erfgs

1. Գարեգին Նժդեհ, իսկական անունը՝ Գարեգին Եղիշեի Տեր-Հարությունյան, (հունվար 1, 1886 դեկտեմբեր 21, 1955) հայ պետական, ռազմական ևդաշնակցական գործիչ, քաղաքագետ-իմաստասեր;
Նա ծնվել է հայոց Նախիջևան գավառի Կզնուտ (այժմ՝ Կյուզնուտ) գյուղում։
Մասնակցել է պատերազմին Վերմախտի հայկական լեգիոնի կազմումֈ
[1]
Կյանքը[
Ծնվել է քահանայի ընտանիքում 1886 թ-ին՝ Նախիջևանգավառի Կզնուտ գյուղումֈ Եղել է ընտանիքի
չորրորդ երեխան։
Կրթությունը[խմբագրել]
Սկզբնական կրթությունը ստանալով տեղի ծխական հայկական դպրոցում, իսկ այն փակվելուց
հետո՝Նախիջևան քաղաքի ռուսական դպրոցում, ուսումը շարունակում է Թիֆլիսի ռուսական
գիմնազիայում, որտեղ սովորելու ընթացքում էլ, 17 տարեկան հասակից, միանում է հայ
ազատագրական շարժմանըֈ Այնուհետև անցել է Սանկտ Պետերբուրգ և երկու տարի տեղի
համալսարանի իրավաբանական բաժնում սովորելով՝ լքում համալսարանը ու ամբողջովին նվիրվում
հայ հեղափոխության գործին՝ ցարիզմի ու սուլթանականության դեմֈ 1906 թվականին անցնում
էԲուլղարիա, որտեղ Ռոստոմի աջակցությամբ և մակեդոնական ազատագրական շարժման
ղեկավարների միջնորդությամբ ընդունվում է Սոֆիայիսպայական դպրոցը և այն հաջողությամբ
ավարտելով՝1907 թ-ին վերադառնում է Կովկաս։
Զինվորական գործունեությունը[խմբագրել]
Բալկաններ[խմբագրել]
1907-թ մտնում է Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությանշարքերը և մասնակցություն բերում
պարսկական հեղափոխական շարժմանըֈ Զենք և ռազմամթերք տեղափոխելու համար,
Նժդեհը 1909 թ վերադառնում է Կովկաս և ձերբակալվում ցարական իշխանությունների կողմիցֈ
Բանտերում մնալով ավելի քան երեք տարի, տեղափոխվում է Բուլղարիա։
Երբ 1912 թ-ին սկսվեց Բալկանյան առաջին պատերազմը, հայերը Թուրքիայի դեմ կռվելու համար
(հանուն Մակեդոնիայի և Թրակիայի ազատագրության), բուլղարական բանակի կողքին ստեղծեցին
կամավորական վաշտ, որի ղեկավարները եղան Նժդեհն ու Անդրանիկ Օզանյանը։
Առաջին աշխարհամարտի նախօրյակին, «ներման» արժանանալով ցարական կառավարության
կողմից, Նժդեհը վերադառնում է Կովկաս՝ Թուրքիայի դեմ մղվելիք պատերազմին մասնակցելու
պայմանով։
Առաջին համաշխարհային պատերազմ տարիներին լինելով զորավար Դրոի օգնականը 1918 թ-ի
գարնանը վարում է Ալաջայի (բնակավայր Անիի շրջակայքում) կռիվները, որոնցով հնարավորություն
ընձեռնեց նահանջող հայկական զորամասերին՝ անկորուստ
անցնելուԱլեքսանդրապոլ միաժամանակ, իր մարդկանցով ապահովում է Նիկողայոս
Մառի պեղումների արդյունքը հանդիսացող արժեքավոր հնությունների փոխադրումը Անիից։
Մոտենում էր 1918 թվականի մայիսը, վճռվում էր հայոց ճակատագիրըֈ Ալեքսանդրապոլում կռվի
բռնվելով թուրքական զորքերի դեմ, Նժդեհը իր խմբով նահանջում է Վանաձոր։ Այստեղ էին
նահանջել խուճապի մատնված բազմահազար հայ փախստականներ. տեղի ժողովուրդը նույնպես
տագնապի մեջ էրֈ Սակայն Նժդեհի գլխավորությամբ իրականցվող Վանաձորի եռօրյա
հերոսակամարտով՝ հայությունը հաստատեց իր հարատևելու կամքը, և այդ հավաքական կամքի
զորացման գործում, անշուշտ, անուրանալի է Նժդեհի դերըֈ Վանաձորում վարած կռիվների համար
(որոնց ընթացքում վիրավորվել է) Նժդեհը արժանացել է ամենաբարձր քաջության շքանշանի։
Հայաստանի Առաջին Հանրապետություն և Լեռնահայաստան[խմբագրել]

2. Հայաստանի Հանրապետության հռչակումից հետո, 1918 թ վերջին, Նժդեհը ՀՀ կառավարության
