãýýõ ¿éë÷èëãýý ÿâóóëñíààð ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéã ººð÷ëºõ áîëîìæòîé. Äýýðõ àðãà
16

17. õýìæýýã çîõèñòîé ÿâóóëàõûí òóëä õ¿íèé íººöèéí (õ¿í õ¿÷íèé) áîëîí ñóäàëãàà, õÿíàëò
¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë çýðãèéã àãóóëñàí áóñàä ìàòåðèàëëàã íººö
áîëîëöîî ìàø ÷óõàë þì. Æèøýý íü: òàëàðõàë èëýðõèéëýõ, óóð óöààð, õàéð ñýòãýë, èíýýä
áàÿñàë, óéòãàð ãóíèã, áóõèìäàë, õîðñîë çýâ¿¿öýë, ñýòãýë õºäëºëºº èëýðõèéëýõ áàéäàë,
ýäãýýð íü á¿ãä ñýòãýë õºäëºëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì.
Õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä: Õóâü õ¿ì¿¿ñ ººðñ人 ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ÷àäâàðòàé
áàéõ
Îþóí ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíä: Ýð¿¿ë ìýíäèéí ýíý á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéã ä¿ðñëýí
¿ç¿¿ëýõýä õÿëáàð áóñ. Îþóí ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäëûã çàðèì îðíû íóòãèéí
óóãóóë, ìºí çàí çàíøèë, óëàìæëàëàà óðò óäààí õóãàöààíä õàäãàëæ ÿâàà íóòàã óñ,
ãàçàð íóòàã, óíàãàí áàéãàëüòàéãàà õîëáîãäñîí á¿ëýã õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä èë¿¿òýé àâ÷
¿çäýã. Äýëõèé åðòºíö äýýðõ îðøèí òîãòíîëûí íýãýýõýí õýñýã õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû
íýãäýë àìüäðàõ óõààíä ñóðàëöàõ ÷àäâàð, àìüäðàëûí ãîë çîðèëãîî ã¿éöýëä¿¿ëýõ
÷àäâàð, õàéðëàí äóðëàõ, áàÿð õººð, óéòãàð ãóíèãò àâòàõ, ýíõ òóíõ, ñýòãýë
òàéâàí áàéõ, àìüäðàëûí òóðøëàãàòàé áîëîõ íýã íýãýíäýý òóñëàìæ, äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ,
õ¿íäýòãýí õàéðëàõ ÷àäâàðûã îþóí ñàíààíû ýð¿¿ë ìýíä ãýíý.
Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä: ßíç á¿ðèéí íºõöºë áàéäàëä õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöàõ, ÿìàðâàà
ººð÷ëºëòºíä äàñàí çîõèöîõ ÷àäâàðûã àâ÷ ¿çäýã. Õàðèëöàí õàìààðàë áà ãýð á¿ë, íàéç íºõºä
õàìò îëîí, îéð äîòíûõîíòîé õàìòàð÷ àæèëëàäàã õýí á¿õýí íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí õóâüä
õàíãàëòòàé ãýäãýý õàðóóëíà.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿íäñýí 5 á¿ðýëäýõ¿í õýñã¿¿ä ººð õîîðîíäîî óÿëäààòàé. ªºðººð õýëáýë
íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãèéí ¿ð íºëºº èõýíõäýý íºãºº á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýãò íºëººëæ áàéäàã.
Èéìýýñ á¿õèé ë àñóóäëûã öîãöîîð íü àâ÷ ¿çýõ õýðýãòýé.
Эрүүлмэндбайхынтулддараахбагцмэдлэг, чадвар, дадал,
хандлагыгхүнөөртөөболовсролынагуулгаардамжууланэзэмшижтөлөвшүүлэху
чиртайюмбайна. Үүнийгбүрдэлхэсэгбүрээрньавчүзье.
Ìýäëýã 1: Ýð¿¿ë áèå
Ìýäëýã 1: áèåèéí ºñºëò õºãæèëò
Ýíý ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷èä äàðààõ ÷àäâàð àãóóëãûã ñóäàëíà
À. Ýðõòýí òîãòîëöîîíóóäûí óÿëäàà õîëáîîã òàéëáàðëàõ
17

18. Á. Àìüäðàëûí òóðøèä íàñíû ¿å÷ëýëòýé õîëáîîòîé áèå áîëîí ñýòãýë ñàíààíä ãàðàõ
ººð÷ëºëò¿¿äèéí øàëòãààíûã òàéëáàðëàõ
Â. Öóñíû äàðàëò, ñóäàñíû ëóãøèëòûí õýâèéí õýìæýýíä íºëººëäºã õ¿÷èí ç¿éëñèéã
òàéëáàðëàõ
Ã. Áîäèñûí ñîëèëöîîíû åðºíõèé ç¿é òîãòëûã òàéëáàðëàõ
Ä. Ñýòãýë õºäëºë áà äîòîîä ø¿¿ðëèéí áóë÷èðõàéí ¿éë àæèëëàãààíû óÿëäàà õîëáîîã
òàéëáàðëàõ
Å. Õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàâüòàëä îðîõîä õ¿ðãýäýã õ¿÷èí ç¿éëñ .ò¿¿íýýñ ãàð÷ áîëîõ
ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã íýðëýõ
Æ. ÁÇÄ /ÕÄÕÂ/ÄÎÕ–ûí íèéòëýã øèíæ òýäãýýðýýñ ñýðãèéëýõ àðãà çàìûã òàéëáàðëàõ
2 . ¯ð õºíäºëò, ò¿¿íýýñ ãàðàõ ñºðºã ¿ð äàãàâðûã òàéëáàðëàõ
È . Æèðýìñíèé ¿åèéí õÿíàëòàíä õàìðàãäàõûí à÷ õîëáîãäëûã íýðëýõ
É. Æèðýìñíèé ¿åèéí õîîëëîëò, õºäºë㺺í,õóâöàñëàëò, õÿíàëòûí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ
