1. • angielski
• francuski
• hiszpañski
• ³aciñski
Nr 1/2002
• niemiecki styczeñ͞luty
• rosyjski Rok XLVI 7(230)
• w³oski ISSN 0446-7965
Spis treści
Od redakcji .............................................. 3 SZKOŁA PODSTAWOWA, GIMNAZJUM
Barbara Rudzińska – Jak zachêciæ dzieci
JE˛ZYK I KULTURA do æwiczeñ wymowy? ............................. 48
Daniel Makus – Jêzyki obce w gimnazjum
Renata Wojtal – T³umacz wœród poezji
– co osi¹gnêliœmy, ku czemu zmierzamy .. 50
futurystów. O niemieckim przek³adzie
Hanna Marcinkowska – Tematyka
wiersza Stanis³awa M³odo¿eñca: W drodze. 4
krajoznawcza na lekcjach jêzyka
Elżbieta Pachocińska – Kilka uwag
niemieckiego Landeskunde im
o b³êdach jêzykowych w prasie francuskiej 7
Deutschunterricht .................................... 57
Bogusław Kubiak – Prognoza b³êdu
Alina Matusz – Lekcja jêzyka angielskiego
w u¿yciu verba dicendi w jêzyku
w I klasie gimnazjum .............................. 61
niemieckim ............................................ 10
´ ´
Z DOSWIADCZEN NAUCZYCIELI
METODYKA Dorota Dziewanowska – Lekcje jêzyka
Karol Czejarek – O sztuce t³umaczenia rosyjskiego z komponentem
i o t³umaczeniu przez uczniów tekstów akcentuacyjnym ..................................... 66
z podrêczników ...................................... 18 Ewa Bińczak – Poznawanie idiomów
Janina Skrzypczyńska – Wykorzystanie na lekcjach jêzyka angielskiego ............... 70
fotografii na lekcji jêzyka angielskiego ..... 22 Małgorzata Niedzielak-Kwiatkowska
Grażyna Miedzińska – Stymulowanie – Przys³owia na lekcjach jêzyka
zdolnoœci twórczych i werbalnych uczniów 26 niemieckiego .......................................... 74
Nina Markiewicz – Przys³owie,
powiedzenie, sentencja jako rozgrzewka
´
Z PRAC INSTYTUTOW jêzykowa ................................................ 77
Barbara Czarnecka-Cicha – Czy warto Aleksandra Ziach – Utrwalenie przys³ów
coœ zachowaæ z Nowej Matury? ............... 30 ³aciñskich i wiadomoœci z mitologii .......... 80
Leszek Mikrut – Aktualizacja treœci Dorota Ochwat, Elżbieta Gajewska
nauczania przedmiotu ,,Praktyczne – Wymiana inaczej? ................................ 82
t³umaczenie’’ w ramach specjalizacji Lidia Cybulska – Czy angielski to tylko
t³umaczeniowej ...................................... 32 angielski? – garsæ refleksji, ale i w¹tpliwoœci,
Marek Szałek – Formy kszta³cenia nauczyciela jêzyka obcego ...................... 83
jêzykowego w wielkopolskich
niepañstwowych szko³ach wy¿szych ......... 36 MATERIAŁY PRAKTYCZNE
Iwona Strachanowska – Motywy wyboru Teresa Mastalerz – St. Patrick’s lesson(s) 87
studiów neofilologicznych ....................... 39 Iwona Janowska – Pozwólmy mowiæ
Roman Gąsecki – Sukces czy pora¿ka .... 43 kwiatom ................................................ 90
1

2. Zofia Ożóg – Cykl 4 lekcji poœwiêconych Interkulturowa – Nauczanie Jêzyków
Giacomo Leopardiemu ............................ 94 Obcych ................................................ 121
Dorota Żuchowska – Silesia Latina III
KONKURS apud Sanctum Hyacinthum ................... 125
Iwona Wysocka – Szko³y partnerskie ... 126
Anna Korczyńska – Za³o¿enia nowej Wioletta Dydo, Beata Sieradzka – Jeden
matury w gimnazjum – Konkurs z jêzyka ze sposobów motywowania ucznia do nauki
rosyjskiego ............................................. 98
jêzyka obcego ...................................... 128
Iwona Karpińska, Katarzyna Wanke
MATURA
– Nowe w starym ................................. 130
Próbny egzamin maturalny z jêzyka Hanna Duszka – Spotkanie z piosenk¹
niemieckiego ........................................ 101 niemieck¹ ............................................ 131
Próbny egzamin maturalny z jêzyka Stanisław Dłużniewski – III edycja
rosyjskiego ........................................... 107 Konkursu Jêzyka Niemieckiego .............. 133
Próbny egzamin maturalny z jêzyka
w³oskiego ............................................. 111 RECENZJE
Gabriela Smolij – Arkusz III nowej Piotr Stalmaszczyk – Gramatyka angielska
matury ................................................. 116 dla gimnazjum ..................................... 135
Andrzej Pawlik – Nowy s³ownik
francusko-polski – Compact Plus ............ 136
SPRAWOZDANIA
Władysław Pokrywka – Iure at Legibus 139
Maria Bołtruszko – Czy rzeczywiœcie tak Honorata Łukaszewska – Stufen
szybko min¹³ Europejski Rok international. Deutsch als Fremdsprache
Jêzyków 2001 ...................................... 120 für Jugendliche und Erwachsene ........... 140
Teresa Siek-Piskozub – III Konferencja Tadeusz S. Pacholczyk
Regionu Europy Œrodkowej FIPLV na temat – ῧ‘‖‖”‗‒— “‒​‗‘-’‚ ‌‖ “‒‡‎‛—‒‎
Integracja Europejska – Komunikacja ‛’‎—“‥ ‎‍‒‗‒† ‘ ‣‎‗‒ .................... 143
Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli
ZESPÓŁ REDAKCYJNY: Maria Gorzelak – redaktor naczelna i redaktor dzia³u jêzyka angielskiego,
Marek Zaj¹c – redaktor dzia³u jêzyka francuskiego, hiszpañskiego i w³oskiego, Gra¿yna Czetwertyñska
– redaktor dzia³u jêzyka ³aciñskiego, Hanna Bawej-Krajewska – redaktor dzia³u jêzyka niemieckiego,
Miko³aj Timoszuk – redaktor dzia³u jêzyka rosyjskiego.
Prenumerata: Renata Dziêcio³ – tel. (4822) 621 30 31 wew. 313.
ADRES REDAKCJI: Centralny Oœrodek Doskonalenia Nauczycieli, Aleje Ujazdowskie 28, 00-478 Warszawa,
Tel. (48 22) 621 30 31 wew. 400, fax 621 48 00, 622-33-46, E-mail: jows@ codn.edu.pl Internet: www.codn.edu.pl
Redakcja nie zwraca nadesłanych artykułów i zastrzega sobie prawo do dokonywania formalnych zmian
w tekstach artykułów; nie odpowiada za treść wydrukowanych reklam.
Ilustracje: Maja Chmura, Sk³ad i ³amanie: PHOTOTEXT, ul. Chmielna 120, 00-801 Warszawa
Druk i oprawa: ul. Sk³adowa 9, 15-399 Bia³ystok
2

3. Od Redakcji
Szanowni Państwo
Ju¿ na dobre zadomowiliœmy siê w Centralnym Oœrodku Doskonalenia Nauczycieli. Zesz³y rok
by³ dla nas bardzo pomyœlny – piêæ numerów czasopisma, w tym ostatni o zwiêkszonej objetoœci
i dwa numery specjalne – to du¿e osi¹gniêcie w historii czasopisma. Tylko raz – w roku 1995
– uda³o nam siê wydaæ numer 6. W roku 2001 wydaliœmy numery 6 i 7 – oba numery specjalne.
Powsta³y w ramach obchodów Europejskiego Roku Jêzyków. Numer 6 – to Nauczanie języków
mniejszości narodowych i etnicznych (280 stron), numer 7 – to Nauczanie języków obcych uczniów
niepełnosprawnych (156 strony). Oba niezwykle przydatne dla ka¿dego nauczyciela jêzyków obcych.
Pierwszy jest wprowadzeniem do miêdzykulturowoœci i do uwra¿liwienia ucznia na jêzyk. Drugi
ilustruje nie tylko prace z uczniem niepe³nosprawnym, ale i dyslektycznym i nadpobudliwym,
których jest coraz wiêcej w naszych szko³ach.
Celem obu zeszytów specjalnych by³o uzmys³owienie nauczycielom, ¿e u progu zjednoczenia
z Europ¹ i w dobie gospodarki rynkowej, nauczanie jêzyka to ju¿ nie tylko nauczanie s³ówek
i gramatyki w ramach czterech sprawnoœci. To równie¿ u³atwianie uczniom nauczenia siê innych
jêzyków, rozbudzanie ich wra¿liwoœci jêzykowej, kszta³towanie ich postaw i przygotowanie do
gotowoœci sta³ego rozszerzania wiedzy z wielu innych dziedzin. Drogê ku temy otworzy³y w szko³ach
œcie¿ki miêdzyprzedmiotowe. Jeden nauczyciel – specjalista tylko jednego przedmiotu – ju¿ nie jest
w stanie dobrze wykszta³ciæ ucznia. Potrzebna jest praca zespo³owa, a od nauczyciela jêzyka
wymaga siê ju¿ nie tylko dobrej znajomoœci jêzyka, którego uczy, ale i ogólnej orientacji w tym, co
siê dzieje wokó³ nas. Ka¿dy nauczyciel powinien mieæ wykszta³con¹ umiejêtnoœæ dotarcia do tej
dziedziny wiedzy, która akurat powinna zaistnieæ na jego lekcjach. W tym w³aœnie celu wydaliœmy te
dwa numery specjalne, do lektury których zachêcamy wszystkich nauczycieli.
W tym roku wydamy równie¿ numer specjalny Nauczanie języków obcych w klasach dwu-
języcznych i tak¿e bêdzie to numer dla wszystkich nauczycieli, bo nie tylko przedstawi istotê
nauczania dwujêzycznego, ale mamy nadziejê, wska¿e drogê, jak kszta³ciæ Polaka-Europejczyka,
ucznia, który bez kompleksów i obci¹¿eñ bêdzie reprezentantem naszego kraju, którego wiedza,
sprawnoœci i umiejêtnoœci bêd¹ co najmniej na równi z wiedz¹, sprawnoœciami i umiejêtnoœciami
jego rówieœnika z dowolnego kraju na œwiecie.
Efektywna nauka wi¹¿e siê z wypracowaniem skutecznych strategii uczenia siê, co sk³oni³o
nas do og³oszenia tematu Konkursu 2002:
Nauczmy uczniów się uczyć.
Szczegó³owe omówienie Konkursu podamy w numerze 2/2002.
Naszym osiagnieciem jest równie¿ wprowadzenie numerów archiwalnych do Internetu. Na
naszych stronach internetowych – www.codn.edu.pl – s¹ w ca³oœci zamieszczane numery od 4/2000,
czyli te, które wydajemy w Centralnym Oœrodku Doskonalenia Nauczycieli i których ju¿ nie ma
w sprzeda¿y. Nowy numer wprowadzamy wtedy, gdy wyczerpie siê jego nak³ad i mamy nadziejê, i¿
u³atwiamy tym dostêp do tych artyku³ów, które Pañstwo uznacie za przydatne, a które gdzieœ siê
Wam zapodziej¹.
Szanowni Pañstwo, gdyby nie przychylnoœæ Dyrekcji CODNu – Katarzyny Koszewskiej i Miros-
³awa Sielatyckiego i Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu, i wiara, ¿e to co staramy siê robiæ
dziêki Pañstwa artyku³om na ³amach czasopisma, jest trwa³ym wk³adem w kszta³cenie i doskonale-
nie nauczycieli, nie wiem, czy osi¹galibyœmy takie sukcesy. ¯yczê wiêc i Pañstwu i ca³ej Redakcji, by
czasopismo nadal siê rozwija³o, co bêdzie mo¿liwe tylko wtedy, gdy Wy – nauczyciele bêdziecie
d¹¿yæ do ci¹g³ego rozszerzania swojej wiedzy i umiejêtnoœci i zechcecie dzieliæ siê z nami swoim
dorobkiem, przemyœleniami i doœwiadczeniami.
Z ¿yczeniami pe³nego sukcesów i satysfakcji 2002 roku
Maria Gorzelak i Zespó³ Redakcyjny
3