կողմից նշանակվում է Նախիջևանի գավառապետ, իսկ 1919 թ
օգոստոսից՝ Կապանի, Արևիքի ևԳողթանի (Կապարգողթ) ընդհանուր հրամանատար։
Նժդեհը երբեմն ստիպված էր լինում չհնազանդվելու վերին իշխանության հրամաններինֈ
Մասնավորապես, երբ Ալեքսանդր Խատիսյանի կառավարության կողմից նրան հրամայված էր
գաղթեցնել պաշարված Գողթանի հայությունը, Նժդեհը մերժեց այն, և, փոխարենը, սրբեց ու
տեղահանեց գավառի թուրքական բնակավայրերըֈ 1920 թ-ի օգոստոսին Հայաստանի և բոլշևիկների
միջև կնքված զինադադարի, Զանգերզուրը, Արցախը և Նախիջևանը ժամանակավորապես
զբաղեցվելու էին կարմիր բանակի կողմիցֈ Սակայն Նժդեհը որոշում է մնալ Սյունիքում և մենակ
չթողնել լեռնահայությանըֈ Այդ ծանր օրերին էր, որ Նժդեհը հղացավ և գործի դրեց Դավիթբեկյան
ուխտերը։ 1920 թվականի օգոստոսի 25-ին, Կապանի Կավարտ գյուղի եկեղեցում, Նժդեհի
զինվորները ուխտեցին Դավիթ Բեկի անունով՝ հավատարիմ մնալ հայրենի երկրի ազատության,
իրենց հրամանատար Նժդեհին և կռվել մինչև վերջին շունչըֈ Մարտեր մղելով գերակշիռ 11-րդ
կարմիր բանակի հետ մինչև 1921 թ., նա միայն լքում է Զանգեզուրը իշխանությունների կողմից
երաշխիք ստանալուց հետո, ըստ որի Սյունիքը մնալու էր Հայաստանի կազմումֈ 1921 թ-ին Նժդեհն
իր զինակիցներով անցնում է Պարսկաստանֈ Այնտեղ մնալով 4 ամիս, նա շուտով հեռանում է
Բուլղարիայում։
Գարեգին Նժդեհին նվիրված բացիկ
Հրապարակումները[խմբագրել]
1923 թ-ին լինելով Բուխարեստում, Նժդեհը, տեղի«Նոր Արշալույս» թերթում հանդես է գալիս «, Իմ
խոսքը - Թե ինչո՞ւ զենք բարձրացրի խորհրդային զորքերի դեմ,, հոդվածաշարովֈ Այդ տարիներին
Նժդեհը հանգամանալից անդրադառնում է Սյունիքիկռիվների պատմությանը՝ 19231925 թվականներին ընդարձակ հոդվածաշարով հանդես գալով Բոստոնի«Հայրենիք» ամսագրում։
1924-1925 թթ-ին նա հրապարակումներ է ունենումՊլովդիվում լույս
տեսնող «Հայաստան»դաշնակցական թերթումֈ Մասնավորապես, 1924 թվականին այստեղ
տպագրվում են առանձին գլուխներ նրա «Էջեր իմ օրագրեն»-ից, որը նույն տարի լույս է տեսնում
առանձին գրքույկով,Կահիրեում։
1926 թ-ին Նժդեհը սկսում է հանդես գալ Սոֆիայում լույս տեսնող «Արաքս» թերթում, ուր
տպագրվում է նրա «Բաց նամակներ հայ մտավորականությանը» շարքը։
1933 թվականի ամռանը Նժդեհը Դաշնակցության Ընդհանուր ժողովի որոշումով մեկնում է ԱՄՆ։
Նժդեհի հետ ժողովի որոշումով, ԱՄՆ անցավ կուսակցական հայտնի գործիչ Կոպեռնիկ Թանդրճյանը,
որին հանձնարարված էր կազմակերպել ԱՄՆ-ում Թուրքիայի դեսպան Մուխտար-բեյի սպանությունը
(վերջինս մասնակից էր արևմտահայերի ջարդերին և արտասահմանում հակահայկական
քարոզչության ղեկավարներից էր)։ Նժդեհը պիտի աջակցեր Թանդրճյանին այդ գործում։

3. Քաղվածք Գարեգին Նժդեհին նվիրված բացիկից
«Ցեղակրոն» շարժումը[խմբագրել]
ԱՄՆ-ում Նժդեհը ձեռնամուխ է լինում Դաշնակցության դիրքերի ամրապնդմանը, ինչպես
նաև Ցեղակրոն շարժման ծավալմանը՝ երկրի հայաշատ վայրերում Ցեղակրոն Ուխտեր հիմնելով։
1935 թ-ին նա լույս ընծայեց «Ամերիկահայությունը - Ցեղը և իր տականքը,, աշխատությունը,
միաժամանակ նպատակ ունենալով ընդլայնել Ցեղակրոն շարժումը և այն դարձնել
համագաղութայինֈ»
1937 թ-ին Հայկ Ասատրյանի հետ, Պլովդիվում սկսում են հրատարակել«Ռազմիկ» ազգայնական
թերթը։
1937 թ-ին Սոֆիայում լույս է տեսնում Նժդեհի «, Իմ պատասխանը» ուսումնասիրությունը՝
նվիրված Սյունիքի հերոսականին։