øààðäëàãàòàé ¿åä çîõèöóóëæ ñóðàõ
Ê. Àðõè, òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñîîñ õ¿íèé áèåä ¿ç¿¿ëýõ õîð õºíººëºëèéã áóñäàä
òàéëáàðëàõ, ò¿¿íýýñ àíãèæðàõàä òóñàëäàã áàéõ
Ë. Áè ãýð á¿ëèéíõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ ¸ñòîé ãýäãýý óõàìñàðëàõ
Ì. Áè íèéãìèéí íýãýí ãèø¿¿í ãýäãýý ìýäðýõ, ¿¿ðýã õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàõ
Í. Ñýòãýë õºäëºëºº çºâ çîõèöóóëæ èëýðõèéëýõ
Î. ªºðèéíõºº ñàíàà áîäëûã áóñäàä îéëãóóëàõ
Ñòðåññ ò¿¿íèéã ¿¿ñãýäýã õ¿÷èí ç¿éëñ , ò¿¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàìóóäûã òîî÷èõ
ª. Ñòðåññ ¿¿ñýõ ýåðýã ñºðºã ìýäðýìæ¿¿äèéã íýðëýõ, ñºðºã ìýäðýìæèéã ýåðýã áîëãîõ
àðãàä ñóðàëöàõ
Ï. Èðýýä¿éí çîðèëãî çîðèëòîî òîäîðõîéëîõ ÷àäâàð ýçýìøèõ
Ìýäëýã 2: Õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäûí õàðèëöàà / ãàäààä /
Ýíý ìýäëýãèéí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷èä äàðààõ ÷àäâàð ýçýìøñýí áàéõ àãóóëãûã ñóäàëíà.
À. Ãýð á¿ëèéí õàðèëöààíû àñóóäëûã çîõèöóóëàõ
Á. Ãýðëýëò, ò¿¿íèé ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã óõàìñàðëàõ, õàìòðàí àìüäðàõ ãýäýã îéëãîëòîîñ
ÿëãàæ îéëãîõ
Â. Ýöýã, ýõ áîëîõûí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà, ãýð á¿ë òºëºâëºëòºä õîñóóäûí ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã
óõàìñàðëàõ
Ã. Áóñäûí ýðõýìëýäýã ¿íýò ç¿éëñ, ÷àíàð, ¿çýë áîäëûã õ¿íäýòãýõ
18

19. Ä. Áóñäûí ¿çýë áîäîë, àðüñ ºíãº, øàøèí ø¿òëýã, áýëãèéí ÷èã õàíäëàãààð íü ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàõã¿é áàéõ
Å. Íèéãýìä ãàð÷ áóé ñºðºã àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýõýä áèåýð îðîëöîõ õóâü íýìðýý
îðóóëàõ
¨. Àðõè, òàìõè, ìàíñóóðóóëàõ áîäèñ õýðýãëýõã¿é áàéõ, ò¿¿íýýñ ãàðàõ àðãà çàìûã áóñäàä
õýëæ ºãäºã áàéõ, ººðºº õýðýãëýñýí òîõèîëäîëä ò¿¿íýýñ ãàðàõ
Ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿ðýí äóíä áîëîâñðîëûí àãóóëãûí ýð¿¿ë îð÷èíû çîðèëò íü ñóðàëöàã÷äàä
äàðààõ öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýä îðøèíî.
Ìýäëýã 3: Ýð¿¿ë îð÷èí
Ìýäëýã1. Ãýð-àõóéí ýð¿¿ë îð÷èí
Ýíý ìýäýýëëèéí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷èä äàðààõ ÷àäâàð ýçýìøñýí áàéõ àãóóëãûã
ñóäàëíà.
À. Ãýð á¿ë, íèéãýì, õàìò îëîí áîëîí ìýäýýëýëèéí îð÷èí õóâü õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ íºëºº.
Àþóëã¿é àæ òºðºõ, èðýýä¿éãýý òºëºâëºõèéí à÷ õîëáîãäîë
Á. Ýð¿¿ë ìýíä. Áýëãèéí àìüäðàë ãîî ñàéõàíòàé õîëáîîòîé ººðòºº õýðýãöýýòýé ¿íýí áîäèò
ìýäýýëëèéã îëæ àâàõ, ãýð á¿ëèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã óõàìñàðëàí , àþóë îñîëã¿é àìüäðàõ
÷àäâàðòàé áîëîõ
Â. Áèäíèé ýð¿¿ë ìýíä áîë îëîí õ¿÷èí ç¿éëèéí íýãäýë áèëýý. ªºðººð õýëáýë ýð¿¿ë ìýíä íü áèå
áÿëäàð, ñýòãýö, ñýòãýë õºäëºë, íèéãýì, îþóí ñàíààíû áàéäëûã á¿ðä¿¿ëæ áàéäàã.
Ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ ãîë õ¿÷èí ç¿éëñ
Ýð¿¿ë ìýíä, ºâ÷ëºë, òàõèð äóòóó áàéäàë íü õóâü õ¿íèé áà îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéí
õîîðîíäûí ø¿òýëöýýíèé öîãö íèéëáýð ìºí. Ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõ, õàìãààëàõ, ýì÷èëãýý, íºõºí
ñýðãýýõ ¿éë÷èëãýý ÿâóóëñíààð ýäãýýð õ¿÷èí ç¿éëñèéã ººð÷ëºõ áîëîìæòîé. Äýýðõ àðãà
õýìæýýã çîõèñòîé ÿâóóëàõûí òóëä õ¿íèé íººöèéí (õ¿í õ¿÷íèé) áîëîí ñóäàëãàà, õÿíàëò
¿íýëãýýíèé ¿ð ä¿íãèéí òàëààðõ ìýäýýëýë çýðãèéã àãóóëñàí áóñàä ìàòåðèàëëàã íººö
áîëîëöîî ìàø ÷óõàë þì. Æèøýý íü: òàëàðõàë èëýðõèéëýõ, óóð óöààð, õàéð ñýòãýë, èíýýä
áàÿñàë, óéòãàð ãóíèã, áóõèìäàë, õîðñîë çýâ¿¿öýë, ñýòãýë õºäëºëºº èëýðõèéëýõ áàéäàë,
ýäãýýð íü á¿ãä ñýòãýë õºäëºëèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì.