4. JĘZYK I KULTURA
Renata Wojtal1)
Działoszyn
Tłumacz wśród poezji futurystów. O niemieckim
przekładzie wiersza Stanisława Młodożeńca: W drodze.
Futuryzm nale¿y do tych kierunków, któ- tycznej poetyki, a penetracja w g³¹b jêzyka
re stworzy³y specyficzny klimat kulturalno-lite- sta³a siê wa¿nym elementem poszukiwañ artys-
racki epoki 20-lecia miêdzywojennego. Prowa- tycznych.
dzone do dziœ studia krytycznoliterackie i bada- Pojawia siê wiêc problem jak t³umaczyæ
nia naukowe uczyni³y z futuryzmu jedno z bar- teksty o ambicjach artystycznych, których for-
dziej przebadanych zjawisk2). Ci¹gle sporne ma jêzykowa s³u¿y celowi artystycznemu? Au-
w ich œwietle pozostaje pytanie o rolê, jak¹ tor tekstu poetyckiego zmierza do osi¹gniêcia
futuryzm odegra³ w rozwoju polskiej poezji. niepowtarzalnej ekspresji jêzykowej. Ta w³aœnie
Jego sztandarowe has³a przebrzmia³y doœæ szy- niepowtarzalnoœæ tekstów artystycznych w jed-
bko, ale trwa³e osi¹gniêcia w zakresie jêzyka nym jêzyku sk³ania czêsto teoretyków translacji
artystycznego sta³y siê wspólnym dobrem no- do twierdzenia, ¿e nie s¹ one przek³adalne na
watorskiej poezji epoki. Futuryzm – jako pierw- drugi jêzyk.4) Praktyka translatorska wybitnych
szy – zaj¹³ siê problemem nowego tworzywa t³umaczy dowodzi jednak, i¿ w wiêkszoœci przy-
poetyckiego, antykonwencji i antyestetyki oraz padków mo¿liwe jest osi¹gniêcie analogii for-
jêzykowego eksperymentu.3) my orygina³u i translatu.
Dzieje ruchu futurystycznego w Polsce Oto przyk³ad:
zwi¹zane s¹ z dwiema grupami: warszawsk¹
Stanisław Młodożeniec
i krakowsk¹, jakie powsta³y niemal równoczeœ-
W drodze
nie i niezale¿nie od siebie. Wspó³twórc¹ grupy
krakowskiej by³ pocz¹tkuj¹cy pisarz i poeta Sta- Trajda chlajda niedorajda-koślawina
nis³aw M³odo¿eniec, który niedawno powróci³ drogą, ścieżką, wąwoziskiem z Biadolina.
z rewolucyjnej Rosji, gdzie zetkn¹³ siê z futurys-
tami. Tomik Niedziela, wydany w 1930 r. Popod łachem, popod gałachem wiater psubrat
œwiadczy o inspiracji poety twórczoœci¹ ludow¹. poskubuje, połechtuje, szczypie w pludrach.
Zastosowane tam eksperymenty polega³y na Chlupie słodko ciągłe błotko: – ’’Ej, człowiecze
w³¹czeniu elementów ludowych do futurys- tak wam śpieszno do Nędzowa na odwieczerz?’’
1)
Autorka jest nauczycielką języka polskiego w Zespole Szkół w Działoszynie. Prowadzi zajęcia pozalekcyjne dla uczniów z teorii
przekładu.
2)
Wśród licznych opracowań należałoby wymienić m.in. pracę E. Balcerzana: Styl i poetyka twórczości dwujęzycznej Brunona
Jasieńskiego.; A. Lama: Polska awangarda poetycka. Programy lat 1917–1923.; G. Gazdy: Futuryzm w Polsce.; T. K³aka:
Czasopisma awangardy.
3)
Por. Z. Jarosiñski: Futuryzm [w] Słownik literatury polskiej XX wieku pod red. A. Bodzkiej, M. Puchalskiej. Wroc³aw 1992,
s. 320.
4)
Por. Z. Wawrzyniak (1991), Praktyczne aspekty translacji literackiej na przykładzie języka niemieckiego i angielskiego.
Warszawa, s. 97.
4

5. Sikawica z nieba cyca w gębę chluśnie: cz³owieka. Na jêzyk utworu, tworz¹cego tutaj
– ,,Naści, bido, na pociechę i nie bluźnij!’’ integraln¹ ca³oœæ, sk³adaj¹ siê s³owa o ludowym
A z parowa mąciel płowa: – ’’Przystańcieże – rodowodzie (naści, dyć, wiater, zrychtowali)
dyć w Krzywdzicach zrychtowali wam wieczerzę!’’ i neologizmy o ³atwym do odgadniêcia, choæ
nieco zatartym, polu semantycznym (popod, si-
To se trajda niedorajda-koślawina kawica, chlajda). Elipsy i nieoczekiwane zestawie-
do Nędzowa przez Krzywdzice z Biadolina. nia s³owne daj¹ mo¿liwoœæ uzyskania osobliwych
(1928) efektów stylowych (m.in. ¿artobliwe cyce nieba).
Przek³ad niemiecki Karola Dedeciusa Równie ciekawa jest w wierszu onomastyka. Oto
brzmi: mamy Krzywdzice, Biadolin i Nêdzów. To oczy-
wiœcie wyrazy o wyrazistej semantyce, wspó³-
Unterwegs
tworz¹ce klimat utworu. Wa¿n¹ rolê pe³ni warst-
Humpelt rumpelt und halunkelt Unkel-Krause wa brzmieniowa u¿ytych s³ów. Ju¿ w pierwszych
über Straße, Weg und Steg von Jammerhausen. dwóch wersach utworu dostrzegamy dziwne ze-
In den Lumpen, in den Stumpen Winde tosen, stawienie dŸwiêków twardych, podkreœlanych
ziepen, zwicken, Hundebrut, in Pluderhosen. przez nagromadzenie g³oski ,,r’’, i ludowego
zawodzenia, biadolenia ,,aj’’:
Schwapp und schlapp durch zähen Schlamm und
ohne Pause: Trajda chlajda niedorajda-koślawina
,,Wollt ihr, Mensch, denn noch nach Elendsdorf, drogą, ścieżką, wąwoziskiem z Biadolina.
zur Jause?’’
Analogiczne zestawienie pojawi siê w zwrotce
Himmelszitzen blitzen spritzen immer fester: ostatniej:
,,Armes Luder, nimm das nur da, laß das lästern!’’
To se trajda niedorajda-koślawina
In der Schlucht versucht der Dunst ihn anzuhalten: do Nędzowa przez Krzywdzice z Biadolina.
,,Diene Jause ist in Unrechtkirchen, Alter!’’
Rytm wiersza, uwydatniony przez rymy
Also humpelt er zur Elendsdorfer Jause wewnêtrzne, dzieli wers na 3 czêœci: dwie z nich
über Unrechtkirchen bis von Jammerhausen. s¹ do siebie podobne dziêki wspó³brzmieniu,
Obydwa teksty (polski orygina³ i niemiecki a trzecia – odmienna. Taki rytm przypomina
przek³ad) zosta³y umieszczone w ksi¹¿ce Sto kuœtykanie cz³owieka podpieraj¹cego siê kos-
wierszy polskich w wyborze i tłumaczeniach Karla turem5):
Dedeciusa (s.104 i s.105), wydanej przez Wy- cz. I cz. II cz. III
dawnictwo Literackie w Krakowie w 1982 r. Popod łachem, Η popod gałachem Η wiater psubrat
Wiersz Stanis³awa M³odo¿eñca ukazuje cz. I cz. II cz. III
dramat ¿ycia ,,na dnie’’ ludzkiej egzystencji. Sikawica Η z nieba cyca Η w gębę chluśnie:
Bohater wiersza ów ,,niedorajda-koœlawina’’
jest pogodzony ze sw¹ smutn¹ dol¹ ¿ebraka, Porównanie tekstów (polskiego orygina-
zepchniêtego poza nawias spo³eczeñstwa. Wêd- ³u i niemieckiego przek³adu) zacznijmy od ich
ruj¹c o lasce od miasteczka do miasteczka do- zapisu graficznego. W obydwu przypadkach
znaje upokorzeñ nie tylko ze strony ludzi, ale dostrzegamy identycznoœæ budowy: 6 dystycho-
i zantropomorfizowanej przyrody – wiatru, któ- wych zwrotek, równa iloœæ zg³osek w wersach,
ry mu dokucza szarpi¹c ³achmany czy b³ota, rymy wewnêtrzne i zewnêtrzne, u¿ycie mowy
które usi³uje go zatrzymaæ. niezale¿nej oraz dok³adne roz³o¿enie akcentów.
Staj¹c siê poet¹ ch³opskim, g³osz¹cym Ponadto translator zadba³ o warstwê brzmie-
urodê pracy i ziemi, nie przestaje byæ M³odo- niow¹ przek³adu (tak istotn¹ w oryginale).
¿eniec futuryst¹. ¯yczliwy humor widoczny Oto pierwsza zwrotka orygina³u i trans-
w wierszu, osi¹gniêty poprzez u¿ycie odpowie- latu:
dniego s³ownictwa, nie prowadzi do sielanko- Trajda chlajda niedorajda-koślawina
woœci. Odkrywa ledwie maskowany dramat drogą, ścieżką, wąwoziskiem z Biadolina.
5)
Por. S. Burkot (1985), Stanisław Młodożeniec. Rzecz o chłopskim futuryście. Warszawa 1985, s. 123–124.
5