Այդ տարիներին Նժդեհի համար վերստին կարևորվում և հրատապ է դառնում հայությանը մոտեցող
պատերազմին հոգեբանորեն նախապատրաստելու և նոր բարոյականով սպառազինելու խնդիրըֈ Այդ
նպատակով, 1937-1938 թթ-ին, Հ. Ասատրյանի, Ն. Աստվածատուրյանի և այլոց հետ նախաձեռնում
է Տարոնական շարժումը։
1938-1939 թթ-ին լույս է տեսնում շարժման պաշտոնաթերթը՝ «Տարոնի Արծիվ»-ը։
Տես նաև[խմբագրել]
Ձերբակալությունն ու մահը[խմբագրել]
Նժդեհն իր մասնակցությունն է բերում 1942 թ-ի դեկտեմբերին Բեռլինում ստեղծված ու մինչև 1943թ-ի
վերջը գործած Հայ Ազգային խորհրդի աշխատանքներին (խորհրդի նախագահն էր Արտաշես
Աբեղյանը), որի օրգան, «Ազատ Հայաստան»-ի փոխխմբագիրն էր (խմբագիր՝ Աբրահամ
Գյուլխանդանյան)։
1944 թ-ի սեպտեմբերին խորհրդային զորքերը մտան Բուլղարիա։
Գիտեմ թե ինչ է սպասվում ինձ, բայց և այնպես որոշել եմ մնալ, հակառակ որ
կարելիություն ունեմ օդանավով ինձ նետելու Վիեննա։ Չեմ հեռանում, որ հալածանքի
չենթարկվեն մեր կազմակերպությունները («Բուլղարիայի Ցեղակրոն Ուխտերը»)։
Մնալու ավելի լուրջ պատճառներ ունեմ... Այսօր կյանքին ես կապված եմ այն չափով
միայն, ինչ չափով որ ինձ դեռ պարտական եմ զգում ծառայելու Հայաստանին,,,» գրում էր Նժդեհը 1944 թվականի սեպտեմբերին, ձերբակալությունից քիչ առաջ։
Կասկածելով Գերմանիայի հետ գաղտնի կապեր ունենալու համար, 1944 թ-ի հոկտեմբերի վերջերին,

4. խորհրդային «Սմերշ» բանակային հակահետախուզության գլխավոր վարչության աշխատակիցների
կողմից Նժդեհը ձերբակալվում էֈ Նրան տեղափոխում են Բուխարեստ, այնտեղից՝
ինքնաթիռով Մոսկվա և բանտարկում Լյուբյանկայում։ 1946 թ-ի նոյեմբերին,
ՆժդեհինՄոսկվայից ուղարկում են Երևան, ուր դատաքննությունը ավարտվում է 1948 թ-ին. Նժդեհը
դատապարտվում է 25 տարվա բանտարկության, ժամկետը հաշվելով 1944 թ-ից (ի դեպ, դատավճիռը
կայացվել է ապրիլի 24-ին)։
Նժդեհի ձերբակալությունից հետո, ընտանիքը (կինը և զավակը) Սոֆիայից աքսորվում
էԲուլղարիայի Պավլիկենի քաղաքը։
1947 թ-ին Նժդեհը խորհրդային կառավարությանն առաջարկում է հանդուգն մի ծրագիր. սփյուռքում
ստեղծել համագաղութային ռազմաքաղաքական կազմակերպություն՝ «Հայկական իռեդենտա», որի
նպատակը պետք է լիներ Արևմտյան Հայաստանի ազատագրումը և նրա
վերամիավորումը Խորհրդային Հայաստանին։ Առաջարկության մեջ Նժդեհը հանգամանալից
անդրադառնում էր այդ կազմակերպության ստեղծման՝ պատմականորեն թելադրված
անհրաժեշտությանը, նրա ապագա գործունեության ձևերին, կառուցվածքին և այլնֈ Թեև Նժդեհի
առաջարկությունը լրջորեն հետաքրքրեց խորհրդային ղեկավարներին և մի քանի տարի շարունակ
ուսումնասիրվում էր ամենատարբեր ատյաններում, սակայն, ի վերջո, այն մերժվեց։
1948-1952 թթ-ին Նժդեհը գտնվում է Վլադիմիրի բանտում, այնուհետև, մինչև 1953 թվականի
ամառը՝ Երևանի բանտումֈ Նժդեհի երկրորդ անգամ Երևան բերվելը, ինչպես վկայում է նրա
բանտակից Հովհաննես Դևեջյանը, պայմանավորված էր նրանով, որ Նժդեհը դիմում էր գրել
խորհրդային ղեկավարությանը՝ առաջարկելով իր միջնորդությունը Դաշնակցության և խորհրդային
իշխանության միջև հասկացողություն և գործակցություն ստեղծելու համարֈ Այս խնդրի շուրջ երկար
խոսակցություններ են տեղի ունենում Հայաստանի անվտանգության նախարարի հետ, որոնց
արդյունքում, 1953 թվականին, Նժդեհն ու Դևեջյանը Երևանի բանտից, համատեղ, նամակ են գրում Ս.
