1. ЭКОЛОГИ БА БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ ЛЕКЦ 4
Хичээлийн сэдэв: Экосистем (биогеоценоз)
Английн эрдэмтэн А.Г. Тенсли: Биологи болон физик орчны хоорондын холбоог
“Экосистем”гэж томъёолсон (1935). 1930-1940 онд эхлээд дэлхийн бөмбөрцгийн гадаргуу
дахь амьтай, амьгүй биетийн нэгдмэл тогтолцоог судлах чиглэл бий болсон юм. Үүнд дараах
дөрвөн эх сурвалж их үүрэг гүйцэтгэсэн.
А. Тенсли. Амьд биес, амьгүй хүчин зүйлүүд харилцан адил оролцож бүрдүүлсэн уян
хатан тэнцвэрийн харьцангуй тогтвортой тогтолцоог "экосистем" гэж тодорхойлсон. Ой
мод, хээр тал, гол горхи, аквариумтай загас гэх мэт нь экосистемийн эгэл хэлбэр болдог.
Оросын эрдэмтэн В.Н.Сукачев 1940 оны үеэр биогеоценозын тухай сургаалыг
боловсруулсан байна. Биогеоценоз (сав шим бүлгэмдэл) нь дэлхийн шим мандлын
тархалтын эгэл нэгж бөгөөд ургамал бүлгэмдлийн (фитоценозын) эзлэх талбайгаар
тодорхойлогддог байна.
Английн эрдэмтэн Р. Линдеман 1942 онд экосистемийн судалгаанд анх удаа
энергийн шилжих хувьсах байдлыг тооцох хандлагыг дэвшүүлж, гаднаас экосистемд орсон
энерги тэжээлийн дамжлага бүрд хэрхэн шилжсэн тоо хэмжээг тооцож үзсэн байдаг.
Оросын эрдэмтэн Е.М. Лавренко 1945 онд дэлхийн бөмбөрцгийн гадаад бүрхэвч дэхь
өвөрмөц мандал -фитогеосфер (дэлхий ургамал мандал)-ийн тухай ойлголтыг томъёолж,
нарны гэрлийг хүлээн авч органик бодис бүрдүүлж, улмаар бүх амьд биесийн энерги
хангамжийг нөхцөлдүүлдэг дэлхийн ногоо ургамлын үүргийг экосистемд дэвшүүлэн
тодорхойлсон юм.
Фитогеосферт биогеоценозоос гадна тропосферийн доод давхраа, ургамлын үндэс,
бичил амь биес, амьтдын орших газрын хөрс уг давхаргыг оролцуулж тодорхойлсон байна.
Экосистем бол өөр хоорондоо тэжээлийн хэлхээгээр холбогдсон бүх амьд бие,
тэдгээрийн бодисын солилцоо энергийн хувиралд оролцох орчин тойрны амьгүй
бүрэлдэхүүн хэсгүүдийн нэгдмэл тогтолцоо юм.
Экосистемийн бүтэц бүрэлдэхүүн.
Экосистемийн бүтэц нь: Орон зайн тогтоц,
үйл ажиллагааны тогтоц гэсэн хоёр талтай
байдаг.
Орон зайн тогтоц нь: Бүрэлдэхүүн
хэсгүүд, бүтэц байгууламж, харилцаа
холбооны нийлэмж гэсэн гурван янзаар
илэрхийлэгдэнэ.
Биогеоценозын загвар
Орон зайн тогтолцооны бүрэлдэхүүн
хэсэгт амьд биетийн зүйлийн бүрдэл,
популяци, амьдралын хэлбэр ордог. Бүтэц
байгууламж гэдэгт ургамлын бүлгэмдэл,
түүний ярус /өндөр намын зэрэглэл/, синуз, бүлэглэл, амьтдын тоо толгой, бүтээмж, нэгж
талбайд ноогдох тоо, хэмжээ зэрэг үзүүлэлт багтдаг.
Харилцаа холбооны нийлэмжид хоол тэжээлийн холбоо, зүйлүүдийн хоорондын
харилцаа, бүлгэмдлийн доторхи гишүүдийн харилцаа орно.
Амьд биетүүдийн бүрэлдэхүүнийг тодорхойлохдоо ургамал амьтан, бичил биетний
зүйлийн бүрдлийн нийт тоо, нэгж талбай (м, 100м ) дахь зүйлийн тоо, өсөлт, хөгжлийн оргил
үеийн биеийн жингийн хэмжээ (г/м) ангилал зүйн болон экологийн оролцох хуваарь
үзүүлдэг.
1

2. ЭКОЛОГИ БА БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ ЛЕКЦ 4
Экосистемийн бүтэц. Экосистемийн бүтцийг тэжээлийн бүрэлдэхүүн, мөн нөхөн
сэргээгдэх чадвар, амьтан организмын хооллох арга, хэв шинжийг үндэслэн хоёр ангилдаг.