6. Humpelt rumpelt und halunkelt Unkel-Krause Schwapp i Schlapp. S³owo Schwapp (m) w jêz.
über Straße, Weg und Steg von Jammerhausen. niemieckim oznacza chlupot, trzask, odg³os p³y-
niêcia a Schlapp (pochodz¹ce od Schlaf (m))
Nagromadzenie wyrazów o zbli¿onym
brzmieniu u M³odo¿eñca zosta³o zachowane oznacza sen. W tekœcie translatu pe³ni¹ one
w translacie. Mamy wiêc czasowniki: humpelt funkcjê przymiotników. Aby uzyskaæ rym ze-
wnêtrzny t³umacz wykorzysta³ wyraz pochodze-
(niem. humpeln – kuleæ, utykaæ na nogê), rum-
nia austriackiego Jause (f ) (odpowiadaj¹cy pol-
pelt (rumpeln – ha³asowaæ, dudniæ, rumotaæ),
skiemu podwieczorkowi) zamiast niem. Vesper
halunkelt (neologizm powsta³y na skutek utwo-
rzenia czasownika odrzeczownikowego od wy- (f ), gdy¿ Jause rymuje siê z Pause. W drugim
razu Halunke (m) – ³ajdak, ³otr) oraz zaskakuj¹- wersie mamy w oryginale nazwê Nędzów, dla
której odpowiednikiem w tekœcie niemieckim
ce znaczeniowo choæ trafne brzmieniowo po³¹-
sta³ siê wyraz Elendsdorf (bo niem. Elend (m)
czenie wyrazów Unkel-Krause. W jêzyku niemie-
– nêdza, bieda; w dos³ownym t³umaczeniu
ckim s³owo Krause (f ) jest u¿ywane do okreœ-
lenia marszczonego ko³nierzyka a Unke (f ) ¿aby ,,wieœ nêdzy’’).
(choæ forma Unkel nie wystêpuje w jêzyku nie- Czwarta strofa brzmi:
mieckim). W drugiej linijce orygina³u nazwa Sikawica z nieba cyca w gębę chluśnie:
Biadolin w translacie brzmi Jammerhausen, bo – ,,Naści, bido, na pociechę i nie bluźnij!’’
niemieckie jammern oznacza polskie biadolić
(dos³. t³umaczenie nazwy to ,,domy biedy’’). Himmelszitzen blitzen spritzen immer fester:
Widzimy wiêc, ¿e u¿ycie po³¹czenia Unkel-Krau- ,,Armes Luder, nimm das nur da, laß das lästern!’’
se by³o konieczne, gdy¿ Unkel rymuje siê z ha- Tekst M³odo¿eñca zaczyna siê ¿artobli-
lunkelt a Krause z Jammerhausen. wym przedstawieniem ulewy. Z cyca nieba
W zwrotce drugiej czytamy: chlustaj¹ na wêdrowca strumienie wody.
Popod łachem, popod gałachem wiater psubrat W przek³adzie t³umacz wzmaga ekspresjê zjawi-
poskubuje, połechtuje, szczypie w pludrach. ska. Z cycków nieba (bo niem. Himmel (m)
– niebo i Zitze (f ) – cycek krowi) kropi¹ (sprit-
In den Lumpen, in den Stumpen Winde tosen,
zen) i b³yskaj¹ (blitzen) strugi wody coraz moc-
ziepen, zwicken, Hundebrut, in Pluderhosen.
niej (immer fester).
W tekœcie M³odo¿eñca zantropomorfizo- W pi¹tej zwrotce czytamy:
wane wiatry dokuczaj¹ wêdrowcowi ,,poskubu-
j¹c’’ go i ,,szczypi¹c’’. W translacie ich zachowa- A z parowa mąciel płowa: – ,,Przystańcieże –
nie porównane jest do zgrai psów (niem. Hun- dyć w Krzywdzicach zrychtowali wam wieczerzę!’’
debrut, bo Hund (m) – pies, Brut (f ) – zgraja, In der Schlucht versucht der Dunst ihn anzuhalten:
potomstwo lub ho³ota). Warstwa brzmieniowa ,,Diene Jause ist in Unrechtkirchen, Alter!’’
w oryginale stworzona przez wspó³brzmienie
wyrazów: łach – gałach (neologizm rymuj¹cy siê Pierwszy wers translatu zawiera zbli¿one
z ³achem) czy psubrat – pludrach, w translacie brzmieniowo wyrazy Schlucht (parów) i versucht
zosta³a uzyskana poprzez u¿ycie wyrazów: Lum- (próbuje). Pojawia siê te¿ nazwa Unrechtkirchen
pen (m) – Stumpen (m) (niem. Stumpf – pniak), (niem. Unrecht (n) – krzywda, Kirche (f ) – koœ-
tosen (szumi¹) – Pluderhosen (m) (spodnie). ció³; dos³. t³um. ,,koœcio³y krzywdy’’) odpowia-
A oto trzecia zwrotka: daj¹ca nazwie Krzywdzice. Ponadto t³umacz na-
zywa wêdrowca staruszkiem (Alter). W tekœcie
Chlupie słodko ciągłe błotko: – ,,Ej, człowiecze – polskim postaæ ta nie by³a dok³adniej okreœlona,
tak wam śpieszno do Nędzowa na odwieczerz?’’ raczej domyœlaliœmy siê wieku wêdrowca.
Schwapp und schlapp durch zähen Schlamm und Zwrotka ostatnia orygina³u stanowi czêœ-
ohne Pause: ciowe powtórzenie treœci zwrotki pierwszej. Wy-
,,Wollt ihr, Mensch, denn noch nach Elendsdorf, mienia w niej poeta trasê i cel wêdrówki postaci
zur Jause?’’ wêdrowca-nêdzarza:
Translator u¿ywa tutaj odpowiednich dla To se trajda niedorajda-koślawina
oddania odg³osu chlapi¹cego b³ota wyrazów do Nędzowa przez Krzywdzice z Biadolina.
6

7. Treœæ ta zosta³a wiernie oddana w nie- Ö t³umaczenie powinno oddawaæ ca³¹ zawar-
mieckim przek³adzie: toœæ orygina³u,
Ö forma i artyzm powinny mieæ ten sam cha-
Also humpelt er zur Elendsdorfer Jause
über Unrechtkirchen bis von Jammerhausen. rakter, co w oryginale,
Ö t³umaczenie winno odznaczaæ siê swobod¹
Przek³ad Dedeciusa potwierdza jego (tj. lekkoœci¹ i naturalnoœci¹ w rozumieniu De-
translatorskie mistrzostwo. Podziwiamy tutaj deciusa) oryginalnego utworu.6)
umiejêtnoœæ znalezienia odpowiedników fone- W t³umaczeniu wiersza M³odo¿eñca wi-
tycznych i semantycznych o identycznej lub doczne jest korzystanie z powy¿szych regu³
bardzo zbli¿onej wartoœci estetycznej. przez Dedeciusa, który powiedzia³: Każdy
T³umacz¹c wiersze, Dedecius przyznaje wiersz, każde słowo stawia nas przed nowymi
siê, ¿e korzysta z doœwiadczeñ Szkota Aleksan- problemami, dla których nie znajdziemy goto-
dra F. Tylera, równie doœwiadczonego t³uma- wych rozwiązań w słowniku.
cza, a ponadto profesora Uniwersytetu w Edyn- (lipiec 2001)
burgu, ¿yj¹cego w XVIII w. Tylerowi uda³o siê
sprowadziæ sztukê t³umaczenia do nastêpuj¹- 6)
Por. K. Dedecius (1974), Notatnik tłumacza. Kraków,
cych zasad: s. 108.
Elżbieta Pachocińska1)
Warszawa
Kilka uwag o błędach językowych w prasie francuskiej
Jak stwierdzi³ ju¿ Z. Klemensiewicz siê do tego g³ównie, purysta Francois de Mal-
,
(1966) definicja b³êdu jêzykowego jest co pra- herbes (Commentaires sur Desportes) i Favre
wda oczywista w potocznym rozumieniu tego Vaugelas (Remarques sur la langue francaise ,
s³owa, bo jest ni¹ ujemna ocena ,,czyjegoś wy- 1647), którzy d¹¿yli do czystości, jasności i pre-
rażenia się: tak się nie mówi’’, to jednak ,,istota cyzji jêzyka francuskiego. Akademia francuska,
i granice błędu językowego’’ nie dla wszystkich która powsta³a w 1635 roku, kontynuowa³a
mówi¹cych s¹ wyczuwalne i zrozumia³e. Nie- w pewnym sensie idea³ klasycystyczny Malher-
mniej jednak mówi¹cy maj¹ poczucie istnienia bes’a. W XVIII w. Antoine Rivarol (De l’univer-
jakiejœ normy, która jest ,,społecznym nakazem’’ salité de la langue francaise 1784) wychwala
,
(s. 76). wyj¹tkowe – uniwersalne cechy jêzyka francus-
Obrona czystoœci jêzyka francuskiego ma kiego – jego klarownoœæ i wewnêtrzn¹ logikê,
sw¹ d³ug¹ historiê i nadal czuwa nad ni¹ Aka- jakiej nie posiadaj¹ inne jêzyki. Opinia ta pó¿-
demia Francuska. W historiê tê wpisa³o siê niej przez ca³e wieki towarzyszy³a jêzykowi
wielu poetów, pisarzy i gramatyków na prze- francuskiemu bêd¹c dla Francuzów swoist¹ po-
strzeni wieków. Do takich kamieni milowych ciech¹ przed wzrastaj¹c¹ hegemoni¹ jêzyka an-
w kulturze francuskiej nale¿y polemika Joachi- gielskiego. Szczególnie symboliczn¹ dat¹ jest
ma du Bellay z XVI w. (La défense de la langue rok 1918, gdy jêzyk angielski staje siê drugim
francaise 1549) z tradycjonalistami, którzy twie-
, obok jêzyka francuskiego, pe³noprawnym jêzy-
rdzili, ¿e jedynie w jêzyku ³aciñskim, a nie kiem dyplomacji.
w jêzyku francuskim mo¿na stworzyæ dzie³a Ka¿dy, kto uczy siê jêzyka obcego musi
porównywalne do tych, jakie pisali staro¿ytni. byæ œwiadomy istnienia kilku poziomów jêzyka:
Jak pogl¹d ten ju¿ wkrótce uleg³ zmianie, mo¿- literackiego, naukowego, powszechnego i poto-
na zauwa¿yæ w nastêpnym wieku. Przyczynili cznego. Na czym polegaj¹ ró¿nice miêdzy ni-
1)
Autorka jest adiunktem w Instytucie Filologii Romañskiej Uniwersytetu Warszawskiego.
7

8. mi? – c’était vachement rigolo – Ne parle donc znaczenie: Accélérer brusqument pour distancer
pas argot ! Z jêzykoznawczego punktu widzenia ses concurrents;
ró¿nica tkwi g³ównie w doborze s³ownictwa Ö et autres:
(Cohen 1970:286). Problem ten jest dla des socialistes et autres communistes zamiast des
uczniów polskich doœæ oczywisty, gdy¿ i w na- socialistes, des communistes et autres militants de
szym ojczystym jêzyku stykaj¹ siê na co dzieñ gauche;
z tym samym zjawiskiem. Spotykaj¹ siê równie¿ Francois Hollande, Robert Hue et autres Francois
, ,
z nieprawid³owoœciami u¿ycia jêzyka na pozio- Bayrou zamiast Francois Hollande, Robert Hue,
,
mie jêzykowym zaliczanym do poprawnego. Francois Bayrou et autres dirigeants politiques.
,
Takie same zjawisko mo¿na zaobserwowaæ Ostatnie wyra¿enie powinienno zawieraæ sens
w jêzyku francuskim. poprzednich s³ów.
Analizowa³am jêzyk uznanej gazety Le
Monde. Jest w nim wiele nieprawid³owoœci u¿y-
cia. Niektóre z nich omówiê w nastêpuj¹cej
kolejnoœci:
Ö b³êdne u¿ycia poszczególnych wyrazów;
Ö Nadużycia
Ö tzw. tiki jêzykowe niektórych dziennikarzy Ö W tekstach znanego dziennikarza gazety Le
– nadu¿ywanie pewnych form; Monde, Bernarda Poirot-Delpech daje siê za-
Ö anglicyzmy – moda na pewne s³owa; uwa¿yæ nadu¿ycie przymiotnika fort: un projet
Ö nieprawid³owa sk³adnia; fort, un discours fort;
Ö nowe u¿ycia nie stanowi¹ce normy. Ö Niektórzy dziennikarze w sposób nieuzasad-
niony waloryzuj¹ wydarzenia polityczne i spo-
³eczne u¿ywaj¹c przymiotników moral i éthique.
Ö Błędne użycia
Un retour de l’ordre moral – zyskuje sens nega-
tywny ,,l’idée d’une régression’’ (le sens péjo-
ratif) natomiast un progre éthique – sens pozy-
es
ˆ
Les prépositions: tywny ,,l’idée d’un progre es’’ (Le Monde,
`
13.01.97). Natomiast w s³owniku Petit Robert
sur zamiast a
` czytamy, miêdzy innymi:
Ö Je vais sur Toulouse éthique: qui concerne la morale. Préceptes, juge-
Ö Je travallie sur Paris ments éthiques;
Ö Les familles qui restent sur Bonn
moral: qui concerne les moeurs, les habitudes et
Ö Les statistiques de la délinquance en baisse sur
surtout les regles de conduite admises et pratiqu-
e
`
Moissac. ées dans une société. Attitude, expérience morale.
depuis zamiast de Wymienne u¿ycie tych dwóch przymiot-
Ö téléphoner depuis Bruxelles ników mo¿e byæ zilustrowane:
Ö lancer une fusée depuis Cap Canaveral l’émergence d’un courant de pensée moralisateur
Ö Je vous parle depuis Londres (komentator ra- qui semble désormais dominant zamiast éthique
diowy). (Le Monde, op.cit.).
Mo¿na zauwa¿yæ, ¿e upowszechni³o siê
u¿ycie depuis w znaczeniu przestrzennym a nie
czasowym. Jednak nie zapytamy depuis ou
m’appelles-tu? (Œwi¹tkowska 1997:212).
u
˙
Ö Le premier ministre a débuté une visite de cinq
Ö Anglicyzmy
jours Jak wiadomo to bardzo czu³y punkt dla
zazwyczaj to le premier ministre commence une obroñców czystoœci jêzyka. Daj¹ siê zauwa¿yæ
visite; trzy tendencje: u¿ycie s³ów angielskich, gdy nie
Ö Ce coureur a démarré une cure de désintoxica- ma ich odpowiedników w jêzyku rodzimym
tion (komentarz sportowy) dotychczas to les (np. jêzyk techniki), u¿ycie s³ów angielskich,
voitures ont démarré, ¿artuj¹ gramatycy. S³ow- mimo i¿ s¹ odpowiednie s³owa w jêzyku fran-
nik Petit Robert dopuszcza w jêzyku sportowym cuskim (snobizm?) oraz u¿ycie s³ów francuskich
8