Վրացյանին (որն այդ ժամանակ Դաշնակցության հետախուզական դպրոցի տնօրենն էր), հորդորելով
նրան մերձենալ ռուսներին՝ հակաթուրքական հողի վրաֈ Սակայն, Մոսկվայումնպատակահարմար
չգտան նամակը ուղարկել և այն մնաց որպես միայն փաստաթուղթ։
Այնուհետև, Նժդեհին նորից տեղափոխում են Վլադիմիր, ուր և մահանում է 1955 թ-ի դեկտեմբերի 21ին։
Ստանալով բանտային վարչության հեռագիրը Նժդեհի մահվան մասին, եղբայրը՝ Լևոն ՏերՀարությունյանը, Երևանից շտապ մեկնում է Վլադիմիր։ Նրան հանձնվում են եղբոր զգեստն ու
ժամացույցը, իսկ ձեռագրերը՝ ոչֈ Թույլ չի տրվում նաև մարմինը տեղափոխել Հայաստան։ Լևոնը
կատարում է եղբոր թաղումը, գերեզմանը ցանկապատել տալիս ու տախտակի վրա, ռուսերեն,
պատվիրում գրել՝ Տեր-Հարությունյան Գարեգին Եղիշի (1886-1955)։
Իր մահից տասնամյակներ անց միայն՝ 1992 թ-ի մարտի 30-ին, Նժդեհը ՀՀ դատախազության կողմից
արդարացվեց, ինչի կարիքը երբևէ չուներ։

5. [1]
Ոմանք արևը միայն խավարման ժամանակ են նկատում:
Չի կարելի օգնել այն ընկածին, եթե նրան պակասում է ինքնօգնությամբ ոտքի կանգնելու
[2]
կամքը:
Երկու բան պետք է լցնի մարդու հոգին հիացմունքով ու հարգանքով՝ աստղալից երկինքը գլխի
[2]
վերևում և բարոյական օրենքը սրտի մեջ:
[3]
Շղթաների մեջ ծնվում, ապրում և մեռնու՞մ ես, դու ես մեղավոր, որովհետև թույլ ես...
Քրիստոնեական սիրո խորհուրդը ամբողջ դարեր պատճառ է դարձել մեր ժողովրդի
[4]
անօրինական ողբերգության:
[5]
Իրավունքը ուժի հասկացողություն է, այլ ոչ տրամաբանական:
Մի ժողովուրդ, որի որդիները հավասար չեն օրենքի եւ մահվան առջև` հաղթական հայրենիք չի
[6]
ունենա:
Կրոնների պես հայրենիքներն էլ պահանջում են, որ իրենց սպասարկողի ձեռքերը լինեն տաք եւ
[6]
մաքրամաքուր:

6. [6]
Ապագան վտանգված ժողովուրդների վերջին խաղաթուղթը - վերադաստիարակությունն է:
Յուրաքանչյուր ազգի պարտականությունը մարդկության հանդեպ նախ և առաջ դրսևորվում է
[6]
սեփական ազգի կենսունակության պահպանման և սեփական մշակույթի զարգացման ձևով:
[7]
Քննադատել՝ հոգեպես տառապել է նշանակում:
[8]
Իմ ազգային դաւանանքը թոյլ չի տալիս թշնամանք տածել դէպի որեւէ հայ մարդ:
[8]
Եօթնիցս ստոր է նա, ով գերադասում է կեանքը մահէն բոլոր պարագաների մէջ:
[9]
Մահ չկայ, մեռնում է փոքրոգին, մեռածն է մեռնում:
[9]
Քաջերի յարութիւնն է մահը:
[10]
Ապստամբ ժողովրդին միայն Աստուած կարող է յաղթել:
[11]
Մի ժողովուրդ` մի ընտանիք:
Սիրում է նա, ով ուժեղ է, ով հոգու առատութիւն ունի, ում ոյժի բաժակը լցուած է յորդելու,
[12]
թափուելու աստիճան:
Այն օրից, ընթերցող, երբ հայը վախենալ սկսեց մահից, այն օրից օտարը թագաւորեց
[13]
Հայաստանում:
[14]
Ով հեռանում է կրօնից, անձնասպանօրէն կտրում է իր հոգեւոր զարկերակը:
Մի օր հայութիւնը պիտի ների թրքութեան, բայց ոչ ծունկի ելած նրա առջեւ, պարտուելուց յետոյ,
[15]
այլ նրան ծնկի բերած` ծեծելուց յետոյ:
[16]
Միայն նա է ճշմարտօրէն մեծը, որը մեծ զաւակն է նախ իր ժողովրդի, եւ ապա մարդկութեան:
Ամեն մէկ «ես» յանցաւոր ապստամբ մը, ամեն մէկ «ես»-ականութիւն` բարոյական մահափորձ
[17]
մըն է այն Մեծ Ամբողջին դէմ, որ ԱԶԳ կը կոչենք:
[18]
Չմնաց, աշխարհում գրեթէ չմնաց ցեղ, որ մեր բազկի ոյժը չզգար:
Սկզբից ի վեր հայութիւնն ու իր քրիստոնէութիւնը ձուլուած են ի մի բնութիւն: Այս երկուսի
[19]
ճակատագիրը նոյնացած է:
[19]
Հայ եկեղեցին ազգային եկեղեցի է:
[20]
Իմ հոգին զոյգ յենարաններ ունի` Աստված եւ հայրենիք:
[21]
Եթէ կեանքի նպատակը յաճոյքը համարեցիր, վախճանդ կորուստն է:
Ոգեշունչ էր քրիստոնէութիւնը եւ հէնց այդ է պատճառը, որ նրա գիրկը նետուողներէն առաջինը
[22]
եղաւ հայը:
[23]
Նա (ազգս-Է.Է.) գերագոյն նպատակ է, ես` միջոց:

7. Նա, ով ընդունում է Աստծոյ գոյութիւնը, ընդունում է նաեւ իր պարտականութիւնը հանդէպ
[24]
գերագոյն իրականութեանց` ԱԶԳ, ՀԱՅՐԵՆԻՔ, ՊԵՏՈՒԹԻՒՆ:
[25]
Չկայ, կեանքն ազգին եւ հայրենիքին պատարագելու չափ մեծ երջանկութիւն չկայ աշխարհում:
[26]
Միայն ազնիւն է զօրաւոր:
Անկրօն էակը հրաշունչ զինուոր չի դառնայ:
[27]
[28]
Ներիր, Տէր, ներիր, եթէ մի օր հայրենիքիս օգտակար լինելու համար մեղանչեմ Քո դէմ:
[29]
Ամեն հայ ընդունակ է մարտիրոսանալու, իսկ ամեն մարտիրոս կարող է հերոս լինել:
[29]
Աւելի լաւ է հայ մարդը համր լինի, քան օտարախօս:
[29]
Ես անչափ զարմանում եմ, երբ հանդիպում եմ անտաղանդ հայի:
[14]
Հայը պատճառ չունի կուսակցականանալու. հայը կուսակցականանալու նաեւ իրաւունք չունի:
[14]
Ամեն հայ դա դու ես. ճակատագրի եղբայր է ամեն հայ:
Ահա եւ իմ վերջին խօսքը.