Çóðàã 1.2.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã
Ýð¿¿ë ìýíäèéã Ýð¿¿ë ìýíä áà ñàéí ñàéõàí áàéäàë ͺºö
òîäîðõîéëîã÷
Áîëîëöîî
Îð÷íû: 19
Ñóäàëãàà
Áèå áÿëäðûí ªâ÷ëºë õîðäëîãî, Òàõèð äóòóó
(¿éë àæèë ¯íýëãýý
Õèìèéí òàõèð äóòóó

20. Ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ
Áèäíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã ÿìàð õ¿÷èí ç¿éëñ òîäîðõîéëäîã âý? ¯¿íä îëîí õ¿÷èí ç¿éë áàéõ
áºãººä öàã õóãàöàà ºíãºðºõ òóñàì áàñ ººð÷ëºãäñººð èðæýý. Çàðèì õ¿÷èí ç¿éëèéã õÿíàõ
áîëîìæòîé áàéõàä èõýíõ íü ãàäíû õ¿÷èí ç¿éëñ áàéäàã òóë òýð áîëãîíûã õÿíàõ áîëîìæã¿é
áàéäàã.
Ýð¿¿ë Ìýíäèéã Äýìæèõ Îòòàâàãèéí /ßïîí/ òóíõàãëàëûã áîëîâñðóóëñàí þì. Ýíý
òóíõàãëàëààð ýð¿¿ë ìýíäèéã äýìæèõèéí òóëä õýðýãæ¿¿ëýõ ¿íäñýí 5 ñòðàòåãè àðãà
õýìæýýã òîäîðõîéëñîí.
Òóíõàãëàëûí ýõíèé õýñýãò ýð¿¿ë ìýíäýä íýí øààðäëàãàòàé ãýõ ç¿éëñèéí
æàãñààëòûã ãàðãàñàí áºãººä òýð íü: ýíõ òàéâàí, îðîí áàéð, ñî¸ë áîëîâñðîë, õîîë õ¿íñ, îðëîãî
çàðëàãà, òîãòâîðòîé ýêîëîãè, íººö áîëîëöîî, íèéãìèéí øóäàðãà ¸ñ, òýãø ýðõ
Ãýòýë äýýðõèéí èõýíõ íü ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàëáàðòàé øóóä õîëáîîã¿é áºãººä õºäºº àæ
àõóé, çàì òýýâýð, îð÷èí, îðîí ñóóö, áîëîâñðîë, õóóëü ýðõ ç¿é, àæèë ýðõëýëò çýðýã áóñàä
ñàëáàðóóäûí ãîë àñóóäàë áîëäîã. ̺í äýýðõ íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éëñ íü óëñ õîîðîíäûí áóþó á¿ñ
íóòãèéí õàðèëöàà õîëáîîíîîñ øàëòãààëæ, îð÷íû áà ìàðãààíòàé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îëîí
óëñûí õ¿÷èí ÷àðìàéëò èõýýõýí ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé.
Ýð¿¿ë ìýíäèéí çàãâàð ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºã÷ õ¿÷èí ç¿éëñèéã òîäîðõîéëñîí. Òýäãýýð
íü ººð õîîðîíäîî èæèë òºñòýé òàëóóäòàé. 1974 îíä Êàíàä óëñûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéä àãñàí Ìàðê
20

21. Ëàëîíäå ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õ¿÷èí ç¿éëñèéã àãóóëñàí 4 êàòåãîðè á¿õèé ýð¿¿ë
ìýíäèéí çàãâàðûã áîëîâñðóóëæýý. (Ëàëîíäå, 1974)
¯¿íä:
Õ¿íèé áèîëîãè : óäàìøëûí áà áèîëîãèéí øèíæ ÷àíàð
Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã: îðøèí àìüäàð÷ áóé àðãà, çàì
Îð÷èí: áèå áÿëäðûí áà íèéãìèéí
Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóñëàìæ: óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, ýì÷èëãýý, íºõºí ñýðãýýõ,
òóñëàìæ ¿éë÷èëãýýíèé õ¿ðòýýìæ
Õ¿íèé áèîëîãè íü ýð¿¿ë ìýíäèéí íýãýí òîäîðõîéëîã÷ ìºí
Ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîã÷ õàìãèéí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîë õ¿íèé óäàìøèë
ç¿éí áàéäàë þì. Õàìãèéí èëýðõèé òîä æèøýý àâ÷ ¿çýõýä íýã òîäîðõîé ºâ÷ëºëèéã ¿¿ñãýõ
ýñâýë õýä õýäýí õðîìîñîìûí ãàæèã áîëîõ óäàìøëûí ºâ÷ëºë¿¿ä áàéíà. Öóñ ãîîæèõ, óéëàíõàéí
ôèáðîç ãýõ ìýò æèøýýí¿¿äèéã äóðüäàæ áîëíî.