Биогеоценозод оролцож байгаа ургамлын бүлгэмдэл нь түүний гадаад төрх байдал, эзлэх
талбай, дотоод уур амьсгал, хөрсний шинж чанар, амьтад бичил амьд биесийн бүрдэл,
байршлыг тодорхойлдог.
Усны экосистем. Дэлхийн усан бүрхэвч нь амьдралын байдалд нөлөөлөх олон чухал
шинжүүдтэй. Усанд хүчилтөрөгч бага, том амьтад шууд амьсгалахад хүрэлцдэггүй зэрэг нь
амьсгалын системийн эволюцийн гол хүчин зүйл болдог. Усны тунгалаг шинж чанараас
плактон, нектон организмын өнгө хамаардаг. Усны шинж чанар нь ургамал, амьтдын үржил,
тоос хүртээх, гаметуудыг тараах, авгалдайг амьдруулах зэргээр нөлөөлдөг.
Усны гүнд нарны гэрэл харинцан адилгүй нэвтэрдэг, гүнээс хамааран даралт янз бүр,
хуурай газар хэрхэн байрласан зэргээс хамааарч усанд амьдрагч организмууд зарим нь гүнд,
нөгөө хэсэг нь гадаргууд ойр амьдардаг.
Ус нь дуу чимээг агаараас илүү хурдан дамжуулдаг, усан орчинд амьтад амьдралын өргөн
хязгаарт амьдардаг. Усын тунгалагжилт, гэрэл нэвтрүүлэх чадвар, урсах хурд, давсжилт,
ууссан хийн агууламж зэрэг шинж чанарууд ч нөлөөлнө.
Усны объектын онцлог нь усны термодинамикийн шинж чанараар тодорхойлогддог. Энэ
нь усны хувийн дулаан шингээлт агаараас их нуугдмал хайлуулах дулаан ихтэй байдаг. Үүнд:
o 1кг мөс хайлуулхад ЗббДж дулаан шаардана.
o 1кг ус ууршуулхад 2.24х 10 Дж дулаан шингээнэ.
o +4С гэхэд хамгийн их нягт байдаг.
Усыг урсгал бол лентик, урсгалгүй бол лептик гэж хоёр ангилна. Усны химийн шинж
чанар нь усны амьтдын даралтыг тохируулж, усанд ууссан бодисоор хооллох гол хүчин зүйл
болдог. Усны ёроолд амьдардаг амьтдыг бентос, усны ёроолын хад чулуу, мод зэрэг хатуу
юмны гадаргууд наалдаж бэхлэгдэн амьдардаг биетүүийг перифитон гэнэ. Усанд идэвхгүй
хөвж амьдардаг амьтдыг плактон, идэвхтэй сэлж амьдарч буй амьтдыг никтон гэнэ. Ус
агаарын зааг дээрх бүлгийг нейстон гэнэ. Үүнд шумуул, хэвэл хөлт, зөөлөн биетүүд, нялцгай
биетний авгалдай хамаарна. Зарим тохиолдолд биеийн тодорхой хэсэг нь усанд нөгөө хэсэг
нь агаарт амьдардаг. Үүнийг плейстон гэнэ. Үүнд замаг, зарим зүйлийн дээд ургамлууд орно.
Ус нь дуу чимээг агаараас илүү хурдан дамжуулдаг, усан орчинд амьтад амьдралын өргөн
хязгаарт амьдардаг. Урсгал усан санг гүнээр нь гурван бүсчилэлд хувааж болно. Үүнд:
Литораль бүс. ус сангийн эрэг хөвөө орчмын гэрэл бүрэн нэвтэрдэг, энд усны бүх
ургамал зарим замаг ургадаг.
Лимнетик бүс. Литораль бүснээс доош оршдог. Гэрлийн идэвхтэй хэсэг нэвтрэх усны
зузааны хязгаарын бүсэд плактон, нейстон зүйлүүд зонхилж амьдарна. Лимнетик бүсийн
доод хязгаарыг Компенсиацийн шугам гэнэ. Энэ шугам хүртэлх гэрэл 1% нэвтэрдэг учраас
фитоплактон зэрэг фотосинтез явуулдаг организмууд нилээд тархсан байна.