9. w nieprawid³owym znaczeniu, które w danym Ö la loi sur la concorde civile du président al-
kontekœcie staj¹ siê anglicyzmami. gérien
Ö les grandes nappes de fioul: forma angielska powinno byæ la loi du président algérien sur la
fioul jest fonicznym zapisem porawnej formy concorde civile;
angielskiej fuel. Istnieje s³owo francuskie o tym Ö le retour au pays du général Pinochet
samym znaczeniu: le mazout; zamiast le retour du général Pinochet au pays;
Ö les tops et les flops 1996 zamiast les réussites Ö une conférence sur la biotechnologie d’un phi-
et les échecs de 1996; losophe
Ö le supporteur (jêzyk sportowy) zamiast le par- zamiast une conférence d’un philosophe sur la
tisan; biotechnologie.
supporter zamiast appuyer, soutenir
Je voudrais remercier tous ceux qui m’ont supporté;
Ö les proble mes récurrents zamiast les proble mes
e
`
qui reviennent
w znaczeniu retour, répétition: Une récurrence
e
`
Ö Nowe użycia nie stanowiące
normy
des émotions (j. literacki), calculs, processus ré- Odnosz¹ siê one do nowych zjawisk spo-
currents (j. matematyki) (Petit Robert); ³ecznych, np.
Ö décliner (ang. decline) zamiast réfuser: déc-
citoyen – rzeczownik w funkcji przymiotnika
liner l’invitation; l’école citoyenne, la télévision citoyenne, l’entrep-
Ö générer (ang. generate) zamiast produire, en-
rise citoyenne, la nation citoyenne, la mondialisa-
gendrer. Forma angielska upowszechni³a siê
tion citoyenne
w latach 50-tych pod wp³ywem znanej teorii
jêzykoznawczej tzw. gramatyki generatywnej, Przyk³ady te oczywiœcie mo¿na by mno-
N. Chomskiego. Paradoksalnie, ¿argon jêzyko- ¿yæ, ale nie to jest istotne. Coraz czêœciej w pro-
znawców przyczyni³ siê do powstania nowego cesie nauczania jêzyka obcego, nauczyciele od-
anglicyzmu; wo³uj¹ siê do autentycznych tekstów praso-
Ö initier w znaczeniu commencer (ang. initiate), wych. Jest to praktyka ca³kowicie s³uszna, nie-
innym ni¿ prawid³owe znaczenie w jêzyku fran- mniej jednak stwarza pewne niebezpieczeñstwa
cuskim transmettre les secrets d’un rite ou d’un powielania b³êdów dziennikarzy francuskich
savoir; przez uczniów, dla których teksty w szanowa-
Ö une opportunité w znaczeniu une occasion nych dziennikach prasowych mog¹ byæ wzorem
(ang. opportunity) a nie la qualité de ce qui est do naœladowania. Dlatego te¿ zarówno w inte-
opportun; resie nauczyciela, jak i ucznia jest pewna doza
Ö accomoder niew³aœciwe u¿ycie przypominaj¹- krytycyzmu nawet wobec tekstów pisanych
ce raczej ang. accommodate a nie francuskie przez uznanych dziennikarzy. I sadzê, ¿e odnosi
rendre commode ou convenable w odpowied- siê to do wszystkich jêzyków, w tym i do jêzyka
nich kontekstach; polskiego.
Ö flexibilité u¿ycie na wzór ang. flexibilty w wy-
ra¿eniach flexibilité d’un horraire, d’un emploi Bibliografia
du temps zamiast souplesse d’un horraire, d’un Klemensiewicz, Z. (1966), Co to jest błąd językowy w:
emploi du temps. W znaczeniu qui permettrait Pogadanki o języku, Zak³. im. Ossoliñskich, Wroc³aw,
é l’employé de choisir dans une certaine mesure Warszawa: Kraków, ss. 76-80.
ses heures de travail, par sa volonté propre. Œwi¹tkowska, M. (1997), Je vous appelle depuis Pade-
revianum: quelques observations sur l’emploi spatial de
DEPUIS w: Bogacki, K., Giermak-Zieliñska (red.)
Ö Nieprawidłowa składnia
Espace et temps dans les langues romanes et slaves,
Publikacje Instytutu Filologii Romañskiej, ss. 211-
-218.
Przyk³ady zosta³y zaczerpniête z: Solé, R. (2000) Tics en
Mo¿na dostrzec b³êdnie u¿yte dope³nie-
toc, Le Monde 9-10.01., s. 13.
nia, które czyni¹ zdania niezrozumia³ymi lub
Le Monde (1997), 12-13.01.
wrêcz potrafi¹ zmieniæ ich sens. (kwiecieñ 2001)
9

10. Bogusław Kubiak1)
Opole
Prognoza błędu w użyciu verba dicendi w języku
niemieckim
Klasê czasowników mo¿na dzieliæ na ró¿- Pod wzglêdem semantycznym verba di-
ne grupy semantyczne i syntaktyczne. Ju¿ w cza- cendi zawieraj¹ dwa podstawowe komponenty
sach staro¿ytnych, kiedy rozpoczê³y siê pierwsze [+Kommunikativ], [+Linguistisch], warunkuj¹ce
rozwa¿ania na temat tej czêœci mowy, wyró¿- ich u¿ycie w komunikacji przez proces mówie-
niona zosta³a grupa verba dicendi – czasowników nia. Czasowniki lächeln, schreien mo¿na ozna-
oznaczaj¹cych mówienie (³ac. dicere = mówić). czyæ tylko jako [+Kommunikativ], [−Linguis-
Obejmuje ona czasowniki, a tak¿e frazeologizmy tisch], nie s¹ wiêc one traktowane jako verba
z czasownikami, które odnosz¹ siê do procesów dicendi. Oprócz tych dwóch podstawowych
mówienia (sagen, sprechen, erzahlen, einen Satz
a
¨ sk³adników verba dicendi mog¹ zawieraæ do-
riskieren itd.), czasami tak¿e myœlenia2). wolne dalsze komponenty, ró¿nicuj¹ce ich
Te ostatnie s¹ równie¿ zaliczane do od- znaczenie i otwieraj¹ce olbrzymie mo¿liwoœci
dzielnej grupy verba sentiendi (³ac. sentire komunikacyjne, np. :
= spostrzegać, odczuwać), w sk³ad której wcho- [+Offizialität] verko nden, erklären, bekannt ge-
u
¨
dz¹ czasowniki i frazeologizmy z czasownikami ben, proklamieren
wyra¿aj¹cymi odczucia zmys³owe (hören, sehen, [−Offizialität] plaudern, unterhalten
fo hlen, etwas im Ohr haben itd.) oraz procesy
u
¨ [+Lautstärke] rufen, schreien
umys³owe (meinen, glauben, wissen, vergessen, [−Lautstärke] flo stern
u
¨
sich den Kopf zerbrechen itd.)3) [+Intonation] hervorheben, betonen, unterstrei-
W jêzyku niemieckim wœród innych grup chen
semantycznych (np.: Verben des Lebens, des [−Intonation] erwähnen
Sterbens, des Beförderns, des Besitzes, der Fort- [Redeanfang] beginnen, anfangen, ansetzen
bewegung itd.) czasowniki oznaczaj¹ce mówie- [Redeschluss] schließen, endigen
nie stanowi¹ jedn¹ z najliczniejszych. S. Jäger [Redeunterbrechung] einwerfen, unterbrechen
wyró¿ni³ ponad 300 takich czasowników i wy- [Redefortsetzung] fortfahren, weiterausfo hren
u
¨
ra¿eñ, analizuj¹c zaledwie 14 tekstów napisa- [Rednerwechsel] entgegen, antworten5)
nych w jêzyku niemieckim po 1945 roku4). Dziêki tym ró¿nicom znaczeniowym cza-
Tym jednostkom leksykalnym poœwiêca sowniki oznaczaj¹ce mówienie mog¹ dowolnie
siê we wspó³czesnym jêzyku niemieckim szcze- charakteryzowaæ przekazywane s³owa. Mo¿na
gólnie du¿o uwagi zarówno pod wzglêdem ich u¿ywaæ w celu:
praktycznym jak i teoretycznym. Z powodu Ö okreœlenia sposobu mówienia (np.: stottern,
bardzo szybkiego rozwoju œrodków masowego lispeln, bro llen, flo stern),
u
¨ u
¨
przekazu, których jêzyk polega g³ównie na Ö podkreœlenia stosunku mówi¹cego do prze-
przekazywaniu i komentowaniu faktów, dos³o- kazywanych treœci (np.: betonen, feststellen, er-
wnie lub w mowie zale¿nej, ich w³aœciwe u¿ycie wähnen),
staje siê jednym z podstawowych warunków Ö oceny przekazywanych treœci w relacji praw-
opanowania jêzyka. W epoce zalewu informa- da/fa³sz (np.: behaupten, vorgeben, gestehen).
cji, ich rozpoznawanie, rozró¿nianie i ocenianie Szczególne mo¿liwoœci daj¹ one, zw³asz-
jest niezbêdne do poprawnej komunikacji. cza dziennikarzom, w zakresie manipulowania
1)
Autor jest starszym wyk³adowc¹ jêzyka angielskiego i niemieckiego i kierownikiem Studium Jêzyków Obcych Politech-
niki Opolskiej.
2)
Glo ck H. (Hrsg.) (1993), Metzler Lexikon Sprache, J.B. Metzler Verlag, Stuttgart, s. 677.
u¨
3)
ibidem
4)
Jäger S. (1968), Die Einleitungen indirekter Rede in der Zeitungssprache und in anderen Texten der deutschen Gegenwarts-
sprache (w) ,,Muttersprache’’ Nr. 78, s. 236-238.
5)
Wunderlich D. (1969), Bemerkungen zu den verba dicendi (w) Muttersprache Nr. 4. s. 101.
10