¯¿íýýñ ãàäíà õ¿íèé óäàìøëûí ç¿é òîãòîë íü àëèâàà ºâ÷ëºëä ìýäðýìòãèé áàéäàëä
õ¿ðãýäýã òàëààðõ áàðèìòûí ýõ ñóðâàëæ áàéäàã. Æèøýý íü: Ýöýã ýõ, ºâºº ýìýýãèéí àëü
íýã íü ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷òýé áàéñàí áîë áèäíèéã ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷ëºëä ºðòºìòãèé áàéäàëä
îðóóëäàã áàéíà. ¯¿íèé íýãýí àäèë ýöýã, ýõ, ýìýýãèéí àëü íýã íü õºõíèé õîðò õàâäðààð ºâäºæ
áàéñàí áîë îõèí íü ìºí ýíý ºâ÷èíä ºíäºð ýðñäýëòýé áàéæ áîëçîøã¿é áàéíà. Òéèì ó÷ðààñ
óäàìøëûí ç¿é òîãòîë íü áèäíèé ýð¿¿ë ìýíäèéã òîäîðõîéëîõîä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.
Àìüäðàëûí õýâ ìàÿã ýð¿¿ë ìýíäèéí íýãýí òîäîðõîéëîã÷ ìºí
Àìüäðàëûíõàà òóðø ÿìàðõóó çàí ¿éëòýé áàéõ íü ýð¿¿ë ìýíäýä èõýýõýí íºëºº ¿ç¿¿ëíý.
ªíãºðñºí 50 æèëèéí òóðø õèéãäñýí ñóäàëãààíààñ ¿çýõýä ýð¿¿ë ìýíäèéí àñóóäàë, áèäíèé çàí
¿éëèéí áàéäàë íü õîîðîíäîî íÿãò õîëáîîòîé áîëîõûã òîãòîîñîí. Ãýõäýý ýð¿¿ë ìýíä áà àìüäðàëûí
õýâ ìàÿãèéí õîîðîíäûí õàðèëöàí óÿëäààã ÿíç á¿ðèéí ñî¸ë, çàí çàíøëûí áàéäàëòàé õîëáîæ
¿çäýã íü Ýðòíèé Ãðåêèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí ¿åýñ ýõëýí íýãäñýí îéëãîëòîíä õ¿ðñýí àñóóäàë þì.
Èõýíõ óëñ îðîíä çàí ¿éëèéí ýðñäýëòýé áàéäàë íü ºâ÷ëºë, òàõèð äóòóó, íàñ áàðàëòûí
øàëòãààí áîëæ áàéíà. Æèøýýëáýë:
Õ¿ñíýãò 1.2.
ªÂ×˪Ë, ÒÀÕÈÐ ÄÓÒÓÓ,
ÝÐÑÄÝËÒÝÉ Õ¯×ÈÍ Ç¯ÉËÑ
ÝÍÄÝÃÄËÈÉÍ ØÀËÒÃÀÀÍ
Ç à í ¿ é ë è é í
21

22. Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, óóøèã, àì, óìàéí õ¿ç¿¿íèé õîðò õàâäàð,
Òàìõè
öóñ õàðâàëò, óóøèãíû àðõàã ºâ÷ëºë
Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, ýëýã, íîéð áóë÷èðõàéí ºâ÷èí, öóñ
õàðâàëò, öóñíû äàðàëò èõñýëò, õîîë áîëîâñðóóëàõ
Àðõè õýòð¿¿ëýí õýðýãëýõ
òîãòîëöîîíû õîðò õàâäàð, îñîë ãýìòýë, ñýòãýöèéí ºâ÷ëºë,
õ¿÷èðõèéëýë
ÕÄÕÂÄÎÕ, ýëýãíèé ¿ðýâñýë, Ẻðíèé äóòàãäàë,
Áóñàä õîðò çóðøèë
ñýòãýöèéí ýìãýã, àìèà õîðëîõ, õ¿÷èðõèéëýë, îñîë ãýìòýë
Àþóëã¿é áàéäàë õàíãàëòã¿é Çàì òýýâðèéí îñîë ãýìòýë, íàñ áàðàëò, òàõèð äóòóó áîëîõ
õàìãààëàëòûí á¿ñýý ç¿¿õã¿é áàéõ
Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, öóñ õàðâàëò, õºõíèé áîëîí õîîë
áîëîâñðóóëàõ òîãòîëöîîíû õîðò õàâäàð, èíñóëèíýýñ
Õîîë òýæýýëèéí õîìñäîë õàìààðàëã¿é øèæèí, á¿ä¿¿í ãýäýñíèé õîðò õàâäàð, ÿñíû
ñèéðýãæèëò, ÿñíû õóãàðàëò, õîîëíû äóòàãäàë, àìíû õºíäèéí
ýìãýã
Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, öóñ õàðâàëò, èíñóëèíýýñ
õàìààðàëã¿é øèæèí, á¿ä¿¿í ãýäýñíèé õîðò õàâäàð, ÿñíû
Õºäºë㺺íèé õîìñäîë
ñèéðýãæèëò, ÿñíû õóãàðàëò, ñýòãýöèéí ýìãýã,
òàðãàëàëò
ÕÄÕÂÄÎÕ, ýëýãíèé ¿ðýâñýë, óìàéí õ¿ç¿¿íèé õîðò õàâäàð,
Õàìãààëàëòã¿é áýëãèéí õàðüöàà ¿ðã¿éäýë, áàãà ààðöãèéí õºíäèéí ¿ðýâñýëò ºâ÷í¿¿ä, àðüñ
ºíãºíèé ºâ÷èí
Íàðíû õýò íºëºº Àðüñíû õîðò õàâäàð, àðüñíû ýðò õºãøðºëò
Ô è ç è î ë î ã è é í
Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, èíñóëèíýýñ õàìààðàëã¿é øèæèí,
Æèíãèéí èë¿¿äýë áà òàðãàëàëò õºõíèé õîðò õàâäàð, öºñ ÷óëóóæèëò, ¿å ìº÷íèé ºâ÷èí,
õóðõèðàõ
Öóñíû äàðàëò ºíäºð Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, öóñ õàðâàëò
Öóñàí äàõü õîëåñòåðîëûí õýìæýý Ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷èí, öóñ õàðâàëò
ºíäºð
Îð÷èí àõóé íü ýð¿¿ë ìýíäèéí íýãýí òîäîðõîéëîã÷ ìºí
22

23. Áèå áÿëäðûí áà íèéãìèéí îð÷èí ãýñýí 2 õ¿ðýýíä õóâààãääàã áàéíà.