2

3. ЭКОЛОГИ БА БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ ЛЕКЦ 4
Ёроолын бүс. Цэнгэг усны болон далай тэнгисийн бентос организм амьдардаг
хамгийн доод ёроолын хэсэг бөгөөд нарны гэрэл нэвтэрдэггүй учраас гүний амьтад өөрөөсөө
гэрэл цацруулах буюу хурц тод өнгөтэй болсон байдаг. Усад амьдрагчдыг, бусад
экосистемийн адил тэжээлийн хэлхээгээр нь:
o Автотроф /органик биш бодисоор хооллогчид/ продуцент
o Фаготроф /бактерээр хооллогчид/ макроконсумент
o Сапротроф /сэгээр хооллогчид/ микроконсумент гэж ангилах ба эдгээр нь ихэвчлэн
органик бодисыг устгагчид юм. Тогтмол ба урсгал усан сангууд өөрийн бүтцээрээ
маш олон янз, тус бүрийн экологийн суурьт тохирсон температурын улирлын
хэлбэлзэлтэй байдаг. Тогтмол усан санд, усын хөдөлгөөн буюу урсгалын хурд,
хагшаас тунах, өөрийгөө цэвэрлэх процесс, задрал зэргийн онцлогийг буй болгодог
нь илүүдэл бодисыг гадагш хаях зэрэгт трубулентность үйлчилдэг.
Газрын гадаргуун экосистем. Газрын гадаргуу дээрх экосистемийн нэг адил олон
эгнээтэй юм. Газрын гадаргуу өндөршлөөс хамаарч түүний ургамлын бүрхэвч хэрхэн
өөрчлөгдөж байгааг энгийн нүдээр харж болно. Эгнээ бүрийн өөрчлөлтөөр энд амьдрагчдын
ургамал, амьтан хоорондын ялгаа гарч байдаг. Газрын гадаргуу дээрх биогеоценозын хэвтээ
бүтцийг синуз гэж нэрлэдэг. Газрын гадаргуун биогеоценозод зөвхөн доминант байхаас гадна
орчны температур, чийгшил, гэрэлтүүлэг, хөрсний нөхцлийг өөрчлөх үүрэг гүйцэтгэдэг ба
үүнийг "эдификатор" гэж нэрлэдэг.
Экосистемийн гомеостаз ба сукцесс. Байгалийн экосистемүүдийн ой, усан сан зэрэг
нь удаан хугацаагаар хэдэн арваас хэдэн зуун жил тодорхой орон зай ба цаг хугацааны хувьд
тогтвортой байдаг. Ийм тогтворыг хадгалахын тулд бүрдүүлэх эх үүсвэрүүд болох бодисын
урсгал, эрчим хүч, организмууд ба хүрээлэх орчны хооронд бодисын солилцооны ижилсэх ба
ондооших (ассимиляци-диссимиляц) процесс явагдана. Ямар ч экосистем туйлын
хөдөлгөөнгүй тогтвортой байж чаддаггүй. Хамгийн гол ойлголт бол зөв үечлэлтэй байх нь
системийг тэнцвэрээс гаргадаггүй юм.
Экосистемийн хөдөлгөөнт тогтвортой тэнцвэрийн байдлыг гомеостаз гэж нэрлэдэг.
Гомеостаз бүрийн бүлэглэлүүдийн шинж чанар ба зүй тогтол нь адил биш байдаг. Хэвийн
биогеоценозод гомеостазыг хүрээлэн буй байнгын мэдээлэл авдаг "нээлттэй" систем хангаж
байдаг. Фотосинтезээр амьдардаг ургамал нарны эрчим хүчнээс химийн бодисын масс авах ба
үүний үр дүнд хуримтлал буюу задрал байнга явагдаж байдаг. Хүний бий болгосон
антропоген экологийн системд өөр байдаг. Энд байгалийн зүй тогтол үйлчлэвч жинхэнэ
биогеоценозтой адил "нээлттэй" гэж авч үзэж болохгүй. Байгалийн экосистемд хөдөлгөөнтэй
тэнцвэрийн байдал байнга байхгүй аажимдаа түүнийгээ алдаж эхэлдэг. Энэ өөрчлөлтүүд
юуны өмнө биогеоценозын бүрэлдэхүүнд байгаа амьд популяцид илэрдэг. Энэ нь дэс
дарааллын шинж чанартай явагдах ба нэг биоценоз, нөгөөгөөр солигдохыг сукцесс гэнэ.
Жишээ нь: Унасан модыг мөөгөнцөр, бактериуд идэж эхлэх ба дараа нь ялзрахад
субдеструктор нэртэй мөөг урган, эцэст нь модлог эдийг хөнөөдөг гумификатор мөөг бий
болдог. Үүний зэрэгцээ ксилогфаг гэж нэрлэгддэг шавьжнууд их үүрэг гүйцэтгэхийн зэрэгцээ
янз бүрийн бактерууд идэвхтэй оролцдог.
