Монголын түүх

1. Сэдэв:
Монголын соёл

2. МОНГОЛЫН СОЁЛ ГЭДЭГ БОЛ БАЙГАЛИЙН ЭРС ТЭС
УУР АМЬСГАЛД НҮҮДДЭЛЛЭН ОРШИЖ АМЬДАРСААР
ИРСЭН НҮҮДЭЛЧДИЙН СОЁЛЫН ӨВ УЛАМЖЛАЛ БОЛОН
ТҮҮНД СУУРИЛАГДСАН СУУРИН СОЁЛ ИРГЭНШЛИЙН
ХЭВ МАЯГ ГЭЖ ЕРӨНХИЙД НЬ ТОДОРХОЙЛЖ БОЛОХ
ЮМ.
XV-XVl зууны монголын соѐл
 XV-XVl зууны үеэс монголчуудын аж ахуй хэв
заншилд урьдынхаасаа онцын өөрчлөгдсөн
зүйл төдий л гарсангүй.Тэдний дунд нүүдэлчин
малчдын аж байдал, хэв заншил нэлэнхүйдээ
ноѐрхсон хэвээр байжээ.
 Монголчуудын үндсэн орон байр мөн л эсгий
гэр хэвээр байсан боловч XVl зууны үед
гэрийн төрх, хэлбэр, хэмжээ эртний үеийнхээс
нэлээд өөрчлөгдөж бараг одоогийнх шиг болж
иржээ.

3.  Гэрийн хана, тооно, хаалга, үүд зэрэг
хэсгүүд боловсорч нарийсан нүүж тээхэд бүр
тохиромжтой байжээ.Эвхмэл хана, дугариг
тооно гарч гэрийн шовх орой нь одоогийнх
шиг бөмбөгөр болж иржээ.
 Гэхдээ энэ үзэгдэл нь монголчуудын дунд
нэгэн зэрэг түгээмэл болсонгүй, харин
хүмүүсийн нийгэмд эзлэх байр байдал, өмч
хөрөнгийн ялгаанаас болж орон сууж нь ч
дотроо их ялгаатай байсан юм. Унь, тооно,
хана, хаалганаас буюу гэрийн үндсэн хэсгээс
бүрэлдсэн тохилог гэр голдуу мал хөрөнгөтэй
чинээлэг хүмүүсийн дунд дэлгэрч байсан
ажээ. Харин ядуу доорд харц ард, малчин бол
цээж гэр, хатгуур, жовгон гэх мэтийн
шовоохой, овоохой хэлбэрийн орон сууцыг
өргөн хэрэглэж байжээ.

4.  XVl зуунаас эхлэн хаад, ноѐдын дунд том
хэмжээний өргөө гэр дэлгэрч байжээ. Найм
ба арван таван тэрэмтэй (ханатай) их
өргөөнүүд монгол хаадад байсан мэдээ
сурвалж бичгүүдэд дайралддаг. Монголын
том өргөө гэрүүдийн загварыг сүүлийн үе
болтол байсан Абатай сайн ханы Баруун
өргөөний байдал төрхөөс мэдэж болно. Тэр
өргөөг XlX зууны эцсээр үзсэн А.Позднеевын
бичсэн нь: “Абатайн өргөө нь Монголчуудын
ердийн гэр зөвхөн тоглоом шиг харагдахаар
гадаад талаасаа тийм гайхалтай том ажээ.”
Абатайн өргөөнд 300 хүн багтдаг байсан гэж
ярилцана гэжээ.

5.  XV-XVl зууны үеийн монгол хүмүүсийн
хувцас хунарын талаар түүхийн мэдээ
баримт тун ховор үлджээ. Гэвч XVll зууны
эхээр Монголын өмнөд талын нутгаар
явсан Мин улсын түшмэл Сяо Дахэний
ажиж тэмдэглэснээс үзэхэд энэ нутгийн
монголчууд <дээд, доод, үгүй цөм> урт
нарийхан ханцуйтай, нудрагатай дээл
өмсөж байжээ. Дээлэнд мөн жижиг хажлага
гаргаж, барс, ирвэс, халиу, булга, минж
зэргийн амьтны үнэт үсээр эмжиж байсан
байна. Голдуу булганы үсээр хийдэг, хоѐр
мөр рүү унжуулан өмсдөг <дэвүүр>
хэлбэртэй <зах> гэдэг тусгай нөмрөг
байжээ.