Áèå áÿëäðûí îð÷èí: Áèå áÿëäðûí îð÷èí áèäíèé ýð¿¿ë ìýíäýä ÷óõàë ¿¿ðýã
ã¿éöýòãýäýã. Òîäîðõîé áàðèìò ìýäýýëëýýñ ¿çýõýä ãîë ìºðºí, óóë óñ, îé ìîä çýðýã îíãîí
áàéãàëüòàé õîâîð õàðüöäàã òºâ ñóóðèí ãàçàð àìüäàðäàã õ¿ì¿¿ñòýé õàðüöóóëàõàä õºäºº
îðîí íóòãèéí àìüäðàõ îð÷èí ýð¿¿ë ìýíäýä ýåðýãýýð íºëººëäºã áîëîõûã òîãòîîñîí.
Ãýòýë õºäºº îðîí íóòãèéí àìüäðàë, àõóé îð÷íîî îðõèîä õîòîä øèëæèí ñóóðüøèã÷èä
òèéì ÷ öººí áóñ áàéäàã. Áàéãàëèéí öýâýð îð÷èí áèäíèé ñýòãýöèéí ýð¿¿ë ìýíäèéã
ñàéæðóóëæ ç¿ðõ ñóäàñíû ºâ÷ëºëèéã áóóðóóëàõàä ÷óõàë íºëººòýé þì.
Õàðèí àæ ¿éëäâýðëýëèéí îð÷èí òîéðîí, õîã õàÿãäàë íü ýð¿¿ë ìýíäýä ìóóãààð íºëººëíº.
Æèøýý íü:
Àãààðûí áîõèðäëûí óëìààñ àìüñãàëûí çàìûí ºâ÷ëºë ¿¿ñýõ ìàãàäëàë ºíäºð
Õîîë, õ¿íñíèé áîëîâñðóóëàëòàíä õýðýãëýãäýõ ÿíç á¿ðèéí õèìèéí áîäèñóóä õîðò
õàâäðûí øàëòãààí áîëäîã.
Èõ õîòûí äóó, ÷èìýý ñîíñãîëä íºëººëäºã
Áîõèð óñ, õîã õàÿãäàë õàëäâàðò ºâ÷ëºëä õ¿ðãýäýã
Õîðòîé ºâñ óðãàìàë, õîðòîí øàâüæèéã óñòãàñíààð í¿¿ðñ õ¿÷ëèéí õèé èõýýð
¿¿ñ÷, äýëõèéí äóëààðëûã áèé áîëãîæ áàéíà
Àãààðæóóëàëò, á¿òýö çîõèîí áàéãóóëàëò ìóóòàé áàðèãäñàí áàéøèí áàðèëãà
çàðèì õ¿ì¿¿ñò ÿëàíãóÿà òàõèð äóòóó õ¿ì¿¿ñò èõýýõýí áýðõøýýë ó÷ðóóëäàã.
¯¿íýýñ ãàäíà îð÷íû äýýðõ õ¿÷èí ç¿éëñ ººð õîîðîíäîî áóþó áóñàä õ¿÷èí ç¿éëñòýé
óÿëäààòàé áºãººä òýäãýýð íü ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëæ áóé
òàëààðõ àñóóäàëä õ¿ì¿¿ñèéí àíõààðëûã õàíäóóëàõàä òèéì ÷ õÿëáàð áóñ
áàéäàã. ßàãààä ãýâýë áóñàä îëîí äàãàëäàõ õ¿÷èí ç¿éëñ òîäîðõîé áàéð ñóóðèéã
ýçýëæ áàéíà.
ªâ÷ëºë ¿¿ñãýõ îð÷íû õ¿÷èí ç¿éëñèéí õîð íºëºº, èëðýõ õóãàöàà 30-ààä æèë
¿ðãýëæëýõ òîõèîëäîë áàéäàã íü îð÷íû ñºðºã íºëººã òýð á¿ð øóóä àíçààðàõã¿éä õ¿ðäýã íü
õàðàìñàëòàé.
Õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäèéã õàìãààëàõàä òºð çàñãèéí ç¿ãýýñ òîäîðõîé õóóëü ýðõ ç¿éí
îð÷èí, áóñàä æóðàì ä¿ðìèéã áîëîâñðóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé. ªºðººð õýëáýë
çàñãèéí ãàçàð ¿éëäâýð, àæ àõóé íýãæèéí ¿éë àæèëëàãàà, àãààðûí öýâýðøèëò, òºðèéí áà
òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà, õóâèéí õýâøëèéí òåõíèêèéí àþóëã¿é áàéäàë çýðýãò õÿíàëò
23

24. òàâèõ, õàíãàëòòàé íººö áîëîëöîî, çîõèõ õºø¿¿ðýã á¿õèé ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõ íü ÷óõàë.
Õàðàìñàëòàé íü èõýíõ ä¿ðýì æóðàì , õÿíàëò, ¿íýëãýýíèé ¿éë àæèëëàãàà ýð¿¿ë ìýíäèéí
¿¿äíýýñ çîõèöóóëàãäàæ ÷àäàõã¿é áàéñààð áàéíà.