Сукцессийг дотор нь:
-Зооген /Амьтны үйлчлэлээр/
-Фитоген /Ургамлын үйлчлэлээр/
-Антропоген /Хүний үйлчлэлээр/
-Байгалийн гамшиг /түймэр, салхи, агаарын бохирдол/
3

4. ЭКОЛОГИ БА БАЙГАЛЬ ХАМГААЛАЛ ЛЕКЦ 4
Хүн экосистемд сукцессийн ямар үед байхад үйлчлэхээс хамаарч тухайн экосистемийн
цаашдын хөгжил тодорхойлогдоно. Сукцесс бол зөвхөн биотыг өөрчлөөд зогсохгүй, бүхэл
бүтэн эргэлтгүй процесс тул абиот хүчин зүйлсийн бүх цогцолборыг өөрчилдөг.
Экосистемийн энерги. Байгаль экологийн нэн чухал бүрэлдэхүүн хэсгийн нэг нь
энергийн эх үүсвэр юм. Аливаа зүйлс энергийн үйлчиллээр үүсч бий болж байдаг. Энергийн
шинж төлөв нь дараах хуулиудаар тодорхойлогдоно. Үүнд:
1.Энерги хадгалагдах хууль /Термодинамикийн хууль/
2.Энерги хувиргах /Энтропын хууль/
Энерги хувиргах буюу энтропын хууль нь байгаль дээр маш эрчимтэй үйлчилдэг юм. Энэ
хууль ёсоор төвлөрсөн энерги цааш нь тархах замаар энергийн хувиргах процесс явагдаж,
эмх цэгцтэй оршино. Энергийг авч үзэхдээ энергийн орчныг заавал хамтад нь авч үзэх
шаардлагатай болдог. Агаар мандал дахь цацраг чухам ийм мягаар хуваарилагддагийг
ойлгохын тулд нарнаас тусах цацрагийн солонго /спектр/-ын задралын бүрдлийг авч үзэх
хэрэгтэй.
o Эрчим хүчний 41% орчим нь нүдэнд үзэгдэх хэсэгт /380-710 нм/
o 50% нь хэт улаан туяа /710-300НМ/
o 9% нь хэт ягаан туяа /180-300НМ/
Экосистемийн энерги ба түүний шилжилт Дэлхий дээрх амьдрал нарны энергийн
ачаар оршин тогтнодог. Гэрлийн энерги нүүрсхүчлийн хий, ус нэгдсэнээр фотосинтезийг,
фотосинтез нь өвсөн тэжээлтэн амьтдын иддэг ургамлыг бий болгодог. Өвсөн тэжээлтнээр
махчин амьтад хооллодог. Үүнээс үзэхэд нарны энерги ургамал болон бүх амьд ертөнцийг
хооллож тэдгээрийн бие махбодод дамжин тархдаг. Энерги нэг бие махбодоос нөгөөд
тэжээлийн хэлхээгээр дамжин шилждэг. Тэжээлийн түвшин гэдэг нь тэжээлийн хэлхээн дэх
үе бүрийн байр суурь. Тэжээлийн анхдагч түвшин продуцентууд, хоёрдох түвшин бол өвсөн
тэжээлтэн, махчин амьтдаар хооллодог /жижиг махчдаар хооллодог хүчирхэг махчид, эсвэл
шимэгчид/, тав дахь нь мах ургамлын аль альнаар хооллодог холимог идэштэн хүн баавгай
байж болно. Хэрэглэгчдийн идсэн хоол бүрэн шингэдэггүй. Өвсөн идэштэнд хоол тэжээлийн
12-20%, махчин идэштэнд 75% ба түүнээс дээш хувь нь шингэдэг.
Энергийн зарцуулалт юуны түрүүнд бодисын солилцооны процессыг дэмжихэд
чиглэгдэж, бага хэмжээний энерги өсөлтөнд зарцуулагдана. Бодисын солилцооны эцсийн
бүтээгдэхүүн ялгадас хэлбэрээр гадагшилна. Энергийн ихэнх хэсэг нь бие махбодод химийн
урвалын үед дулаан хэлбэрээр оршиж, бодисын солилцоонд хэрэглэгдэх бүх энерги ба дулаан
сарниж, энергийн 90 орчим хувь нь тэжээлийн нэг түвшнээс нөгөөд шилждэг. Амьдрал
оршиж байхын тулд алдагдсан ба сарнисан энерги байнга шинэчлэгддэг.
Организмын амьд бус хэсгээс бүрэлдсэн материалыг детрит гэнэ. Детритэд агуулагдах
энергийг ашигладаг сапрофитууд /үхсэн амьтдын болон амьтдын ялгадас дахь органик
бодисоор хооллодог организмууд/ байдаг. Иймд тэжээлийн хэлхээг фотосинтезлэгч бие
махбодыг идэхээс эхэлдэг бэлчээршйн хэлхээ ба хагд ургамал хүүр сэгийн үлдэгдлээр,
амьтдын ялгадаснаас эхэлдэг задралын детритийн хэлхээ гэсэн хоёр төрөл болгож ангилна.
4