11. przekazywanym tekstem. B. Engelen podaje tu- zero-, jedno-, dwu- i wielowartoœciowe. W mo-
taj nastêpuj¹cy przyk³ad: delu walencyjnym podmiot traci swoj¹ szcze-
,,Ein Minister beantwortet ziemlich erregt die letz- góln¹ rolê i traktowany jest jak inne uzupe³-
ten Fragen einer Pressekonferenz und bemerkt nienia. St¹d bierze siê te¿ rozró¿nienie walencji
beim Weggehen vom Mikrophon mehr oder we- i rekcji. W odró¿nieniu od rekcji, która nie
niger beiläufig: ’Auch die Opposition weiß keinen dotyczy podmiotu, walencja obejmuje go rów-
besseren Ausweg aus dieser Situation’. Das kann nie¿, jest wiêc pojêciem szerszym ni¿ rekcja.
sich in den Zeitungen – etwa wie folgt nieder- W tradycyjnych gramatykach rozró¿nia
schlagen: siê zazwyczaj czasowniki przechodnie i nieprze-
1) Zum Schluss bemerkt der Minister mehr oder chodnie (transitive – intransitive Verben) oraz
weniger beiläufig, auch die Opposition wisse kei- wzglêdne i absolutne (relative – absolute Ver-
nen besseren Ausweg aus dieser Situation. ben). Czasowniki przechodnie wymagaj¹ uzu-
2) Zum Schluss sagte der Minister, auch die Op- pe³nienia w bierniku (Akkusativergänzung), któ-
position ... re staje siê podmiotem w stronie biernej np. :
3) Zum Schluss wiederholte der Minister, auch Der Hund beißt den Mann.
die Opposition ... Der Mann wird von dem Hund gebissen.
4) Zum Schluss behauptete der Minister, auch Czasowniki nieprzechodnie okreœla siê zwykle
die Opposition ... jako te, które poza podmiotem nie maj¹ ¿ad-
5) Zum Schluss betonte der Minister, auch die nego uzupe³nienia (czasowniki absolutne) lub
Opposition ... wymagaj¹ przynajmniej jednego uzupe³nienia,
6) Zum Schluss wies der Minister darauf hin, dass aby zdanie by³o gramatycznie poprawne (cza-
auch die Opposition .... sowniki wzglêdne). Mog¹ to byæ ró¿ne uzupe³-
7) Der Minister schloss, auch die Opposition ... nienia (Genitiv-, Dativ-, Akkusativ-, Präpositional-
8) (Der Journalist betrachtet diese Bemerkung als ergänzung lub ich po³¹czenia), z których jednak
unbedeutend und lässt sie kurzerhand weg.) ¿adne nie staje siê podmiotem w stronie bier-
Mo¿liwa jest te¿ taka interpretacja prze- nej, np.:
kazywanych s³ów, która wyraŸnie wskazuje na Ich danke meinem Kollegen. (relatives Verb
fa³szerstwo np. : – Dativ)
Zum Schluss zeigte sich der Minister fest davon * Meine Kollege wird gedankt.
o berzeugt, dass auch die Opposition ...
u
¨ Warschau liegt an der Weichsel. (relatives Verb
Zum Schluss insistierte der Minister darauf, auch – Situativergänzung)
die Opposition ...6) * An der Weichsel wird gelegen.
Oprócz problemów semantycznych ver- Sie wartet auf ihren Mann. (relatives Verb – Prä-
ba dicendi sprawiaj¹ te¿ trudnoœci sk³adniowe. positionalergänzung)
Wiele jednak b³êdów w tym zakresie mo¿na * Ihr Mann wird gewartet.
³atwo przewidzieæ i tym samym opracowaæ od- Unser Sohn wächst schnell. (absolutes Verb)
powiednie æwiczenia profilaktyczne, które po- * Schnell wird gewachsen.
zwol¹ na ich wyeliminowanie. Prognozê takich Przyk³ady te pokazuj¹ wyraŸnie niedo-
b³êdów najlepiej umo¿liwia model gramatyki k³adnoœæ tradycyjnego opisu. Do tego jeszcze
walencyjnej, najpe³niej opisuj¹cy mo¿liwoœci uzupe³nienie w bierniku mo¿e wystêpowaæ ob-
syntaktyczne czasownika. ligatoryjnie lub fakultatywnie:
Walencja w odniesieniu do czasownika Wir erwarten den Lehrer. (Akkusativergänzung
oznacza jego zdolnoœæ do ³¹czenia siê z uzupe³- ist obligatorisch)
nieniami (Ergänzungen, Aktanten) w sposób ob- * Wir erwarten.
ligatoryjny lub fakultatywny. Mo¿na j¹ porów- Ich schreibe einen Brief. (Akkusativergänzung ist
naæ z wartoœciowoœci¹ atomu, poniewa¿ decy- fakultativ)
duje ona o tym, jakie i ile uzupe³nieñ wy- Ich schreibe.
stêpuje z danym czasownikiem. Na tej pod- Gramatyka walencyjna eliminuje te pro-
stawie czasowniki dzieli siê odpowiednio na blemy, opisuj¹c budowê zdania o wiele do-
6)
Engelen B. (1974), Zur unterrichtlichen Behandlung der indirekten Rede (w) ,,Der Deutschunterricht’’ Heft 2, s. 27.
11

12. k³adniej. Za pomoc¹ ró¿nych prób (Verschieb- Ö Sie warten auf/vor/neben dem Bahnhof. (Lo-
probe, Ersatzprobe, Weglaßbarprobe, Umfor- kalangabe).
mungsprobe) ustala siê, które czêœci zdania s¹ Przy³¹czenia odnosz¹ siê najczêœciej do
obligatoryjne, a które fakultatywne. Nastêpnie miejsca (Ortsangaben/Lokalangaben), czasu
zestawione zostaj¹ klasy uzupe³nieñ wykorzys- (Zeitangaben/Temporalangaben), sposobu (Mo-
tywanych do budowy zdania (Satzbauplan). dalangaben/Angaben der Art und Weise), przy-
czyny (Kausalangaben/Angaben des Grundes).
Podawane s¹ w nawiasach kwadratowych:
Ö Prognoza błędu
Meine Freunde haben mich [gestern ganz
unerwartet in meiner Wohnung] besucht.
Podane czasowniki porównywane s¹ tyl-
Prognoza b³êdu w u¿yciu verba dicendi ko w ich znaczeniu jako verba dicendi. Na przy-
w jêzyku niemieckim okreœlona zostanie na gru- k³ad behaupten w znaczeniu ,,bewahren’’ (u-
pie 10 najczêœciej u¿ywanych czasowników trzymać, zachować), czy mitteilen w znaczeniu
oznaczaj¹cych mówienie (sagen, sprechen, re- ,,sich verbreiten’’ (udzielić się) nie s¹ rozpat-
den, erzählen, erklären, mitteilen, behaupten, bit- rywane.
ten, antworten, fragen). Jest
ona ograniczona tylko do zda- × SAGEN 1) mitteilen 1) POWIEDZIEÆ, MÓWIÆ
nia prostego, bez rozbudowy Ergänzungen: Ergänzungen:
aktantów w postaci zdañ pod- Nom, Akk, (Dat) (Päp : zu + Dat Nom, Akk, (Dat) (Präp: o + lok)
rzêdnych. W modelu porówna- über + Akk
wczym wyró¿ni³em nastêpuj¹- von + Dat)
ce uzupe³nienia:
Ö (Nom) Nominativergänzung Der Polizist sagt (uns) (über diesen) (zu diesem)
Ö (Akk) Akkusativergänzung (von diesem) Unfall einige Wörter. Policjant mówi
Ö (Dat) Dativergänzung (nam) kilka zdań (o tym wypadku).
Ö (Gen) Genitivergänzung Sie sagte etwas (zum/über das/vom Aussehen ih-
Ö (Präp) Präpositionalergänzung rer Mutter). Ona powiedziała coś (o wyglądzie
Ö (Adv) Adverbialergänzung swojej matki).
Ö (Präd) Prädikativergänzung Walencja tych czasowników ró¿ni siê fa-
Ö (Instr) Intrumentalergänzung kultatywnymi uzupe³nieniami przyimkowymi,
Ö Inf (Infinitivergänzung) które w jêzyku niemieckim s¹ liczniejsze.
W nawiasach zwyk³ych podajê uzupe³nie- Ö Prognoza b³êdu dla Polaków ucz¹cych siê
nia fakultatywne. Mo¿na je zawsze opuœciæ, co jêzyka niemieckiego :
oczywiœcie powoduje obni¿enie wartoœci informa- Õ Der Polizist sagt uns einige Sätze um diesen
cyjnej zdania, ale nie powoduje naruszenia jego Umfall.
poprawnoœci gramatycznej. Je¿eli jednak uzupe³- Õ Der Polizist sagt uns einige Sätze über diesem
nienia fakultatywne wystêpuj¹ w zdaniu, ich for- Unfall.
ma jest determinowana przez
czasownik. Oprócz uzupe³nieñ × SAGEN 2) anzeigen, ausdrücken 2) MÓWIÆ
mog¹ w zdaniu wystêpowaæ te¿ Ergänzungen: Ergänzungen:
elementy, które nie s¹ zale¿ne Nom, Akk, (Dat) Nom, Akk, (Dat)
od czasownika – przy³¹czenia
swobodne (freie Angaben). Od fakultatywnych Dein hoher Blutdruck sagt (dem Arzt ) alles.
uzupe³nieñ, które podobnie jak przy³¹czenia nie Twoje wysokie ciśnienie krwi mówi (lekarzowi)
s¹ w zdaniu obowi¹zkowe, ró¿ni¹ siê w³aœnie wszystko.
tym, i¿ nie zale¿¹ od czasownika, np.: Diese Tatsachen sagen (uns) wenig. Te fakty mó-
Ö Sie wohnen in Berlin. (Situativergänzung – ob- wią (nam) niewiele.
ligatorisch), W tym znaczeniu walencja w obu jêzy-
Ö Sie warten auf ihren Freund. (Präpositionaler- kach jest identyczna, nie ma ryzyka b³êdu
gänzung – fakultativ), w niew³aœciwym u¿yciu uzupe³nieñ.
12

13. × SPRECHEN 1) mit jmd. verbalen Kontakt aufnehmen 1) MÓWIÆ, (PO)ROZMAWIAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Akk/Präp: mit + Dat Nom, Präp: z + Instr
Er möchte Herrn Müller sprechen. On chciałby polskim nie jest mo¿liwe, aktanty polskie s¹
porozmawiać z panem Müllerem. ograniczone do uzupe³nienia przyimkowego.
Ich sprach [sehr lange] mit der Leiterin. Roz-
mawiałem [bardzo długo] z kierowniczką. Ö Prognoza b³êdu:
U¿ycie uzupe³nienia w bierniku w jêzyku Õ Er möchte mit dich sprechen.
× SPRECHEN 2) einen Sachverhalt verbal wiedergeben 2) MÓWIÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Akk)/(Präp : von + Dat, über + Akk) Nom, (Akk)/(Präp: o + Lok)
Der Zeuge sprach (die ganze Wahrheit) Świadek ÖPrognoza b³êdu:
mówił (całą prawdę). Õ Die Frauen sprachen neulich um dich.
Die Frauen sprachen [neulich] (über dich)/(von Õ Die Frauen sprachen neulich über dir.
dir). Kobiety [ostatnio] mówiły (o tobie). Õ Die Frauen sprachen neulich von dich.
Fakultatywne uzupe³nienia przyimkowe
w obu jêzykach s¹ ró¿ne.
× SPRECHEN 3) einen Sachverhalt bestätigen/widerlegen 3) PRZEMAWIAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Präp: für + Akk/Präp: gegen + Akk Nom, Präp: za + Instr/Präp: przeciw + Dat
Die Indizien sprechen gegen ihn. Poszlaki prze- ryjnych i fakultatywnych. Mo¿liwe b³êdy po-
mawiają przeciwko niemu. wstaj¹ przez niew³aœciwe u¿ycie przypadku po
Alles spricht für deine Theorie. Wszystko przema- przyimkach für/gegen:
wia za twoją teorią.
W tym znaczeniu jest pe³na ekwiwalen- Õ Das Argument sprach für seiner These.
cja syntaktyczna w u¿yciu dope³nieñ obligato- Õ Die Tatsachen sprechen gegen dir.
× SPRECHEN 4) sich wortlos ausdrücken 4) PRZEMAWIAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Präp: aus + Dat Nom, Präp: z + Gen
Aus ihren Augen sprach Verzweiflung. Z jej oczu b³êdy wynikaj¹ z niew³aœciwego u¿ycia przy-
przemawiało zwątpienie. padku po przyimku aus:
Uzupe³nienia s¹ jednakowe, mo¿liwe Õ Die Wahrheit sprach aus seine Augen.
× REDEN 1) sich unterhalten, sprechen 1. ROZMAWIAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Präp:zu + Dat)/(Präp: mit + Dat) Nom (Präp: z + Instr) (Präp: o + Lok)
(Präp: über + Akk)/(Präp: von + Dat)
Er redet (mit seiner Freudin) (über das Studium). ÖPrognoza b³êdu:
On rozmawia (z przyjaciółką) (o studiach). Õ Sie redet um ihn.
Czasownik niemiecki dysponuje wiêksz¹ Õ Sie redet über ihm.
liczb¹ uzupe³nieñ fakultatywnych. Õ Sie redet zu dich.
Õ Sie redet von dich. itp.
13