-Կ'ուզէի աչքերս փակել մի ահեղ ճակատամարտում, յաղթութեան թեւերի վրայ, զօրքերիս գոռ
աղաղակների մէջ: Սակայն ուր էլ եւ ինչպէս էլ մեռնեմ, թող սիւնեաց իմ նախկին ռազմիկները
Խուստուփ լերան սրտի մէջ ամփոփեն իմ մի բուռ աճիւնը:
... Ուր եւ երբ էլ մեռնեմ, հաւատա, իմ ազիզ ժողովուրդ, որ արտաքին վտանգներիդ ժամանակ իմ
անհանգիստ հոգին այցի եւ օգնութեան պիտի փութայ իր հայրենի աշխարհին եւ աներեւութաբար
քո բանակները առաջնորդէ:
[29]
Զինուոր զաւակդ` Նժդեհ, 1937թ., Սոֆիա:

8. Ն ժ դ ե հ Գ ար ե գ ի ն
Նժդեհ Գարեգին
1886 թ., գ. Կզնուտ
(Նախիջևանի գավառ)
1955 թ., ք. Վլադիմիր, Ռուսաստան
Գարեգին Նժդեհի հուշարձանը Գյումրիում` նրա անվան
հրապարակում (1993 թ., քանդակագործ` Արտուշ Պապոյան)

9. Հուշատախտակ Սոֆիայի այն տան պատին, որտեղ 1944 թ-ին ձերբակալել են Գարեգին Նժդեհին:
Գ ար ե գ ի ն Ն ժ դ ե հ ը ռ ազ մ ակ ան , ք աղ աք ակ ան և պե տակ ան
գ ո ր ծ ի չ է ,
Ց ե ղ ակ ր ո ն գ աղ ափար ախո ս ո ւ թ յ ան և շ ար ժ մ ան
հ ի մ ն ադ ի ր ը :
Ն ր ա գ ո ր ծ ո ւ ն ե ո ւ թ յ ան շ ն ո ր հ ի վ տապալ վ ե լ է
Զ ան գ ե զ ո ւ ր ը Լ ե ռ ն այ ի ն
Ղ ար աբ աղ ի ո ւ Ն ախի ջ և ան ի օ ր ի ն ակ ո վ Ադ ր բ ե ջ ան ի ն
բ ռ ն ակ ց ե լ ո ւ
թ ո ւ ր ք -բ ո լ շ և ի կ յ ա ն ծ ր ա գ ի ր ը :
Գ ա ր ե գ ի ն Ն ժ դ ե հ ը (ի ս կ ա կ ա ն ա զ գ ա ն ո ւ ն ը ՝ Տ ե ր Հ ար ո ւ թ յ ո ւ ն յ ան , Ն ժ դ ե հ ծ ած կ ան վ ան առ աջ ի ն գ ր ավ ո ր
հ ի շ ա տ ա կ ո ւ թ յ ո ւ ն ը 1906 թ -ի ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի 27-ի ց է )
ս ո վ ո ր ե լ է Ն ա խ ի ջ և ա ն ի ռ ո ւ ս ա կ ա ն 7-ա մ յ ա դ պ ր ո ց ո ւ մ ,
ապա՝ Թի ֆ լ ի ս ի ռ ո ւ ս ակ ան գ ի մ ն ազ ի այ ո ւ մ և Ս ան կ տ
Պ ե տե ր բ ո ւ ր գ ի հ ամ ալ ս ար ան ի ի ր ավ աբ ան ո ւ թ յ ան
բ ա ժ ն ո ւ մ : 1907 թ -ի ն ա վ ա ր տ ե լ է Ս ո ֆ ի ա յ ի ս պ ա յ ա կ ա ն
դ պր ո ց ը , ը ն դ ո ւ ն վ ե լ Հ Հ Դ կ ո ւ ս ակ ց ո ւ թ յ ան շ ար ք ե ր ը ,
ո ր ի ց հ ե ռ ա ց ե լ է 1937 թ -ի ն : 1908 թ -ի ն վ ե ր ա դ ա ր ձ ե լ է
Կ ո վ կ ա ս : 1909 թ -ի ն ց ա ր ա կ ա ն ո ս տ ի կ ա ն ո ւ թ յ ո ւ ն ը
ձ ե ր բ ա կ ա լ ե լ է ն ր ա ն (զ ե ն ք տ ե ղ ա փ ո խ ե լ ո ւ հ ա մ ա ր ), 1912 թ ի ն ազ ատվ ե լ է բ ան տի ց և մ ե կ ն ե լ Բ ո ւ լ ղ ար ի ա:
Մ ա ս ն ա կ ց ե լ է Բ ա լ կ ա ն յ ա ն 1-ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի ն (1912–13 թ թ .).