6.  Баян ядуугийн ялгаа хүмүүсийн хувцсанд
бас тусгалаа олж байжээ. Баян чинээлэг
хүмүүсийн дунд хятад торго, дурдан, ангийн
үнэт арьсаар хийсэн гоѐмсог хувцас нэлээд
дэлгэрч байжээ. 1640 оны Монгол-Ойрадын
хуулинд торгон дээл, булган ба үен
дах, барс, ирвэс, сувь, халиу, хярс, үнэг
зэрэг амьтны арьсаар хийсэн хувцас
хунарын тухай дурдсан байна. Иймэрхүү
хувцас хунар мөн XVl зууны үед ч байсан
буй за. Монгол хүмүүс морь унаж намнахад
тохиромжтой нимгэн ултай гутлыг эр эмгүй
өмсдөг байжээ. Малгай гутал зэрэг хувцас
хунарын зүйлийг цөм бүсгүйчүүл оѐж хийдэг
байжээ.

7.  Монгол хүмүүсийн ууж идэх зүйл мөн л
урьдын адил голдуу мах, цагаан идээ
байжээ. Таван хошуу малын ашиг шимийг
эдэлж хэрэглэх арга ажиллагаа хожуу
үеийнхээс төдий л ялгаагүй байсан аж. Үхэр,
хонь, ямааны сүүгээр тос ааруул, хурууд
хийж байснаас гадна иссэн айргаар
заримдаа гурав, дөрөв дахин нэрж хатуу
архи, арз, харз, гаргадаг байсан байжээ.
 Тэр үеийн монгол хүмүүс нүүр царайгаа
засаж тордох талаар бас анхаарч байсан
тухай зарим нэгэн мэдээ байдаг.
Монголчуудын үсээ хяргаж, мөн зарим нь
үсээ баруун мөр рүүгээ унжуулдаг байсан
гэнэ. Эрчүүд нь үсээ тайруулан хусаж

8. магнай дээрээ ямхын төдий үлдээж, жижиг
гэзэгтав тавьж гөрдөг байжээ. Өмнө зүгийн
монгол бүсгүйчүүл бол нялхын үсээ
авахгүйгээр урт ургуулж арван хэдэн хэсэг
гөрж толгойгоо тойруулан унжуулдаг
заншилтай байсан байна. Харин хадамд
очиж эхнэр болохдоо хоѐр салаа гэзэг
гөрдөг байжээ. Мөн чихээ нүхэлж алт,
мөнгөн ээмэг, сүйх зүүж байснаас гадна
хуруундаа бөгж зүүдэг байсан байна.
 Монголчуудын хэв заншилд эртний
овгийн байгууллын ѐс журам, бөө
мөргөлийн шүтлэг бишрэл ихээхэн
нөлөөтэй хэвээр байсны дээр, тухайн үеийн
зан суртахуун, дэглэм журам мөн XVl зууны
эцсээс эхлэн аж байдлын үлдэгдэл нэлээд
хэмжээгээр хадгалагдан үлдсэн байжээ.

9. Үүнд эцгийн онцгой ямба, овог овгоороо
ураг барилдах ѐс, овог төрлийн өшөө
авах ѐс ч хүчтэй хэвээр байсан ажээ. Тэр
ч байтугай баян чинээлэг хүмүүсийн дунд
үхэгсдийг оршуулахдаа эдэлж явсан эд
хэрэгсэл, мал, татвар, эхнэр, зарцыг ч
хамт булдаг хойллог гэдэг бүдүүлэг ѐс
бүрэн устаж үгүй болоогүй байжээ.
Хойллоглох ѐсыг зөвхөн XVl зууны эцсээр
хориглосон ажээ. “Оршуулж булшлах, алж
хөнөөх хэрцгий байдал нь” шарын шашны
нөлөөгөөр өөрчлөгдсөн болохыг Сяо
Дахэн мөн ажиж тэмдэглэсэн байна.