14. × REDEN 2. eine Rede halten, sprechen 2. MÓWIÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Präp: vor + Dat)/(Präp: zu + Dat) Nom, (Dat)/(Präp: do + Gen) (Präp: o + Lok)
(Präp: über + Akk)
Der Politiker redete (zu den Versammelten)/(vor Ö Prognoza b³êdu:
den Versammelten) (über die Wahlen). Polityk Õ Mein Bruder redete uns zwei Stunden über
mówił (zgromadzonym/do zgromadzonych) (o seine Probleme.
wyborach). Õ Sie redete zu meiner Mutter um die Sache.
W jêzyku niemieckim nie wystêpuje fa- Õ Er redet vor uns über seinen Probleme.
kultatywne uzupe³nienie w celowniku.
× ERKLÄREN 1. offiziell mitteilen 1. OG£OSIÆ – OG£ASZAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Akk Nom, Akk, (Dat)
Der Leiter erklärte sein Einverständnis. Kierownik zyku niemieckim uzupe³nienia w celowniku.
ogłosił (pracownikom) swoją zgodę. Ö Prognoza b³êdu:
W tym znaczeniu nie u¿ywa siê w jê- Õ Er erklärte den Versammelten seinen Rücktritt.
× ERKLÄREN 2. erläutern 2. WYJAŒNIÆ – WYJAŒNIAÆ, OBJAŒNIÆ – OBJAŒNIAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Akk, (Dat) Nom, Akk, (Dat)
Er erklärte (uns) [ausführlich] die Aufgaben. On verbrauch. Dziura w zbiorniku wyjaśnia [tak wy-
wyjaśnił (nam) [wyczerpująco] zadania. sokie] zużycie benzyny.
Der Riss im Tank erklärt einen [so hohen] Benzin- W tym znaczeniu jest pe³na ekwiwalen-
cja syntaktyczna i nie powstaje ryzyko b³êdu.
× ERZÄHLEN 1. etwas auf unterhaltsame 1. OPOWIEDZIEÆ – OPOWIADAÆ
Weise mitteilen
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Akk, (Dat) Nom, Akk, (Dat)
Die Großmutter erzählt (den Kindern) ein Mär- (nam) [ciągle] dowcipy.
chen. Babcia opowiada (dzieciom) bajkę. W tym znaczeniu jest pe³na ekwiwalen-
Er erzählte (uns) [ständig] Witze. On opowiadał cja syntaktyczna.
× ERZÄHLEN 2. eine Information geben 2. OPOWIEDZIEÆ – OPOWIADAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Dat), Präp: über + Akk/Präp: von + Dat Nom, (Dat), Präp: o + Lok
Mein Vater hat (mir) [viel] über seinen Nach- Ö Prognoza b³êdu:
barn/von seinem Nachbarn erzählt. Mój ojciec Õ Die Frau erzählt um seine Erlebnisse.
opowiadał (mi) [dużo] o swoim sąsiedzie. Ö Er erzählt über seiner Reise.
Uzupe³nienia przyimkowe w obu jêzy- Ö Sie erzählt von dich.
kach s¹ ró¿ne.
× MITTEILEN 1. informieren 1. (ZA)KOMUNIKOWAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Akk, (Dat) Nom, Akk/Präp: o + Lok, (Dat)
14

15. Sie hat (uns) ihre Entscheidung mitgeteilt. Ona Jêzyk polski dopuszcza uzupe³nienie przyimkowe.
zakomunikowała (nam) o swojej decyzji. Ö Prognoza b³êdu:
Der Bote teilt (der Familie) diese traurige Nach- Õ Er teilt uns um diese Entscheidung mit.
richt mit. Posłaniec komunikuje (rodzinie) tę Õ Er teilt uns über diese Entscheidung mit.
smutną wiadomość. Õ Er teilt uns von dieser Entscheidung mit.
× MITTEILEN 2. sich jmdm. anvertrauen 2. ZWIERZAÆ SIÊ – ZWIERZYÆ SIÊ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Dat Nom, Dat
Die Tochter teilte sich der Mutter mit. Córka W tym znaczeniu jest pe³na ekwiwalen-
zwierzyła się matce. cja syntaktyczna.
× BEHAUPTEN feststellen, sagen TWIERDZIÆ – UTRZYMYWAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Akk Nom, Akk
Das hat er behauptet. On tak twierdził. Ona utrzymuje coś przeciwnego.
Sie behauptet das Gegenteil. Pe³na ekwiwalencja syntaktyczna.
× BITTEN 1. einen Wunsch aussprechen 1. PROSIÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Akk), Präp: um + Akk Nom, (Akk), Präp: o + Akk
Die Frau bittet (seinen Nachbarn) um einen Ge- Ein Reisender bittet (den Schaffner) um Auskunft.
fallen. Ta kobieta prosi (swojego sąsiada) o przy- Podróżny prosi (konduktora) o informację.
sługę. W tym znaczeniu jest pe³na ekwiwalen-
cja syntaktyczna.
× BITTEN 2. Fürbitte einlegen 2. WSTAWIAÆ SIÊ – WSTAWIÆ SIÊ
Nom, Präp: für + Akk Nom, Präp: za + Instr
Er bat für mich [bei dem Chef]. On wstawił się za wynikaæ z u¿ycia niew³aœciwego przypadku po
mną [u szefa]. przyimku für.
Uzupe³nienia s¹ podobne, b³êdy mog¹ Ö Prognoza b³êdu:
Õ Er bat für dir [bei dem Chef].
× BITTEN 3. einladen 3. ZAPROSIÆ – ZAPRASZAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, Akk; Adv Nom, Akk, Adv
Sie bat seinen Freund ins Zimmer. Ona zaprosiła Wein. Oni proszą nas na kolację/na kieliszek wina.
swojego przyjaciela do pokoju. W tym znaczeniu jest pe³na ekwiwalen-
Sie bitten uns zum Abendessen/ auf ein Glas cja syntaktyczna.
× ANTWORTEN auf eine Frage reagieren ODPOWIADAÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Dat), (Akk)/(Präp: mit + Dat) Nom, (Dat), (Akk)/ (Instr),
(Präp: auf + Akk) (Präp: na + Akk)
15

16. Er antwortete (mir) (ein Wort)/(mit einem Wort) B³êdy mog¹ powstawaæ z odmiennych
(auf meine Frage). On odpowiedział (mi) (jedno uzupe³nieñ przyimkowych w obu jêzykach.
słowo)/(jednym słowem) (ma moje pytanie). Ö Prognoza b³êdu:
Sie antwortete (mit Lachen) (auf meine Bemerkung). Õ Er antwortete für meine Frage.
Ona odpowiedziała (śmiechem) (na moją uwagę). Õ Er antwortete zu meiner Frage.
× FRAGEN 1. sich erkundigen 1. (ZA)PYTAÆ)
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Akk1), (Akk2) Nom, (Akk), (Präp: o + Akk)
Er hat (seinen Vater) (etwas) gefragt. On zapytał niu uzupe³nienia przyimkowego.
(swojego ojca) (o coś). Ö Prognoza b³êdu:
Polski czasownik wymaga w tym znacze- Ö Er fragt mich um etwas
× FRAGEN 2. eine Frage stellen 2. (ZA)PYTAÆ)
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Akk), Präp: nach + Dat Nom, (Akk), Präp: o + Akk
Ich fragte einen Passanten nach der Zeit. Zapyta- B³êdy mog¹ wynikaæ z odmiennych uzu-
łem przechodnia o godzinę. pe³nieñ przyimkowych.
Wir fragen eine Verkäuferin nach dem Preis der Ö Prognoza b³êdu:
Ware. Pytamy sprzedawczynię o cenę tego towaru. Õ Ich fragte meinen Freund um seine Meinung.
× FRAGEN 3. bitten 3. (PO)PROSIÆ
Ergänzungen: Ergänzungen:
Nom, (Akk), Präp : um + Akk Nom, (Akk), Präp: o + Akk
Der Sohn fragte (seine Mutter) um Erlaubnis. Syn Morciniec N., Cirko L., Ziobro, R. (1995), Słownik walen-
poprosił (swoją matkę) o pozwolenie. cyjny czasowników niemieckich i polskich, Wyd.
Uniw. Wroc³., Wroc³aw.
Sie fragt (mich) [immer] um Rat. Ona zawsze
Müller R. (1976), Methodologische Probleme der Wort-
prosi mnie o radę. feldtheorie. Vorüberlegungen für eine Aufstellung des
W tym znaczeniu jest pe³na ekwiwalen- Wortfeldes der Verba dicendi (w) ,,Festschrift für Adal-
cja syntaktyczna. bert Schmidt zum 70. Geburtstag’’, ss. 497-533, Aka-
demischer Verlag Hans-Dietrich Heinz, Stuttgart.
Bibliografia Polañski K. (Red.) (1984), Słownik syntaktyczno-generaty-
wny czasowników polskich, T.I. Wroc³aw.
Cancay S. (1998), Untersuchungen zu den redeeinleitenden Schumacher H. (Hrsg.) (1986), Verben in Feldern. Valenz-
Verben im Deutschen und Türkischen. Kontrastive wörterbuch zur Syntax und Semantik deutscher Verben,
Sprachanalyse, Athena Verlag, Oberhausen. Walter de Gruyter Verlag, Berlin.
Engel U., Schumacher H. (1978), Kleines Valenzlexikon Smereka K. (1984), Zur semantischen und syntaktischen
deutscher Verben, Tübingen. Analyse einiger ,,Verba dicendi’’ im Deutschen und
Helbig G., Schenkel W. (1998), Wörterbuch zur Valenz Polnischen (w) ,,Germanica Wratislaviensia’’ Nr 44,
und Distribution deutscher Verben, Leipzig. ss. 184-194, Wyd. U.W., Wroc³aw.
Eduardo J.H. (1993), Verba dicendi. Kontrastive Unter- Smereka K. (1986), Valenztheorie und Sprachvergleich im
suchungen Deutsch-Spanisch, Peter Lang Verlag, Bereich ausgewählter Verbfelder des Deutschen und
Frankfurt am Main. Polnischen, Wyd. Uniw. Wroc³., Wroc³aw.
Kleszczowa K. (1985), Fakultatywność i obligatoryjność Wierzbicka E. (1980), Walencja czasowników o znaczeniu
wyrażeń argumentowych w konstrukcjach opisujących ’mówić’ (w) ,,Prace Filologiczne’’ T. 29, ss. 41-48.
akt mowy (w) ,,Polonica’’ T. 11, ss. 65-75. Wilske L. (1986), Sprachkommunikative Verben. Ein
Kleszczowa K. (1989), Verba dicendi w historii języka Versuch ihrer Umgebung und Systematisierung (w)
polskiego. Zmiany znaczeń, Wyd. UŒ., Katowice. ,,Wissenschaftliche Zeitschrift der Pädagogischen
Lehmann D. (1977), A confrontation of ,,say’’, ,,speak’’, Hochchschule Potsdom’’ Heft Nr 5, ss. 741-748.
,,talk’’, ,,tell’’ with possible German counterparts (w) Winkler E. (1982), Syntaktische, semantische, und kommuni-
,,Papers and studies in contrastive linguistics’’ Vol. 6, kativ-pragmatische Untersuchungen zu einigen Verba di-
Wyd. UAM, Poznañ. cendi (w) ,,Liguistische Serien’’ Nr 98, ss. 122-158.
16