Íèéãìèéí îð÷èí: Îðîí ñóóö, óíäíû óñ, õîîë õ¿íñíèé ÷àíàð ñàéæèð÷, áîõèðäñîí óñ, õîã
õàÿãäëûã çàéëóóëàõ ¿ð ä¿íòýé àðãà õýðýãñë¿¿ä áèé áîëñíîîð õàëäâàðò ºâ÷íèé
òîõèîëäëóóä áóóðñàí áàéíà. Ýíý íü íèéãìèéí õ¿÷èí ç¿éëñèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ¿ç¿¿ëýõ ¿ð íºëººíèé
òàëààðõ ìýäëýã, ìýäýýëýë èõýýõýí à÷ òóñòàé áàéãààòàé õîëáîîòîé áîëíî.
Ýð¿¿ë ìýíäýä íºëººëºõ íèéãìèéí ÷óõàë õ¿÷èí ç¿éëñèéí òàëààð àâ÷ ¿çüå.¯¿íä:
Ñî¸ë çàí çàíøèë:
Õ¿éñ: Ýðýãòýé, ýìýãòýé÷¿¿äèéí ýð¿¿ë ìýíä ººð ººð, èõýíõè óëñ îðîíä
ýìýãòýé÷¿¿ä ýðýãòýé÷¿¿äèéã áîäâîë àðàé ºíäºð íàñàëäàã.
Áîëîâñðîë: Ýð¿¿ë ìýíäèéí áàéäàë áà áîëîâñðîëûí ò¿âøèí õîîðîíäîî øóóä õàðèëöàí
õàìààðàëòàé.
Àæèë ýðõëýëò: Àæèë ýðõýëñíýýð õ¿í ººðèé㺺 òàíèõ, ººðòºº èòãýëòýé áàéõ
ÿâäàë íýìýãäýíý. ̺í àæëûí íºõöºë áàéäëûã ñàéæðóóëàõ íü àæèëëàãñäûí ýð¿¿ë
ìýíäýä ýåðýã íºëººòýé.
Àìüäðàëûí ýõýí ¿å: Ýõèéí ýð¿¿ë ìýíä, çàí ¿éë (õºõººð õîîëëîõ, òàìõè òàòàõã¿é
áàéõ) õ¿¿õäèéí ýð¿¿ë ìýíäýä ñàéíààð íºëººëíº.
Ãýð á¿ëèéí ìàðãààí, õ¿÷èðõèéëýë õ¿¿õýä, çàëóó÷óóäûí ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæèëä ìóó
íºëººòýé.
Íèéãìèéí õàðèëöàà: ¯åðõýë íºõºðëºë, äýìæëýã á¿õèé ñ¿ëæýý, íèéãìèéí õàìãààëàë,
îéð äîòíûõíû äóëààí óóð àìüñãàë çýðýã íü ýð¿¿ë ìýíäýä ìàø ÷óõàë
Íèéãìèéí äýìæëýã, àíõààðàë, õàëàìæ äóòìàã õ¿ì¿¿ñèéí õóâüä ñýòãýöèéí
ººð÷ëºëòºíä 5 äàõèí èë¿¿ ºðòäºã. (Ìàðìîò 1999)
Çàì òýýâýð
 Îëîí íèéòèéí òýýâðèéí õýðýãñëèéí àñóóäàë øèéäýãäñýí, çàìûí õºäºë㺺íèé
àþóëã¿é áàéäàë õàíãàãäñàí íºõöºëä õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíä ñàéí áàéõ òàëòàé.
 Çàì òýýâýð õ¿ì¿¿ñèéã àæèëëàõ ñóðàëöàõ, àÿëàõ æóóë÷ëàõ áîëîìæèéã
õàíãàíà.
Áóõèìäàë
24

25.  Áóõèìäàë, óóð óöààð íü àëèâàà õ¿íèé õàëäâàð àâàõ, öóñíû äàðàëò èõñýõ,
ñýòãýë ãóòðàë, öóñàí äàõü õîëåñòåðîëèéí õýìæýý íýìýãäýõ çýðýã áàéäàëä
èë¿¿ ºðòºìòãèé áîëãîíî.
Äýýðõ á¿õ õ¿÷èí ç¿éë áèäíèé ýð¿¿ë ìýíäèéí õºãæëèéí ÷èã áàðèìæààã áèé áîëãîíî.
Èéìýýñ àëü ÷ ãàçàð íóòàãò àìüäàð÷ áóé á¿õ íàñíû õ¿ì¿¿ñò íèéãìèéí õàìãèéí òîõèðîìæòîé
îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõýä õàìò îëîí, õóâü õ¿í á¿ð õ¿÷èí ÷àðìàéëòàà íýãòãýõ íü ç¿éòýé.
1.4. Эрүүлмэндõè÷ýýëèéí ñòàíäàðòûã
áîëîâñðóóëàх,хичээлзаахаргазүйнүндэс
Õè÷ýýëèéí àãóóëãà áîë ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýõ ñèñòåìèéí íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã þì.
Äèäàêòèêèéí ¿¿äíýýñ õè÷ýýëèéí àãóóëãà íü ñóðãàí-ñýòãýë ç¿éí øààðäëàãóóäûã õàíãàñàí
áàéõ ó÷èðòàé. Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã áîëîâñðóóëàõäàà äàðààõ ¿å øàòòàé ¿éë
àæèëëàãààã ÿâóóëàõ õýðýãòýé.
Íýãä¿ãýýð øàò. Ìýðãýæèëòýí áýëòãýõýä òóõàéí õè÷ýýëèéí ýçëýõ áàéð ñóóðèéã
òîäîðõîéëæ, ò¿¿íèéã ñóäëàõ çîðèëãûã òîãòîîæ ºãíº. ªºðººð õýëáýë, òºãñºí ãàðàõ
ìýðãýæèëòíèé àæëûí áàéðíû òîäîðõîéëîëòûã ¿íäýñëýí òóõàéí õè÷ýýëèéã ¿çñýíýýð ÿìàð
øààðäëàãûã õàíãàõ áîëîìæòîé áîëîõûã òîäîðõîéëíî. Èíãýñíýýð òóõàéí õè÷ýýëèéã ñóðãàëòûí
òºëºâëºãººíä òóñãàõ øààðäëàãûã çààæ ºãíº.