Ան դ ր ան ի կ ի հ ե տ կ ազ մ ավ ո ր ե լ է հ այ կ ակ ան
կ ա մ ա վ ո ր ա կ ա ն վ ա շ տ (271 զ ի ն վ ո ր ) և բ ո ւ լ ղ ա ր ա կ ա ն
բ ան ակ ի կ ամ ավ ո ր ակ ան մ ի ավ ո ր մ ան կ ազ մ ո ւ մ կ ռ վ ե լ
թ ո ւ ր ք ե ր ի դ ե մ . պ ա ր գ և ա տ ր վ ե լ է «Ս պ ա յ ա կ ա ն ք ա ջ ո ւ թ յ ա ն
խաչ » շ ք ան շ ան ո վ :
Ա ռ ա ջ ի ն հ ա մ ա շ խ ա ր հ ա յ ի ն պ ա տ ե ր ա զ մ ի (1914–18 թ թ .)

10. ժ ա մ ա ն ա կ ն շ ա ն ա կ վ ե լ է կ ա մ ա վ ո ր ա կ ա ն 2-ր դ գ ն դ ի
հ ր ա մ ա ն ա տ ա ր Դ ր ո յ ի (Դ ր ա ս տ ա մ ա տ Կ ա ն ա յ ա ն ) տ ե ղ ա կ ա լ ,
1916 թ -ի ն ՝ կ ա մ ա վ ո ր ա կ ա ն գ ն դ ե ր ը ց ր ե լ ո ւ ց հ ե տ ո , ա ն ց ե լ
է Ա լ ե ք ս ա ն դ ր ա պ ո լ : 1918 թ -ի ն հ ե ծ յ ա լ ն ե ր ի
հ ար յ ո ւ ր յ ակ ո վ մ աս ն ակ ց ե լ է Ղ ար աք ի լ ի ս այ ի
ճ ա կ ա տ ա մ ա ր տ ի ն (մ ա յ ի ս ի 24–28-ը ): Հ ա յ ա ս տ ա ն ի
Հ ա ն ր ա պ ե տ ո ւ թ յ ա ն (1918–20 թ թ .) հ ռ չ ա կ մ ա ն ա ռ ա ջ ի ն
օ ր վ ան ի ց զ բ աղ վ ե լ է ազ գ այ ի ն բ ան ակ ի կ ազ մ ավ ո ր մ ան և
ո ւ ս ո ւ ց մ ան աշ խատան ք ո վ :
1919 թ -ի հ ո կ տ ե մ բ
Ս յ ո ւ ն ի ք ի մ ար զ ի
հ ր ամ ան ատար ն է ր
դ ի մ ադ ր ո ւ թ յ ո ւ ն
զ ո ր ք ե ր ի ն :
ե ր ի ց Զ ա ն գ ե զ ո ւ ր ի (ն ե ր կ ա յ ի ս Հ Հ
տար ած ք ը ) զ ի ն վ ած ո ւ ժ ե ր ի
, ո ր ո ն ք ն ո յ ե մ բ ե ր ի ն կ ազ մ ակ ե ր պվ ած
ե ն ց ո ւ յ ց տ վ ե լ թ ո ւ ր ք -թ ա թ ա ր ա կ ա ն
1920 թ -ի հ ո ւ լ ի ս ի ն 11-ր դ Կ ա ր մ ի ր բ ա ն ա կ ի դ ե մ Ն ժ դ ե հ ն
ի ր փո ք ր աթ ի վ ո ւ ժ ե ր ո վ մ ի ք ան ի շ աբ աթ ան հ ավ աս ար
մ ար տե ր է մ ղ ե լ Կ ապան ի պաշ տպան ո ւ թ յ ան հ ամ ար :
1920 թ -ի օ գ ո ս տ ո ս ի 10-ի ն Թ ի ֆ լ ի ս ո ւ մ Հ ա յ ա ս տ ա ն ի
Հ ան ր ապե տո ւ թ յ ան և Խ ո ր հ ր դ այ ի ն Ռո ւ ս աս տան ի մ ի ջ և
կ ն ք վ ե լ է հ ամ աձ այ ն ագ ի ր , ը ս տ ո ր ի ՝ Ղ ար աբ աղ ը ,
Զ ան գ ե զ ո ւ ր ը և Ն ախի ջ և ան ը պե տք է ժ ամ ան ակ ավ ո ր ապե ս
վ ե ր ահ ս կ ե ի ն խո ր հ ր դ այ ի ն ո ւ ժ ե ր ը ՝ մ ի ն չ և Հ այ աս տան ի
և Ա դ ր բ ե ջ ա ն ի (ա պ ր ի լ ի 28-ի ց ՝ խ ո ր հ ր դ ա յ ի ն ) մ ի ջ և
վ ի ճ ե լ ի տար ած ք ն ե ր ի պատկ ան ե լ ո ւ թ յ ան հ ար ց ի խաղ աղ
ճ ան ապար հ ո վ լ ո ւ ծ ո ւ մ ը : Ս ակ այ ն Զ ան գ ե զ ո ւ ր ի
ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը ՝ Ն ժ դ ե հ ի գ լ խավ ո ր ո ւ թ յ ամ բ , չ ի ճ ան աչ ե լ