17. Winkler E. (1987), Syntaktische und semantische Eigen- Ziebart H. (1979), Zur syntaktischen Valenz und Distribu-
schaften von Verba dicendi, Diss., Berlin. tion ausgewählter deutscher und polnischer Verba di-
Zaron Z. (1980), Ze studiów nad składnią i semantyką cendi. Versuch eines Vergleiches, Diss. Leipzig.
czasownika. Polskie czasowniki z uzupełnieniem werbal- Ziebart H. (1982), Zur syntaktischen Valenz von Verba
nym oznaczające relację osobową z argumentem zda- dicendi im Deutschen und Polnischen, (w) ,,Linguisti-
rzeniowym, Wyd. Uniw. Wroc³., Wroc³aw. sche Studien. Deutsch-polnischer Sprachvergleich’’
Nr 102, ss. 2-11. (luty 2000)
17

18. METODYKA
Karol Czejarek1)
Warszawa
O sztuce tłumaczenia i o tłumaczeniu przez uczniów
tekstów z podręczników
T³umaczenie jest sztuk¹ trudn¹ i z³o¿on¹ warta w jednym jêzyku, nie jest identyczna z t¹,
i jest od lat przedmiotem trosk i rozwa¿añ na jak¹ wyra¿a inny jêzyk. Kto bowiem uczy siê
ca³ym œwiecie. Dobry t³umacz jest niew¹tpliwie jêzyków wzbogaca swoj¹ ,,jednowymiarowoœæ’’
nieodzownym poœrednikiem i wspó³twórc¹ o dalsze wymiary. T³umacz¹c z jednego jêzyka
zbli¿enia kulturalnego miêdzy narodami. T³u- na drugi, tworzy siê trzeci. A sam t³umacz staje
maczenie (przek³ad tekstów) jest te¿ wa¿ne siê przez akt t³umaczenia jeszcze bogatszy: mia-
w nauczaniu jêzyka obcego. Jest kunsztem od- nowicie o ten ,,trzeci’’. Ale mówi¹c o ,,trzecim’’
dania w innym jêzyku obrazu i myœli kszta³- jêzyku nie mam na myœli, czêsto niestety spoty-
towanych w s³owach. Kunszt – sztuka t³umacze- kanej praktyki swobodnego (bez skrupu³ów)
nia wymaga ogromnej wiedzy – nie tylko rozu- przekszta³cania tekstu orygina³u. Choæ prawd¹
mienia znaczenia s³ów i znajomoœci kultury jê- jest, ¿e sztuka t³umaczenia jest czêsto sztuk¹
zyka narodu z którego siê t³umaczy, ale i tak¿e samotnych decyzji, niespokojnym trwaniem
na który siê t³umaczy. miêdzy zmiennymi alternatywami.
Jêzykiem, który t³umacz powinien znaæ Cechy, które musi posiadaæ t³umacz to:
na wskroœ, jest jego jêzyk ojczysty, choæ wielu skromnoœæ, bezinteresownoœæ, zdolnoœæ przy-
zabieraj¹cych siê za t³umaczenie, czy za prze- stosowania siê, przez co rozumiem umiejêtnoœæ
k³ad, uwa¿a odwrotnie. Równie dobrze trzeba wyjaœniania w¹tpliwoœci. Nigdy nie wolno uda-
znaæ jêzyk z którego siê t³umaczy. Potrafiæ myœ- waæ, ¿e coœ siê wie, jeœli de facto siê nie wie.
leæ tym jêzykiem. Bo nie t³umaczy siê s³owa po Dzisiejszy t³umacz ma do dyspozycji nowoczes-
s³owie, tylko zdanie po zdaniu, myœl po myœli ne s³owniki, leksykony, bogat¹ literaturê na
i w takim uk³adzie ka¿dy termin nadaje sens ka¿dy temat – musi wiêc umieæ siêgaæ do Ÿród-
innym terminom. Warunkiem niezbêdnym do- ³a, jeœli ma jakiekolwiek w¹tpliwoœci. Przet³u-
brego t³umaczenia jest równie¿ kontakt t³u- maczalne jest w zasadzie wszystko, jako ¿e lite-
macza z autorem, a przenosz¹c to na grunt ratura jest odbiciem rzeczywistoœci, a nasza rze-
nauczycielski z wybranym podrêcznikiem, czywistoœæ jest rozpoznawalna, a wyrazy na-
z którym siê pracujê. Trzeba go po prostu zwane. Ka¿da rzecz lub przedmiot ma swoje
doskonale znaæ, tak jak trzeba najpierw zapoz- nazwane i przet³umaczalne czêœci. T³umacz po-
naæ siê z tekstem, zanim zabierze siê do jego winien znaæ realia tematu, zagadnienia w które
przek³adu. siê anga¿uje, no i oczywiœcie – o czym by³a ju¿
Trzeba pamiêtaæ, i¿ pe³nia ¿ycia – sfera mowa – umieæ pos³ugiwaæ siê swoim w³asnym
doœwiadczalna, poznawcza i uczuciowa – za- jêzykiem w sposób swobodny i twórczy.
1)
Autor jest adiunktem w Instytucie Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu Warszawskiego i t³umaczem wielu powieœci,
miêdzy innymi Hansa Hellmuta Kirsta.
18

19. Najtrudniej jest z poezj¹. Przek³ad wier- b³êdne przeœwiadczenie, którego ka¿dy t³umacz
szy wymaga ekwiwalentów obrazowych, ekwi- musi siê wystrzegaæ.
walenty te trzeba czêsto znajdowaæ lub two- W dziejach teorii przek³adu polskiego
rzyæ. Metafory przekszta³caæ w metafory, zja- zawsze przeplata³y siê ze sob¹ dwie tendencje,
wiska fantastyczne przekszta³caæ w fantastycz- z których jedna k³ad³a wiêkszy nacisk na wier-
ne, abstrakcje w abstrakcje, groteskê w grotes- noœæ, a druga na swobodê interpretacji. Ani
kê itd. jedna ani druga metoda nie jest dziœ do na-
Ale nie tylko poezja jest trudno t³uma- œladowania; œcis³oœæ jako kryterium ma zasad-
czalna, nie wspominam tutaj o t³umaczeniach nicze znaczenie przy ocenie przek³adu fachowe-
specjalistycznych, tekstów prawniczych, techni- go, w przek³adzie artystycznym (tak¿e szkol-
cznych, czysto naukowych, ani te¿ o t³umacze- nych czytanek), niew¹tpliwie na pierwsze miej-
niach przysiêg³ych, gdy¿ te wszystkie rz¹dz¹ siê sce wysuwa siê bardziej elastyczne podejœcie do
jeszcze innymi prawami. Ale t³umacz, przy teks- t³umaczonego tekstu. Byæ wiernym tekstowi,
tach ogólnych, literackich, czytankach szkol- ale nie byæ dos³ownym.
nych, musi tak opanowaæ jêzyk w³asny i obcy, Do problemów przek³adowych trzeba
aby wszystkie elementy w nim zawarte by³y podejœæ przede wszystkim z punktu widzenia
zrozumia³e. Powinien te¿ znaæ realia t³umaczo- funkcjonalnoœci. W przek³adzie fachowym zasa-
nego tekstu, aby czytelnik móg³ zrozumieæ to dniczym postulatem jest maksymalna œcis³oœæ
samo (choæ czêsto innymi s³owami), co autor znaczeniowa i t³umacz powinien u¿ywaæ ter-
mia³ na myœli. A to jest bardzo trudne. minów przyjêtych w danym jêzyku. W tekœcie
Nie da siê raz na zawsze nauczyæ wszyst- literackim, a tak¿e w tych zamieszczonych
kiego; ¿ycie, nauka, wszystko idzie naprzód. w podrêcznikach2), trzeba uwzglêdniæ czynnik
Nic nie stoi w miejscu, zatem i t³umacz – jeœli estetyczny i emocjonalny. Tekst dzie³a fachowe-
podejmie siê tego zawodu – musi bezustannie go ma funkcjê us³ugow¹ – choæ to brzydki
kszta³ciæ siê i rozwijaæ. Tak, by zakres jego termin, i te¿ trzeba siê przy nim napracowaæ
wiedzy, o takiej czy innej kulturze obcej, po- – ale tekst literacki pe³ni szersz¹ funkcjê, musi
zwoli³ mu na wybranie z niej wartoœci istot- anga¿owaæ uczuciowo, zawieraæ w sobie ele-
nie potrzebnych w ka¿dym przek³adzie i na ment ,,uwznioœlenia’’, musi umieæ budziæ zadu-
nadanie im takiego kszta³tu, który pozwoli mê nad opisywanymi problemami moralnymi,
czytelnikowi na jego proste i klarowne przy- anga¿owaæ czytelnika.
swojenie. Zatem, stopieñ œcis³oœci w przek³adzie
T³umacz to dziœ zawód, którego mo¿na literackim – odnoszê to ca³y czas tak¿e do
siê uczyæ na kierunkowych studiach, np. w In- tekstów paraliterackich zawartych w podrêcz-
stytucie Lingwistyki Stosowanej Uniwersytetu nikach szkolnych – mo¿na okreœliæ jedynie
Warszawskiego oraz w nowo powsta³ej Kated- z punktu widzenia funkcjonalnoœci. Przek³ad
rze Jêzyków Specjalistycznych na Wydziale powinien byæ na tyle dok³adny, ¿eby zachowa³
Lingwistyki Stosowanej i Filologii Wschodnio- wyrazistoœæ opisanej sytuacji. Stopieñ œcis³oœci
s³owiañskich Uniwersytetu Warszawskiego. Nie mo¿e ulec zmianie pod wp³ywem przyjêtych
jest bowiem dobrze, gdy pisarz, czy poeta za- zwyczajów w jêzyku docelowym.
biera siê do t³umaczenia (nie chcê przez to Znawca przedmiotu przek³adu prof. dr
nikogo dezawuowaæ), ale pisarze, poeci t³uma- hab. Jan KoŸbia³ zwraca jeszcze dodatkowo
cz¹c – zachowuj¹ siê (i zachowywali siê w prze- uwagê na aspekt ,,interkulturowoœci’’ w sztuce
sz³oœci) czêsto jako twórcy suwerenni, nie za- t³umaczenia, za któr¹ kryje siê idea równoœci
wsze œwiadomi przyczyn i skutków swej dzia³al- kultur. Trzeba bowiem pamiêtaæ, ¿e t³umacz
noœci. Ponosi ich czêsto w³asny temperament jest ,,poœrednikiem’’ kulturowym, s³u¿y zbli¿a-
twórczy, chêæ poprawiania t³umaczonych auto- niu kultur, usuwaniu barier obecnoœci w œwie-
rów, przekonanie, i¿ t³umaczone dzie³o, utwór, cie, a tym samym w szerszej perspektywie
tekst, mo¿e zast¹piæ dzie³o oryginalne. A to – twierdzi prof. KoŸbia³ – przyczynia siê do
2)
Np. w ,,Dein Deutsch’’, który niew¹tpliwie wysun¹³ siê na czo³o wœród znajduj¹cych siê obecnie w sprzeda¿y
podrêczników, w³aœnie przez swój aspekt ,,literackoœci’’.
19