10.  Монголчуудын заншилд шарын шашин
гүн гүнзгий нөлөөлж, баян ядуу хүмүүсийн
хэв ѐс хоорондоо ихээхэн ялгаатай болсон
байна. Ноѐд дээдсийг хүндэтгэх хэв хууль
улам нарийсч байсан бөгөөд түүнийг сахиж
мөрдүүлэх талаар олон төрлийн цааз
дүрэм бий болжээ. Гэрт ороход хүртэл
хатуу дэглэм журмыг дагаж мөрдөж байв.
Ноѐд, тайж, дээдэс гэрт орохдоо эсгий
үүдний зөв талаар, харц ард бол буруу
талаар нь заавал орох ѐстой байсан ба
зөрчигчдийг торгодог байжээ.

11. БИЕ ДААЛТ: 5
Сэдэв:
Манжийн эрхшээл дэх
монгол гүрэн
Бэлтгэсэн: СМ-1 ангийн оюутан
Э.Нансалмаа

12.  Нийгмийн бүтэц, давхраажилт:
Манжийн эрхшээлийн үед Монголын
нийгмийн давхраажилт улам тод болсон
юм. Ерөнхийдөө нийгэм нь феодал, ард
гэсэн хоѐр анги бүлэгт хуваагдаж байв.
 Феодал гэдэг нь түүхийн шинжлэх
ухааны нэр томъѐо юм. Монголын
ноѐд, эзэд өөрсдийгөө феодал гэж хэлж
байгаагүй. Феодал гэгдэх нийгмийн эрх
дархтай бүлгийг монголын түүхэнд Хар
феодал, Шар феодал гэж үздэг билээ.
Хар феодал гэдэг нь өөрсдийгөө
Батмөнх даян хааны отгон хүү
Гэрсэнзийн удамчир, залгамчирууд гэж
үздэг аймаг, хошуу захирч төрийн тамга
барьдаг мандах төрийн жинс
отго, тогосны өдтэй малгай, хаан төрийн
хар

13. хантааз өмсдөг ноѐд юм.
 Шар феодал гэдэг нь Богд
Живзундамба болон Жалхаз хутагт,
Ялгуусан хутагт (Засагт ханы), Бэгэр
Номун хан, Егүзэр хутагт, Ялгуусан
хутаг (Сэцэн ханы), Зая Баньдид
хутагт, Эрдэнэ баньдид хутагт, Чин
сүжигт Номун хан, Нар банчин, Эрдэнэ
мэргэн ноѐнт хутагт, Шива ширээт
хутагт, Наран хутагт, Хамба хутагт
нарын тамгатай 13 хутагт Дилав
хутагт, Мандшир хутагт, Говийн догшин
ноѐн хутагт, Хүүхэн хутагт, Орлой ноѐн
хутагт нарын 100 гаад тамгагүй хутагт
(Шавруун), цоржоос дээш мяндаг

14. тушаалд лам хуваргуудыг хэлдэг юм.
Эдгээр тамгатай хутагтын өмчид Халх 4
аймгийн нийт малын 10 хувь нь байсан
юм. Богд Живзундамбын хувьд адуу
үхэр, тэмээ хонь бүгд 40744 толгой
байсан бол 1864 онд 890200 толгой
болжээ.
 Тайж нар хэмээгдэх нийгмийн нэг
бүлэг байв. Үүнд: Чингисийн удмын
тайж нарыг ойр төрлийн тайж, Хасар
Бэлгүдэй нарын удмынх нь харъяат
тайж, бас “Авга”, “Онниуд” хэмээн мал
хөрөнгө цөөн өөрийн хамжлага ардгүй
тайж нар байсан зарим сурвалжид
эдгээрийг “Хохь” тайж гэж хэлсэн
байдаг. Манжийн төр Хан болон Чин
вангийн хөвгүүдийг тэргүүн тайж, Жүн
ван бэйлийн хөвгүүдийг дэд тайж, Бэйс,