ա յ դ հ ա մ ա ձ ա յ ն ա գ ի ր ը : 1920 թ -ի ս ե պ տ ե մ բ ե ր -ն ո յ ե մ բ ե ր ի ն
Ն ժ դ ե հ ն ազ ատագ ր ե լ է Կ ապան ը , Ս ի ս ի ան ը և Գ ո ր ի ս ը :
ի
ս
գ
հ
Լ
ը
զ
Դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի 25-ի ն հ ռ չ ա կ վ ե լ է Ս յ ո ւ ն ի ք ի
ն ք ն ավ ար ո ւ թ յ ո ւ ն ը , Ն ժ դ ե հ ն ը ն տր վ ե լ է Ս յ ո ւ ն յ աց
պ ա ր ա պ ե տ : 1921 թ -ի ա պ ր ի լ ի 26-ի ն Տ ա թ և ի վ ա ն ք ո ւ մ
ո ւ մ ար վ ած հ ամ ազ ան գ ե զ ո ւ ր յ ան ե ր կ ր ո ր դ
ամ ագ ո ւ մ ար ն Ի ն ք ն ավ ար Ս յ ո ւ ն ի ք ը հ ռ չ ակ ե լ է ան կ ախ
ե ռ ն ահ այ աս տան ի Հ ան ր ապե տո ւ թ յ ո ւ ն , Ն ժ դ ե հ ն
ն տր վ ե լ է վ ար չ ապե տ և ար տաք ի ն գ ո ր ծ ե ր ի ո ւ
ի ն վ ո ր ակ ան ն ախար ար :
Հ
հ
մ
մ
ս
1921 թ -ի հ ո ւ լ ի ս ի կ ե ս ե ր ի ն , Ս յ ո ւ ն ի ք ը Խ ո ր հ ր դ ա յ ի ն
այ աս տան ի ն մ ի աց ն ե լ ո ւ ե ր աշ խի ք ն ե ր ս տան ալ ո ւ ց
ե տ ո , Ն ժ դ ե հ ը փ ո ք ր զ ո ր ա խ մ բ ո վ ա ն ց ե լ է Ի ր ա ն , 1922 թ -ի ն
ե կ ն ե լ Ս ո ֆ ի ա : 1932–34 թ թ -ի ն բ ն ա կ վ ե լ է Ա Մ Ն -ո ւ մ , ո ր տ ե ղ
շ ակ ե լ է Ց ե ղ ակ ր ո ն վ ար դ ապե տո ւ թ յ ո ւ ն ը և
կ զ բ ն ավ ո ր ե լ հ ամ ան ո ւ ն շ ար ժ ո ւ մ ը :
1944 թ -ի ս ե պ տ ե մ բ ե ր ի ն խ ո ր հ ր դ ա յ ի ն բ ա ն ա կ ի `

11. Բ ո ւ լ ղ ա ր ի ա մ տ ն ե լ ո ւ ց հ ե տ ո ՝ հ ո կ տ ե մ բ ե ր ի 10-ի ն ,
Ն ժ դ ե հ ը ձ ե ր բ ակ ալ վ ե լ է . ն ր ան տե ղ ափո խե լ ե ն
Բ ո ւ խար ե ս տ, ապա՝ Մո ս կ վ ա, և բ ան տար կ ե լ Լ ո ւ բ յ ան կ այ ի
բ ա ն տ ո ւ մ : 1946 թ -ի ն ո յ ե մ բ ե ր ի ն ո ւ ղ ա ր կ ե լ ե ն Ե ր և ա ն
(Խ Ս Հ Մ -Թ ո ւ ր ք ի ա ե ն թ ա դ ր վ ո ղ պ ա տ ե ր ա զ մ ո ւ մ
օ գ տ ա գ ո ր ծ ե լ ո ւ ն պ ա տ ա կ ո վ ), դ ա տ ա պ ա ր տ ե լ 25 տ ա ր վ ա
բ ա ն տ ա ր կ ո ւ թ յ ա ն : 1948 թ -ի ն տ ե ղ ա փ ո խ ե լ ե ն Վ լ ա դ ի մ ի ր ի
բ ա ն տ (Ռ ո ւ ս ա ս տ ա ն ), ո ր տ ե ղ և վ ա խ ճ ա ն վ ե լ է (դ ե կ տ ե մ բ ե ր ի
21-ի ն ) ո ւ թ ա ղ վ ե լ բ ա ն տ ի ն կ ի ց գ ե ր ե զ մ ա ն ա տ ա ն ը :
1983 թ -ի ն Ն ժ դ ե հ ի ա ճ յ ո ւ ն ը գ ա ղ տ ն ի տ ե ղ ա փ ո խ վ ե լ է
Ե ր և ան , ո ր ի ց մ ի մ աս ո ւ ն ք ամ փո փվ ե լ է Խո ւ ս տո ւ փի
լ ա ն ջ ի ն (2001 թ -ի ն կ ա ն գ ն ե ց վ ե լ է կ ի ս ա ն դ ր ի ն ), ա ճ յ ո ւ ն ը
1987 թ -ի ն ՝ Ս պ ի տ ա կ ա վ ո ր Ս բ Ա ս տ վ ա ծ ա ծ ի ն վ ա ն ք ի բ ա կ ո ւ մ
(Հ Հ Վ ա յ ո ց ձ ո ր ի մ ա ր զ ի Վ ե ր ն ա շ ե ն գ յ ո ւ ղ ի մ ո տ ): 2005 թ -ի