20. pokojowej koegzystencji ludów na globie ziem- ciu tych barier – zaprocentuje. Da nam si³ê
skim.3) duchow¹, usilnego d¹¿enia do doskona³ego,
Na stole ka¿dego t³umacza (tak¿e nau- z czasem przek³adu ka¿dego tekstu. Bo t³umacz
czyciela jêzyka obcego) musi stale le¿eæ s³ownik to nie zawód, jak ka¿dy inny. To nader wy-
jêzyka obcego. Trzeba pokornie sprawdzaæ sta- rafinowany sposób osi¹gania przyjemnoœci
le znaczenie nawet najprostszych s³ów, co do z wykonania wewnêtrznego obowi¹zku wobec
których wydaje siê, ¿e nie ma ¿adnych w¹tp- siebie. I tê prawdê te¿ trzeba przyswoiæ
liwoœci. Cechê tê musi te¿ przyswoiæ swoim uczniom. Nawet najlepsi maj¹ stale w sobie
uczniom ka¿dy nauczyciel jêzyka obcego. Na poczucie niedosytu i nie wyobra¿ajmy sobie,
stole t³umacza musz¹ piêtrzyæ siê tomy s³ow- ¿e ju¿ wszystko wiemy, nigdy takiego stanu nie
ników – jêzyka wspó³czesnego, gwarowego, te- bêdzie.
chnicznego, innych specjalnoœci – im wiêcej Przystêpuj¹c do pracy, t³umacz ma prze-
ró¿nego rodzaju s³owników, tym lepiej! To war- ciwko sobie ca³¹ armiê przeszkód. I zwykle jest
sztat ka¿dego t³umacza, nieustanne siêganie do tak, ¿e im lepiej zna siê oba jêzyki, im bardziej
Ÿróde³, nie mówi¹c o podstawowym warsztacie siê jest doœwiadczonym, tym wyraŸniej zdajemy
wewnêtrznych zasobów s³ownikowych i wyczu- sobie sprawê, jak du¿o nam jeszcze brakuje. Jak
cia jêzykowego. ³atwo potkn¹æ siê o rytm i melodiê zdania, jak
T³umacz, oprócz warsztatu s³ownikowe- bardzo zasiêg s³ownictwa w ró¿nych jêzykach
go i innego, aby swoj¹ pracê wykonaæ dobrze jest niejednakowy i nawet tam, gdzie u¿yte
musi wczuæ siê w motywacjê i klimat psychicz- w dziele wyrazy maj¹ odpowiedniki polskie,
ny autora. Powinien wiêc znaæ kraj, czy region, nie zawsze identyczna jest ich pojemnoœæ zna-
który wyda³ pisarza (analogicznie uczniowie czeniowa i zakres stosowania.
kraj jêzyka, którego siê ucz¹), wtedy ³atwiej A idiomy i porzekad³a nieznane pol-
transponowaæ barwê s³owa, które trzeba prze- szczyŸnie? A kalambury, igraszki s³owne? A ali-
t³umaczyæ na inn¹ tonacjê. Trzeba koniecznie teracje? A inwersje? Wymieniam tylko niektóre
– tak¿e uczniów – nauczyæ myœlenia i odczuwa- trudnoœci, na które ka¿dy z nas mo¿e napotkaæ.
nia w dwóch jêzykach. Inaczej jêzyk jest tylko Ale nie nale¿y za³amywaæ r¹k, poddawaæ siê,
,,esperantem’’, u¿ytecznym w kontakcie infor- rezygnowaæ. Te trudnoœci potrafi¹ te¿ mobilizo-
macyjnym, handlowym, czy innym. Cech¹ cha- waæ, uczyæ pokory, wzmóc w ka¿dym z nas
rakterystyczn¹ dobrego, naprawdê dobrego czujnoœæ, ¿e nigdy nie wolno popaœæ w samoza-
przek³adu jest poczucie fenomenalnoœci wszyst- dowolenie. I pamiêtajmy, odtwórca mo¿e wy-
kiego, na co siê patrzy i co siê s³yszy. Trzeba braæ materia³ taki sam, jaki wybra³ autor, nato-
stale pamiêtaæ o tym, ¿e ka¿dy z nas jest niepo- miast t³umacz z prawdziwego zdarzenia zawsze
wtarzalny, jedyny i inny. musi uk³adaæ dzie³o (przek³ad) z innego budul-
T³umacz musi, o czym tak¿e trzeba prze- ca – z innej materii s³ownej.
konaæ ucznia prze¿ywaæ t³umaczony tekst, Jakie wiêc cechy, oprócz talentu i tych
umieæ wkraczaæ na nieznane dot¹d tereny, ju¿ wspomnianych, s¹ t³umaczowi niezbêdne?
umieæ podejmowaæ odkrywcze ,,ekspedycje’’. Przede wszystkim – w³asna, wyraŸna indywidu-
Trzeba byæ przy tym przygotowanym na pora¿- alnoœæ twórcza, zw³aszcza estetyczne upodoba-
ki, b³êdy, niepokoje, zw¹tpienia, powracaj¹ce nia i koncepcje. Nieprawd¹ jest i chcia³bym
ci¹gle poczucie niedosytu, braku w³asnej jêzy- bardzo wyraŸnie to podkreœliæ, i¿ t³umaczowi
kowej doskona³oœci. Jeœli tak jest – to znaczy, ¿e jako odtwórcy cudzego natchnienia i kunsztu,
mamy w sobie jeszcze to coœ, co jest t³umaczo- jest niepotrzebna indywidualnoœæ, wrêcz prze-
wi potrzebne, co mo¿e nie od razu – po usuniê- ciwnie – przek³ad jest sztuk¹! Czy istnieje uta-
3)
Jan KoŸbia³ (2001), Słowo o metodologicznych implikacjach interkulturowości w nauce o tłumaczeniu, Studia Niemco-
znawcze, tom XXII, Warszawa. Õ Wœród wybitnych teoretyków przek³adu polskiej szko³y lingwistyki stosowanej nale¿y
koniecznie wymieniæ nazwisko prof. dr hab. Franciszka Gruczy – twórcy i wieloletniego dyrektora Instytutu Lingwistyki
Stosowanej – mo¿na znaleŸæ wœród prac Profesora to, co aktualnie jest potrzebne t³umaczowi do pracy i do poszerzenia
swej wiedzy. Znajomoœæ teorii u³atwia poruszanie siê na grz¹skim terenie przek³adu i t³umaczenia. Warto te¿ wspomnieæ
i podkreœliæ rolê jak¹ w translotoryce pe³ni¹ bibliografie, w których specjalizuje siê prof. Jan Lewandowski. Jego
opracowania maj¹ du¿e znaczenie ,,u³atwiaj¹ce ¿ycie’’ niejednego t³umacza.
20

21. lentowany aktor, czy wirtuoz bez oryginalnej uczniowi pe³niejsze zrozumienie jêzyka obcego,
osobowoœci? œrodkiem testowania zrozumienia tekstu obco-
Sztuka nigdy nie jest, nie by³a i nie jêzycznego, umo¿liwiaj¹cym uczniowi æwicze-
bêdzie kompromisem! Trzeba na to tak¿e zwró- nie i produkowanie samodzielnych, podobnych
ciæ uwagê uczniom przy t³umaczeniu tekstów. tekstów w tym jêzyku, wreszcie testem spraw-
Ka¿dy z nich posiada jakieœ indywidualne ce- dzaj¹cym, czy uczeñ potrafi w tym jêzyku wyra-
chy, które ró¿ni¹ ludzi miêdzy sob¹. Trzeba te ziæ myœli. Dobrego t³umaczenia – sztuki t³uma-
cechy umieæ wydobyæ, wyzwoliæ – nauczyæ my- czenia – trzeba uczyæ od samego pocz¹tku, nie
œleæ ka¿dego ucznia ucz¹cego siê jêzyka sztuki tylko uczniów zaawansowanych. T³umaczenie
przek³adu – nauczyæ samodzielnie myœleæ. pozwala na poznawanie jêzyka jako ¿ywego
T³umaczenie jest aktem twórczym i tak tworu, a przy okazji przyczynia siê do poznania
samo musi byæ traktowane w szkole. Jest od- ró¿nic w sposobie myœlenia poszczególnych na-
powiedzialn¹ dziedzin¹ twórczoœci, bo ponad rodów.
przek³adem istnieje orygina³, który mo¿na S¹ oczywiœcie dzisiaj metody nauczania,
wzi¹æ za œwiadka, aby wskazaæ trafnoœæ lub które wykluczaj¹ u¿ywanie jêzyka ojczystego,
b³êdy danego przek³adu. To nie tylko przekazy- w tym t³umaczenia na lekcji jêzyka obcego.
wanie s³ów, a przede wszystkim – podkreœlê raz Ca³a moja praktyka – tak¿e wieloletniego nau-
jeszcze – myœli, a myœli mog¹ mieæ ró¿ne barwy czyciela jêzyka niemieckiego, oparta jest w du-
i odcienie i w³aœnie w tych odcieniach i bar- ¿ej mierze na t³umaczeniu, na znajomoœci pod-
wach wyra¿a siê talent t³umacza. stawowych zasad gramatyki, kojarzeniu jej z tek-
Trzeba tak¿e w szkole przyswoiæ stem, na egzekwowaniu tak¿e w³aœciwej fone-
uczniom te wszystkie niuanse sztuki t³umacze- tyki i melodyki zdaniowej – potwierdzi³a wielo-
nia tekstów. To nie zwyk³e ,,odrabianie’’ w do- krotnie s³usznoœæ obranej drogi. Rzecz sprowa-
mu lekcji, a rozwijanie umiejêtnoœci sprawnego dza siê w gruncie rzeczy do zagadnienia u¿ywa-
myœlenia, myœlenia z wyobraŸni¹ w oparciu nia jêzyka ojczystego na lekcji jêzyka obcego
o znajomoœæ dwu jêzyków. Szczególnie wa¿nym – tak, czy nie – trwa na ten temat wieloletni ju¿
elementem pracy nauczyciela jest nauczenie spór wœród teoretyków. Zgadzam siê z tymi,
uczniów myœlenia w drugim jêzyku Kojarzenia którzy twierdz¹, ¿e znajomoœæ jêzyka polega na
znaczenia s³ów z ich brzmieniem, z ró¿nymi praktyce jêzykowej, a nie na przyswajaniu wie-
skojarzeniami, które kryj¹ siê w materii znacze- dzy o jêzyku. Ale ta praktyka, to miêdzy innymi
niowej danych wyrazów i to w najszerszym lub przede wszystkim teksty, przy pomocy któ-
tego s³owa znaczeniu. Bo proces budowania rych doskonali siê wszelkie inne sprawnoœci jak
przek³adu polega na ci¹g³ej i niezmordowanej pisanie i czytanie, a w konsekwencji tak¿e po-
penetracji zasobów mowy, na szukaniu wszel- prawne mówienie. Kto ma³o czyta, nie potrafi
kich istniej¹cych mo¿liwoœci tej mowy. A od prze³o¿yæ sobie w myœlach tych tekstów (i tak¿e
tego ju¿ tylko krok do lepszego mówienia i pi- w mowie i w piœmie) – i na pewno d³u¿ej
sania, wyra¿ania w³asnych myœli tak¿e w jêzyku bêdzie dochodzi³ do poprawnego mówienia,
obcym. czyli opanowania jêzyka jako ca³oœci. A uda siê
A zatem pamiêtajmy – tak¿e w szkole to wtedy, jeœli potrafimy – ucz¹c siê lub ucz¹c
– pracujemy nie nad przekszta³ceniem s³owa kogoœ jêzyka obcego, pokazaæ (to dzieje siê
w s³owo, a myœli w myœl. Wyt³umaczmy poza nasz¹ œwiadomoœci¹, poniek¹d automaty-
uczniom, ¿e t³umaczenie to proces ogrom- cznie, gdzieœ w g³êbokich pok³adach mózgu)
nie z³o¿ony o intelektualnej i poznawczej, ró¿nice miêdzy jêzykiem ojczystym a jêzykiem
a czasami ju¿ w szkole – artystycznej wartoœci obcym. Bardzo to trudny i d³ugi proces i aby
i wa¿noœci. Przek³ad ma byæ piêkny, podobnej osi¹gn¹æ taki stan œwiadomoœci, aby – mówi¹c,
– jak orygina³ – urody i podobnej dynamice pisz¹c, t³umacz¹c – myœleæ danym jêzykiem,
s³owa. którego akurat u¿ywamy – musimy wiele æwi-
Niezale¿nie od tego – pamiêtajmy o tym czyæ, uczyæ siê, doskonaliæ i wierzyæ, ¿e ten stan
my nauczyciele – t³umaczenie na jêzyk oj- osiagniemy.
czysty jest swoistym œrodkiem umo¿liwiaj¹cym (paŸdziernik 2001)
21