Õî¸ðäóãààð øàò. Òóõàéí õè÷ýýëèéí á¿òýö, á¿ðýëäýõ¿¿íèéã òîäîðõîéëíî. Õè÷ýýëèéí
á¿òöèéã òîäîðõîéëîõäîî ñóäëàõ îáúåêò, ò¿¿íèéõýý ìýðãýæèëòíèé ìýðãýæëèéí ¿éë
àæèëëàãààíä ¿ç¿¿ëýõ íºëººã çºâ òîäîðõîéëîõîîñ ýõýëíý. Õýðýâ òóõàéí õè÷ýýë íü
ìýðãýæëèéí ¿éë àæèëëàãààíû øèíæëýõ óõààíû ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ áàéãàà áîë ò¿¿íèé
á¿òýö íü õàðãàëçàõ øèíæëýõ óõààíû ëîãèêò òóëãóóðëàí òîäîðõîéëîãäîíî. Õýðýâ òóõàéí
õè÷ýýë ÿìàð íýãýí îáúåêòûã òàéëáàðëàæ áàéãàà áîë ò¿¿íèé á¿òýö íü îáúåêòûí àíãèëàëä
òóëãóóðëàíà. Íýã íýðòýé áîëîâ÷ ìýðãýæèëòýí áýëòãýõ çîðèëãîîñ õàìààð÷ ººð ººð á¿òýöòýé
õè÷ýýë áàéõûã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é.
Ãóðàâäóãààð øàò. Õè÷ýýëèéí ñýäýâ òóñ á¿ðýýð ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäàëä òàâèõ
øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ çàìààð áîëîâñðîëûí çîðèëãûã óëàì íàðèéñãàí òîäðóóëíà. Òóõàéí
ñýäâèéã ¿çñýíèé ýöýñò îþóòàí ýçýìøñýí ìýðãýæèëòýéãýý õàðãàëçàõ øààðäëàãàòàé
÷àäâàðûã îëæ àâñíûã øàëãàõ áîëîìæòîé áàéõ ó÷èðòàé. Òóõàéí ñýäâýýð ýçýìøèõ ìýäëýã,
÷àäâàðò òàâèõ øààðäëàãûã òîäîðõîéëîõ íü òýäãýýðèéã øàëãàõ ôóíêöèéã òîäðóóëæ
ºãºõèéí çýðýãöýý ëàáîðàòîðè, áèå äààõ àæëûí àãóóëãûã òºëºâëºõ ¿íäýñ áîëæ ºãíº.
25

26. ĺðºâä¿ãýýð øàò. Ëàáîðàòîðè, ïðàêòèêèéí õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ人, òýäãýýð íü
÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõýä ÷èãëýñíèéã îíöãîéëîí àíõààðàõ õýðýãòýé.
Òàâäóãààð øàò. Îþóòíû áèå äààõ àæëûí õýìæýý, àãóóëãûã òîäîðõîéëíî.
Çóðãààäóãààð øàò. Êóðñûí àæèë, òºñëèéí àãóóëãûã òîäîðõîéëæ ºãíº. Êóðñûí
àæèë, òºðºë íü ìýðãýæèëòýíä çàéëøã¿é îëãîõ ìýäëýã, ÷àäâàðûã õàíãàõàä ÷èãëýãäýíý.
Òºãñãºëèéí øàò. Õè÷ýýëèéí õºòºëáºð çîõèîã÷èä õè÷ýýë õîîðîíäûí óÿëäàà, õîëáîîã
äàõèí òîäðóóëæ, ¿¿íòýé óÿëäóóëàí õè÷ýýëèéí àãóóëãàä çîõèöóóëàëò õèéõ øààðäëàãà
ãàð÷ áîëíî. Ò¿¿íýýñ ãàäíà çààõ àðãà, òóðøëàãàäàà ¿íäýñëýí ëåêö, ñåìèíàð, ëàáîðàòîðè,
ïðàêòèêèéí õè÷ýýëèéí õàðüöààã òîãòîîæ, òýäãýýðò íîîãäîõ öàã áóþó ìýäëýãèéí
áàãòààìæèéã òîäîðõîéëíî.
Ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíä òóñãàãäñàí õè÷ýýë á¿ðèéí àãóóëãûã òîäîðõîéëñíû ¿íäñýí
äýýð ò¿¿íèé ñòàíäàðòûã òîãòîîæ, õè÷ýýëèéí òîäîðõîéëîëòûã áîëîâñðóóëíà.
Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã öàãààð õýìæèõèéí òóëä òóõàéí õè÷ýýëýýð îëãîõ ìýäëýãèéí
áàãòààìæ, îþóòíû õºäºëìºð çàðöóóëàëòûã òîîöîí, ìýðãýæëèéí òýíõèì äýýð õýëýëöýæ
òîãòîîíî. Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã òîäîðõîéëñíû äàðàà õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëíà.
Õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòûí òîäîðõîéëîëò, õºòºëáºðò õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí
òºëºâëºãºº, îþóòíû áèå äààñàí àæëûí ãðàôèê çààâàë òóñãàãäàíà. Õè÷ýýëèéí ñòàíäàðòûí
òîäîðõîéëîëò áîëîâñðóóëæ ìºðäºõ íü áàãø áà îþóòíû óëèðëûí òóðø æèãä à÷ààëàëòàé
áàéëãàõ, áàãø, îþóòàí ¿éë àæèëëàãààíäàà õàðèëöàí õÿíàëòòàé áàéõ, îþóòàíä áàãøààñ
àâàõ îíîî, ¿íýëãýý èë òîä áàéõ, èíãýñíýýð òîäîðõîé ìýäëýã ýçýìøèæ áàéãàà îþóòàíä áàãøèéí
ç¿ãýýñ ¿éë÷ëýõ ¿éë÷èëãýýã ÷àíàðæóóëàõ çýðýã îëîí òàëûí à÷ õîëáîãäîëòîé áîëäîã.
Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä çààãäàõ õè÷ýýëèéí ñóðãàëòûí àãóóëãà, ñòàíäàðòûã
ººð÷ëºõèéí òóëä äàðààõ õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéã õàìààðóóëàí àâ÷ ñóäàëñàí.
Ìýðãýæëèéí áîëîâñðîëûí ñóðãóóëüä òàâèãäàõ áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, øààðäëàãà,
ñóðãàëòûí àãóóëãà, õè÷ýýë¿¿äèéí ñòàíäàðòûã áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿é.
¯¿íä ìàíàé Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëü íü Åðºíõèé áîëîâñðîëûí ñóðãóóëèéí 10, 11- ð àíãèéí
ñóðãàëòûí òºëºâëºãººòýé àäèë ïðîãðàììààð ñóðãàëòàà ÿâóóëààä äýýð íü ìýðãýæëèéí
áîëîâñðîë îëãîäîã. Ãýòýë ìàíàé Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëèéí ñóðãàëòûí òºëºâëºãººíä Ýð¿¿ë
ìýíäèéí õè÷ýýëèéí òºëºâëºãºº îãò òóñãàãäààã¿é áàéäàã áà çºâõºí ººðèéí äîòîîä
çîõèöóóëàëòààð Ýð¿¿ë ìýíä õè÷ýýëèéã 11-ð àíãèä íü ñ¿¿ëèéí óëèðàëä íèéò 18 öàã îðæ
áàéãàà íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéãàà þì.
26

27. Ìýðãýæëèéí ñóðãóóëüä çààãäàõ õè÷ýýë¿¿äèéã ÿâóóëàõ òóñ ñóðãóóëèéí áàãøëàõ
áîëîâñîí õ¿÷èí, ìàòåðèàëëàã áààçûí õàíãàìæèéí ñóäàëãààãààð:
Äàðõàí-ªð㺺 ñóðãóóëü íü íèéò 1102 îþóòàí ñóðàã÷èäòàé, 53 áàãøòàé. ¯¿íýýñ Ýð¿¿ë ìýíä
õè÷ýýëèéã 328 ñóðàã÷ 11-ð àíãèäàà ñóäàëäàã *Ýð¿¿ë ìýíäèéí êàáèíåò*-èéã 2006-2007 îíû
õè÷ýýëèéí æèëä øèíýýð áàéãóóëñàí. Ýíý íüáîëîâñðîë òºâººñ îëãîäîã êàáèíåòèéí ãýð÷èëãýý
àâñàí. Êàáèíåòàä 1 óäàà 28-30 îþóòàí çýðýã õè÷ýýëëýõ áîëîìæòîé áà ñóðãàëòàíä
øààðäëàãàòàé ¿ç¿¿ëýí, òàðààõ ìàòåðèàë, íîì ñóðàõ áè÷èã, ä¿ðñ áè÷ëýã¿¿ä, DVD, CD,
áèåò ¿ç¿¿ëýíã¿¿ä áàéãàà íü õàðüöàíãóé ñóðãàëòûí îð÷èí çºâ á¿ðäýæ áàéãàà ñàéí ýõëýë
ìºí.
“Ýð¿¿ë ìýíä” õè÷ýýëèéí øèíý÷èëñýí õºòºëáºðèéã Ìýðãýæëèéí
ñóðãóóëèéí ñóðãàëòàíä туршиж õýðýãëýñýí ä¿í,
цаашидболовсронгуйболгохаргазам
Õî¸ðäóãààð á¿ëýã
2. 1. Ñóäàëãààíû àæëûí ¿ð ä¿í
Ìýðãýæëèéí 11-ð àíãèóäàä îðîõ “Ýð¿¿ë ìýíä” õè÷ýýëèéí ñýäýâ÷èëñýí òºëºâëºãºº
Õ¿ñíýãò 2.1.
Ñýäâèéí Áàãö Áàãö öàã
¹ Äýä ñýäýâ Öàã
íýð öàã Ñåì Ëåêö Ëàá
Áîäèñûí ñîëèëöîî, åðºíõèé ç¿é òîãòîë 2 2
Æèðýìñíèé ¿åèéí õîîëëîëò, õóâöàñëàëò,
õºäºë㺺í, õÿíàëòàíä áàéõûí à÷
4 2 2
Ýð¿¿ë áèå -1
õîëáîãäîë, Àþóëã¿é ñåêñ áà ÁÇÕª, ÄÎÕ-
ûí òàëààð
1 12
Àìíû õºíäèéí ýð¿¿ë àõóé 2 2
Ãîî ñàéõíû á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã
ñîíãîæ, õýðýãëýõýä ø¿¿ìæëýëòýé 2 2
õàíäàõ
Ä¿ãíýëò õè÷ýýë 2
Èðýýä¿éí àìüäðàëàà òºëºâëºõ 2 2
Ýð¿¿ë Ãýðëýëò, ò¿¿íèé ¿¿ðýã, õàðèóöëàãûã
2 6 2
õàðèëöàà óõàìñàðëàõ
Ä¿ãíýëò õè÷ýýë-1 2
Ç¿ðõ, ñóäàñíû áîëîí àìüñãàëûí ýðõòýí
Ýð¿¿ë áèå-
3 18 òîãòîëöîîíû á¿òýö, ¿éë àæèëëàãààòàé 2 2
2
òàíèëöàõ
27