ա պ ր ի լ ի 26-ի ն ա ճ յ ո ւ ն ի մ ի մ ա ս ը զ ի ն վ ո ր ա կ ա ն
պատի վ ն ե ր ո վ վ ե ր աթ աղ վ ե լ է Կ ապան ո ւ մ , ո ր տե ղ
ս տե ղ ծ վ ե լ է Ն ժ դ ե հ ի ն ն վ ի ր վ ած հ ո ւ շ ահ ամ ալ ի ր :
2001 թ -ի ն Ե ր և ա ն ո ւ մ լ ո ւ յ ս է տ ե ս ե լ Ն ժ դ ե հ ի ե ր կ ե ր ի
«Հ ա տ ը ն տ ի ր » ժ ո ղ ո վ ա ծ ո ւ ն , 2002 թ -ի ն ՝ ե ր կ հ ա տ ո ր յ ա կ ը :
Հ այ
պար գ
Հ ան ր
շ ք ան
աս տան ի առ աջ ի ն հ ան ր ապե տո ւ թ յ ո ւ ն ը Ն ժ դ ե հ ի ն
և ա տ ր ե լ է «Մ ե ծ ն Վ ա ր դ ա ն », Լ ե ռ ն ա հ ա յ ա ս տ ա ն ի
ա պ ե տ ո ւ թ յ ո ւ ն ը ՝ «Խ ո ւ ս տ ո ւ փ ի ա ր ծ ի վ »
շ ան ն ե ր ո վ :
Գ ար ե գ ի ն Ն ժ դ ե հ ի ան ո ւ ն ո վ Ե ր և ան ո ւ մ կ ո չ վ ե լ ե ն
դ պր ո ց , հ ր ապար ակ , փո ղ ո ց , մ ե տր ո պո լ ի տե ն ի կ այ ար ան ,
Գ յ ո ւ մ ր ի ո ւ մ ` փո ղ ո ց , հ ր ապար ակ , ո ր տե ղ և կ ան գ ն ե ց վ ե լ
է ն ր ա հ ո ւ շ ար ձ ան ը :
Տ ե ս ն աև Ա ն դ ր ա ն ի կ , Հ ա յ կ ա կ ա ն Խ ո ր հ ր դ ա յ ի ն
Սո ց ի ալ ի ս տակ ան
Հ ան ր ապե տո ւ թ յ ո ւ ն , Մայ ի ս յ ան հ ե ր ո ս ամ ար տե ր .
1918 թ . :
«Ա զ գ ա յ ի ն ո գ ի – ա հ ա ՜ գ ե ր ա գ ո ւ յ ն հ ե ր ո ս ը , մ ի ա ՜ կ ը ,
մ ե ր պատմ ո ւ թ յ ան ան ի վ ը դ ար ձ ն ո ղ , մ ե ր հ ավ աք ակ ան
ճ ա կ ա տ ա գ ի ր ը վ ա ր ո ղ հ ե ր ո ս ը »:
Գ ար ե գ ի ն Ն ժ դ ե հ
«Հ ո գ ո ւ հ ի վ ա ն դ ո ւ թ յ ո ւ ն ո ւ ն ե ն ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ն ե ր ը , ե ր բ
բ ո ղ ո ք ո ւ մ ե ն ի ր ե ն ց հ ա յ ր ե ն ի ք ի ց »:
«Պ ի տ պ ա ր տ վ ի , պ ի տ մ ե ռ ն ի կ ե ղ ծ ի ք ը մ ե ր կ յ ա ն ք ո ւ մ , ո ր
ա պ ր ի մ ե ր ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը »:

12. «Փ ո ք ր ա զ գ ե ր ը պ ա ր տ ա դ ր ո ր ե ն ա վ ե լ ի հ ա յ ր ե ն ա ս ե ր պ ի տ
լ ի ն ե ն , ք ա ն մ ե ծ ե ր ը , մ ե ն ք ՝ ա վ ե լ ի , ք ա ն բ ո լ ո ր ը »:
Գ ար ե գ ի ն Ն ժ դ ե հ
«Զ ո ր ե ղ տ պ ա վ ո ր ո ւ թ յ ո ւ ն կ ձ գ ե զ ի ն վ ո ր ն ե ր ո ւ
վ ե ր աբ ե ր ո ւ մ ը դ ե պի ի ր ե ն ց հ ր ամ ան ատար Ն ժ դ ե հ ը : Այ դ
հ ար աբ ե ր ո ւ թ յ ո ւ ն չ է դ ե պի ի ր ե ն ց պե տը , այ լ մ աս ն ավ ո ր
ե ր կ ր պագ ո ւ թ յ ո ւ ն գ ե ր ագ ո ւ յ ն է ակ ի մ ը հ ան դ ե պ:
Զ ի ն վ ո ր ը հ ան ձ ի ն ան ո ր կ տե ս ն ե մ ար մ ն աց ո ւ մ ը
թ ագ ավ ո ր ի մ ը , ո ր ը ի մ աս տո ւ թ յ ամ բ կ կ առ ավ ար ե հ այ
ժ ո ղ ո վ ո ւ ր դ ը »:
Գ ն դ ապե տ Ֆ ի լ ի պո վ ,
բ ո ւ լ ղ ար ակ ան բ ան ակ ի ս պա