15. гүнгүүдийн хөвгүүдийг гутгаар тайж,
тэргүүн тайжийн хөвгүүдийг дөтгөөр
зэргийг тайж гэдэг байв.
 Ард ангийг дотор нь хамжлага,
албат, шавь гэсэн бүлгүүдэд хувааж
үздэг юм. Хамжлага гэдэг нь Их монгол
улсын үед эсгий туургатнаас эзлэх хувь
болж соѐрхогдон очиж харъяат
ноѐндоо хамжиж дэмжиж явах үүрэгтэй
ардууд байв.
 Харин Манжийн төр Монгол ноѐд
ван, гүнгүүдийн цолны эрэмбээр нь
дээд тал нь 60 эр (өрх) хамгийн доод
зиндааны тайжид 4 эр (өрх)-ийг
хамжлага болгон өмчлүүлсэн ардууд
юм.

16. Эд нар засаг ноѐн эзэндээ биеэрээ
ажиллах бүтээгдэхүүний болон мөнгөн
алба төлөх үүрэгтэй байв. Албат гэдэг
нь их журганаас ноѐдод хамжлага
хуваан олгоод илүү гарсан айл өрхийн
18-60 насны 150 эрийг сум гэдэг зохион
байгуулалтанд хамруулан данслаж
улсын хамжлага болгосон ардууд юм.
Эдгээр нь Манжид залгуулах, өртөө,
харуул, цэргийн алба, татвар зэрэг 27
нэр төрлийн албыг гүйцэтгэх үүрэгтэй
учир “албат ард” гэгдэх болсон. Албат
ард Манжийн албанаас гадна хошууны
нутагт оршин амьдрах учраас засаг
ноѐнд бас алба төлдөг учраас хамгийн

17. хамгийн ихээр нэрвэгдсэн бүлэг байсан.
Иймээс тэд Манжийг эсэргүүцсэн
тэмцэлд хамгийн өргөн оролцогчид байв.
XlX, XX зууны зааг үед сум ардын тоо
21015-д хүрсэн байна. Шавь гэдэг нь
1639 онд Түшээт хан Гомбодоржийн
отгон хүү Занабазарт Равжун сахил
хүртээхэд аав нь түүнд өөрийн хамжлага
ардуудаас 108 хүүхдийг, мөн ах нар (3
ах) нь 30 өрхийг шавь болгож өгснөөр
шавь ард гэдэг нэртэй болсон бөгөөд
улмаар тэд Богдын Их шавь гэгдэж XlX
зууны сүүлч үед их шавийн тоо 56000
болжээ. Шавь ард нь лам шавь, хар
шавь гэсэн 2 янз байв.

18. Нийгмийн бүтэц давхраажилтанд
хэрмэл, цагаачин, гэрийн боол зарц нар
зохих хувийг эзэлж байлаа. Хэрмэл
гэгчид нь хот суурин газар бараадан, урц
овоохой барин сууж, айл амьтанд түлээ
хөрөөдөх, ус түлш ойртуулж өгөх зэргээр
хүнд тус хүргэснийхээ төлөө олсон
юмаараа амь зууж, нэг газраас нөгөөд
хэрэн тэнүүлчлэн явагчид юм. Харин
цагаачин гэдэг нь хөдөө нутгийн хоосрон
ядуурагчид айлын хойно, өмнө явж аяга
тараг, сүү олж амь зуугчид юмаа. Гэрийн
боол гэгчид нь олзлогдогсод инжинд
ирэгсэд, худалдагсад, ялд унагсад (засаг
ноѐд хамжлагуудаас, худалдах бэлгэлэх
явдал байжээ)-ыг хэлдэг байв.

19. Эдгээрээс гадна 100 мянгаар тоологдох
лам хуврагууд нь нийгмийн
давхраажилтын нэгэн бие дасан бүлэг
болж байжээ. Лам нарын давхраа нь
хүмүүсийн буяныг зузаалах, нүглийг
нимгэлэх сэтгэлийг ариусгах үүрэгтэн
байв.
 Ашигласан ном:
 Монгол улсын түүх
 Монголын түүх
 www.blog.mn