Нээлттэй нийгэм форумаас хэвлэн гаргасан ном.

1. Íýýëòòýé
Íèéãýì
Ôîðóì
ÈÌÏÎÐ Ò ÛÍ Ó ÐÜÄ×È ËÑÀ Í Õ ßÍ À Ë Ò ÛÍ
ÒÎà ÒÎËÖÎÎà ÈÍÑ ÒÈÒ Ó Ò×È Ë À Õ ÇÀ Ì À À Ð
Õ ¯ ÍÑÍÈÉ × ÀÍ ÀÐÛÍ
ÁÀÒÀËÃÀÀÃ ÕÀÍÃÀÕ ÍÜ
Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Áîäëîãûí ñóäëàà÷: Á.Àðâèíáàÿð
2007 îíû Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òýòãýëýãò
õºòºëáºðèéí ñóäëàà÷, ØÓÒÈÑ-èéí áàãø
Ñóäàëãààíû ø¿¿ìæëýã÷: À. Áàêåé
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿í, Ýäèéí çàñãèéí óõààíû
äîêòîð
Óëààíáààòàð õîò, 2007 îí

2. DDC
336.2
Ô-824
ÍÝÝËÒÒÝÉ ÍÈÉÃÝÌ ÔÎÐÓÌ
Õàÿã: Æàìúÿí ã¿íèé ãóäàìæ 5/1, Ñ¿õáààòàð ä¿¿ðýã,
Óëààíáààòàð -48, Ìîíãîë óëñ
Óòàñ: 976-11-313207
Ôàêñ: 976-11-324857
Âýá: www.forum.mn
È-ìýéë: osf@forum.mn
Óã ñóäàëãààãààð ãàðãàñàí ä¿ãíýëò ñàíàëóóä íü
ñóäëàà÷èéí ¿çýë áîäëûã èëýðõèéëíý.
© Ýíýõ¿¿ íîìûã õýñýã÷ëýí áîëîí á¿òíýýð íü õýâëýõèéã õ¿ñâýë ÍÍÔ-ûí
õàÿãààð õàíäàæ çîõèõ çºâøººðºë àâíà óó.
Ýíý ñóäàëãààíû òàéëàíã ñîíèðõñîí áàéãóóëëàãà, õóâü õ¿ì¿¿ñò
õÿìäðàëòàé ¿íýýð õóäàëäàíà.
ISBN 978-99929-56-37-2

3. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
ÃÀÐ×ÈÃ
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ ................................................................... 4
ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ ................................................................................................. 5
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ ............................................................................. 9
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ ǯÉ............................................................................ 10
1. Õ¯ÍÑÍÈÉ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ ªÍªªÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍ .................... 12
1.1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäýãò þóã îéëãîõ âý? .......................... 12
1.2. Ìîíãîë Óëñûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ò¿âøèí....................... 13
1.2.1. Õ¿íñíèé õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæ ................................................. 13
1.2.2. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë .................................... 16
1.2.3. Õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð..............................................................17
1.3. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÿâóóëæ áóé æèøèã
áîäëîãî, òóðøëàãà .......................................................................... 18
2. ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÈÌÏÎÐÒÛÍ Õ¯ÍÑÍÈÉ ×ÀÍÀÐÛÍ ÁÀÒÀËÃÀÀ:
ÝÐÕǯÉÍ ÎÐ×ÈÍ, ÕßÍÀËÒÛÍ ÒÎÃÒÎËÖÎÎ .......................................24
2.1. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõòàé õîëáîîòîé
õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí .....................................................................24
2.2. Õèëèéí á¿ðòãýë, õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî ................. 28
2.3. Èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî .................. 30
3. ÓÐÜÄ×ÈËÑÀÍ ÕßÍÀËÒÀÍÄ ÒÓËÃÓÓÐËÀÑÀÍ ÕßÍÀËÒÛÍ
ÒÎÃÒÎËÖÎÎà ÍÝÂÒЯ¯ËÝÕ ÀÐÃÀ ÇÀÌÓÓÄ ....................................... 34
3.1. Õèëèéí áîëîí óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí õÿíàëòûí
òîãòîëöîîíû õóâèëáàðóóäûí õàðüöóóëàëò ................................... 34
3.2. Îëîí íèéòèéí õÿíàëò, îðîëöîîíû ìåõàíèçìóóä ........................ 36
4. įÃÍÝËÒ ...............................................................................................37
5. ǪÂ˪ÌÆ............................................................................................. 41
6. ÕÀÂÑÐÀËÒ ÌÀÒÅÐÈÀËÓÓÄ ................................................................. 44
7. ÍÎÌǯÉ................................................................................................52
3

4. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
ÒÎÂ×ÈËÑÎÍ ¯ÃÈÉÍ ÒÀÉËÁÀÐ
ÓÈÕ Óëñûí Èõ Õóðàë
ÕÕÀÀß Õ¿íñ պ人 Àæ Àõóéí ßàì
ÓÌÕÃ Óëñûí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Ãàçàð
ÝÌß Ýð¿¿ë Ìýíäèéí ßàì
ÁÎß Áàéãàëü îð÷íû ßàì
ÄÝÌÁ Äýëõèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Áàéãóóëëàãà
ÕÌÕÀ Õèëèéí Ìýðãýæëèéí Õÿíàëòûí Àëáà
ÑÕ¯Ò Ñòàíäàðò÷èëàë Õýìæèëç¿éí ¯íäýñíèé Òºâ
ÝÌÕ¯Ò Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Õºãæëèéí ¯íäýñíèé Òºâ
ÍÝÌÕ Íèéãìèéí Ýð¿¿ë Ìýíäèéí Õ¿ðýýëýí
¯Ñà ¯íäýñíèé Ñòàòèñòèêèéí Ãàçàð
ØÁªÕÇà Øóäàðãà Áóñ ªðñºë人íèéã Õÿíàí Çîõèöóóëàõ Ãàçàð
ÓÃÅà Óëñûí Ãààëèéí Åðºíõèé Ãàçàð
ÕÝÀÕÍ Õýðýãëýã÷äèéí Ýðõ Àøãèéã Õàìãààëàõ Íèéãýìëýã
CFIA Êàíàäûí Õ¿íñíèé Õÿíàëòûí Àëáà
EFSA Åâðîïûí Õîëáîîíû Õ¿íñíèé Àþóëã¿é Áàéäëûí
Áàéãóóëëàãà
FAO ͯÁ-ûí Õ¿íñ պ人 Àæ Àõóéí Áàéãóóëëàãà
FDA ÀÍÓ-ûí Õ¿íñ Ýìèéí Àëáà
IFPRI Îëîí óëñûí Õ¿íñíèé Áîäëîãûí Ñóäàëãààíû Õ¿ðýýëýí
GMP Çîõèñòîé ¿éëäâýðëýëèéí äàäàë, õýì õýìæýý
GAP Çîõèñòîé ãàçàð òàðèàëàíãèéí äàäàë, õýì õýìæýý
HACCP Ýãçýãòýé öýãèéí õÿíàëòûí øèíæèëãýý
4

5. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
ÕÓÐÀÀÍÃÓÉ
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý 70 õóâèéã èìïîðòîîð àâ÷ áóé ìàíàé óëñûí
õóâüä õ¿íñíèé õàíãàìæ, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ íü õºíä¿¿ð
ñýäâèéí íýã áîëæýý.
Ìîíãîë Óëñûí ¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ¿çýë áàðèìòëàëûí “Õ¿í àì,
óäìûí ñàíãèéí àþóëã¿é áàéäàë” ãýñýí 9-ð á¿ëýãò õ¿í àì, óäìûí ñàíãèéí
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä ñºð㺺ð íºëººëæ áîëîõ ãàäààä õ¿÷èí
ç¿éëñèéã òîäîðõîéëîõäîî:
• ãàäààä õóäàëäààíû áîäëîãî, èìïîðòûí áàðààíû ÷àíàðò òàâèõ
õÿíàëò ñóëàð÷ àëäàãäñàíû óëìààñ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä, óäàìøèëä
ñºð㺺ð íºëººëºõ õîîë õ¿íñ, õèìèéí áîëîí ºðãºí õýðýãëýýíèé áàðàà
îðæ èðýõ;
ãýæýý. Äýýðõ ä¿ãíýëòýä (èìïîðòûí) õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðò
òàâèõ õÿíàëòûã õ¿í àì, óëñ ¿íäýñòýíä ¿ç¿¿ëýõ óðò õóãàöààíû ýðñäýëèéí
¿¿äíýýñ òàéëáàðëàñàí íü îíîâ÷òîé õàíäëàãà áîëæ ÷àäñàí áàéíà.
Ìîíãîë Óëñ ºíººäºð ñòðàòåãèéí1 (ìàõ ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ áóñàä)
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý äèéëýíõè õóâèéã èìïîðòîîð àâ÷ áàéãàà
íü õ¿íñíèé õàíãàìæèéí àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäñàí áóþó ãàäààä
óëñààñ õ¿íñíèé õàðààò áàéäàëòàé áîëñîíûã õàðóóëæ áàéíà. Õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû á¿ðäýë õýñã¿¿ä óÿëäàà õîëáîî
ìóóòàé, íýãäñýí á¿ðòãýëèéí ñèñòåì á¿ðýëäýýã¿é, ãàðàë ¿¿ñëèéí òàëààð
ñèñòåìòýé ìýäýýëýëã¿é, øîøãîã¿é îðóóëæ áàéãàà çýðýã íü õ¿íñíèé
òîãòâîðòîé õàíãàìæ, ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëæ áàéíà.
Ìàíàé óëñàä èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õÿíàëòûí òàëààð
òóñãàéëàí ãàðãàñàí õóóëü ýðõç¿éí àêò áàéõã¿éí äýýð õîëáîãäîõ
õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóäàä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí àñóóäëûã õºíäñºí
1
Ñòðàòåãèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í ãýæ õ¿í àìûí ºðãºí õýðýãëýýíèé ãîë íýð
òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿í¿¿äèéã õýëíý.
5

6. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
çàðèì ç¿éë çààëòóóäûí õîîðîíäûí óÿëäàà õîëáîî ìóó áàéíà. Õ¿íñíèé
÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã òóõàéëàí õàðèóöñàí òºðèéí á¿òýö áàéõã¿é,
ýíý íü ñàëáàðûí ÿàìäûí (ÕÕÀÀß, ÝÌß, ÓÌÕÃ) äóíäûí àñóóäàë áîëñîí
áºãººä çàðèì õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãûí (¯Õß, ÑÕ¯Ã) ÷èã ¿¿ðýã
òîäîðõîéã¿é îðõèãäæýý.
Äýëõèéí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ ãëîáàëü ÷èã õàíäëàãà, èìïîðòûí
òàòâàðûí íýí òààëàìæòàé íºõöºë çýðýã íü ìàíàé óëñûí õ¿íñíèé
õàíãàìæèéã ñ¿¿ëèéí 10-ààä æèëä ýåðýã òàë ðóó íü ººð÷èëñºí áîëîâ÷
õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë, õîîë õ¿íñíèé øèìò ÷àíàðûí
àñóóäàë òºäèéëºí ÿðèãäàõã¿é îðõèãäñîîð áàéãàà íü õ¿í àìûí õóäàëäàí
àâàõ ÷àäâàðààñ øàëòãààëñàí íºõöºë ãýæ òàéëáàðëàõ íü ýëáýã. Ãýâ÷
õ¿íñíèé ãàðàëòàé ºâ÷ëºë íýìýãäýõ, áîëñîí íü ºíººäºð õ¿íñíèé ÷àíàð,
øèìò ÷àíàðò íóõàöòàé àíõààðàõ öàã áîëñíûã õàðóóëæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä ìàíàé óëñàä ÷àíàð ìóóòàé áîëîí áîõèðäñîí õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ¿¿äýëòýé ºâ÷ëºëèéí òîî, èõýýõýí íýìýãäñýí áàéõ
òààìàãëàë áàéãàà ÷ ýíý ÷èãëýëèéí ñóäàëãàà, ÿëàíãóÿà èìïîðòûí õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿í, õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîãäîõ íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãàà,
ä¿í øèíæèëãýý õèéãäýýã¿é áàéíà. ͺ㺺 òàëààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
õàäãàëàõ, òýýâýðëýõ ñèñòåì ñóë õºãæñºí, òýýâýðëýëòèéí ñ¿ëæýýíèé
íýâòð¿¿ëýõ ÷àäàë, õ¿ðýëöýý ìóó áàéãàà íü èìïîðòîîð îðóóëæ èðæ áóé
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí áàéäàëä ñºð㺺ð íºëººëºõ
õ¿÷èí ç¿éë áîëæ áàéíà.
Èìïîðòûí õ¿íñíèé äèéëýíõè õóâèéã æèæèã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä, ãàíçàãûí
íàéìàà÷èä íèéë¿¿ëæ áàéãàà íü õ¿íñíèé ÷àíàðò öýãöòýé, áàòàëãààòàé
õÿíàëò òàâèõ áîëîìæèéã àëäàãäóóëæ áàéíà. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë
áàòàëãààæñàí äýëõèéí óëñ îðíóóäàä õ¿íñèéã ãàíçàãûí íàéìààãààð
îðóóëàõ îéëãîëò îãò ¿ã¿é áºãººä ìàíàé óëñûí õóâüä õ¿í àìûí ýð¿¿ë
ìýíä, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã äýýäëýõ ¿¿äíýýñ ýäèéí çàñãèéí àðãà
ìåõàíèçìààð ãàíçàãûí íàéìààã õÿçãààðëàõ, öààøäàà òàñëàí çîãñîîõ
øààðäëàãàòàé. Ýäèéí çàñãèéí õºø¿¿ðãèéã àøèãëàí ÷àíàðûí áàòàëãààòàé
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ äóíä áîëîí òîìîîõîí àæ àõóéí
íýãæ¿¿äýä òàòâàðûí õºíãºëºëò ¿ç¿¿ëýõ, òàòààñ îëãîõ, ìºí îëîí íèéòýä
õ¿íñ èìïîðòëîã÷ àæ àõóéí íýãæ¿¿äèéí òàëààð íýýëòòýé ìýäýýëýë ºã÷,
õºíäëºíãèéí õÿíàëòûã áèé áîëãîõ çýðýã áîäëîãûí òîäîðõîé àëõìóóäûã
õýðýãæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.
6

7. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Çàðèì íýã ñòðàòåãèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé (ãóðèë) èìïîðòûí çàõ
çýýëä äýýð ìîíîïîëü àæ àõóéí íýãæ¿¿ä äàâàìãàéëæ áàéãàà íü øóäàðãà
áóñ ºðñºë人íèéã áèé áîëãîæ, óëìààð ¿íèéã õººðºãäºí ººðèéí
äóðààð òîãòîîõ íºõöºë áîëîìæèéã îëãîí, ýöýñòýý õ¿íñíèé õàíãàìæ,
õ¿ðòýýìæèä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëæ áàéíà. Èéìä õ¿í àì öººòýé ìàíàé
îðíû õóâüä ºðñºë人íèéã äýìæèõ, ìîíîïîëèéã õÿçãààðëàõ çîðèëãîîð
îëèãîïîëü2 áóþó õýä õýäýí íèéë¿¿ëýã÷äýýñ õàìààðñàí èìïîðòûí
õ¿íñíèé õàíãàìæèéã äýìæèõ áîäëîãî ÷óõàë áàéíà.
Èìïîðòûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí õÿíàëò, çîõèöóóëàëòûí òóõàéä
ìàíàé îðíû õóâüä õèë, ã¿íèé ìýðãýæëèéí õÿíàëòàíä òºâëºðñºí áóþó
õèëýýð íýãýíò îðæ èðñýí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õÿíàõ øàëãàõ
òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéíà. Ýíý íü ñèñòåìòýé õÿíàëòûã á¿ðýí õèéõ
áîëîëöîî îëãîõã¿é, ýñâýë õ¿íä ñóðòàë, õýýë õàõóóëèéã äààìæðóóëàõ
íºõöºë áîëæ óëìààð ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í îðæ
èðýõýýñ ñýðãèéëæ ÷àäàõã¿éí äýýð îëîí óëñûí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ
çàð÷èìòàé çºð÷èëäñºí øèéäýë áîëæ áàéíà. Äýëõèéí ºíäºð õºãæñºí
óëñ îðíóóäàä áîëîí ìàíàé õºðø Îðîñûí Õîëáîîíû óëñ, ÁÍÕÀÓ-ä
õýðýãæ¿¿ëæ áóé èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã
íýâòð¿¿ëñíýýð ìàíàé óëñ èìïîðòûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëàà
áàòàëãààæóóëæ ÷àäíà ãýæ ¿çëýý.
Ýäèéí çàñãèéí øèëæèëòèéí ¿åä õ¿íñíèé õàíãàìæ äîãîëäîæ áàéñàí
îí æèë¿¿äýä á¿ðýëäñýí çîõèöóóëàëòã¿é õ¿íñíèé èìïîðòûã õÿíàõ õèë
ãààëèéí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí îäîîãèéí òîãòîëöîîã õàëæ, õºðø
óëñóóä, á¿ñèéí õýìæýýíèé õàìòûí àæèëëàãààã àøèãëàõ áîëîìæ îëãîñîí
òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áîëæýý.
Èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî
íü ãàäààäûí ¿éëäâýðëýã÷, äîòîîäûí íèéë¿¿ëýã÷ õî¸ð òàëä õàðèóöëàãà
õ¿ëýýëãýõ äàâóó òàëòàé áºãººä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óðüä÷èëàí
òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð ¿éëäâýðëýã÷ áóþó íèéë¿¿ëýã÷ýýñ ýõëýí
õèë ãààëèàð äàìæóóëàí õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõ õ¿ðòýëõè øàò äàìæëàãà,
çàìûã õÿíàëò á¿ðòãýëòýé áîëãîäîã ¿ð ä¿íòýé ìåõàíèçì þì. Äýýðõèòýé
õîëáîîòîéãîîð èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòàíäàðò,
2
Íýã òºðëèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýä õýäýí êîìïàíè çàõ çýýëä íèéë¿¿ëýõ áóþó
¿éëäâýðëýæ áóéã õýëíý. http://www.basiceconomics.info/oligopoly-market-struc-
ture.php
7

8. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
òîõèðëûí ¿íýëãýý áîëîí ëèöåíç îëãîëòûã îëîí óëñûí áîëîí á¿ñ
íóòãèéí õýìæýýíä òîõèðîëöîí õýðýãëýõ áîëîìæ ¿¿ñýõ áºãººä
ýíýõ¿¿ ñòàíäàðò, ¿íýëãýýíèé äàãóó õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûã
áàòàëãààæóóëàõàä øààðäëàãàòàé øèíæèëãýýíèé òîíîã òºõººðºìæ,
ëàáîðàòîðèéí õýðýãöýý, õ¿íèé íººöèéã ñàéæðóóëàõ øààðäëàãûã ìºí
ë á¿ñ íóòàã, õºðø óëñóóäûí õàìòûí àæèëëàãààíû õ¿ðýýíä øèéäýõ
áîëîìæ íýìýãäýõ þì. Ó÷èð íü õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãàà áàðèìòóóä,
¿íýëãýýíèé ¿éë ÿâöûã õºðø óëñóóä, á¿ñ íóòãèéí õýìæýýíä íýãäñýí
ñòàíäàðòòàé áîëãîñîí òîõèîëäîëä ãàäààä õàìòûí àæèëëàãààíû
õ¿ðýýíä áîãèíî õóãàöààíä áèäýíä äóòàãäàëòàé áàéãàà òåõíèêèéí
õ¿÷èí ÷àäàë áîëîí õ¿íèé íººöèéã ÷àäàâõèéã íºõºõ, äóíä áîëîí óðò
õóãàöààíä õ¿íýý ñóðãàí áýëòãýõ, õÿíàëò, á¿ðòãýëèéí òîãòîëöîîãîî
á¿ðä¿¿ëýõ òóðøëàãà, äýìæëýãèéã äàé÷ëàõ áîëîìæòîé áîëîõ þì.
Äýëõèéí áóñàä óëñóóäàä áàéäàã íèéòëýã æèøãèéí äàãóó õîëáîãäîõ
ìýðãýæëèéí òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, îëîí íèéòèéí áàéãóóëëàãóóäûã
õÿíàëò øàëãàëòàíä òàòàí îðóóëàõ ìåõàíèçìóóäûã õóóëü÷ëàõ, òýäíèé
îðîëöîîã íü óðàìøóóëàí äýìæèõ íü õÿíàëòûí ¿ð ä¿íã óëàì á¿ð
äýýøë¿¿ëíý.
8

9. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÇÎÐÈËÃÎ
Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí ñóäàëãààíû çîðèëãî íü õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý
70 îð÷èì õóâèéã ãàäààä óëñààñ àâ÷ áóé ìàíàé óëñàä èìïîðòûí õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íä òàâèõ ÷àíàðûí õÿíàëòûã áàòàëãààæóóëàõûí òóëä
óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çýæ, óã òîãòîëöîîã
íýâòð¿¿ëýõ õýðýãöýý, áîëîìæèéã ñóäëàõàä îðøèñîí.
Äýýðõè çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä äàðààõè çîðèëòóóäûã òàâüñàí. ¯¿íä:
Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõòàé õîëáîîòîé õóóëü ýðõç¿éí
îð÷èíä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ,
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòëîõ ¿éë ÿâöàä õÿíàëò òàâèõ ºíººãèéí
òîãòîëöîîíû çàð÷èì, á¿òöèéã äýëõèéí áóñàä óëñ îðíóóäûí òóðøëàãà,
ÿëàíãóÿà óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîòîé õàðüöóóëàí ñóäëàõ,
Óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã ìàíàé óëñàä á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãöýý,
áîëîìæèä ¿íýëãýý ä¿ãíýëò ºãñíèé ¿íäñýí äýýð òºðèéí áîäëîãî
áîëîâñðóóëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷äýä õàíäñàí áîäëîãûí çºâëºìæ
áîëîâñðóóëàõ, çýðýã áîëíî.
9

10. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
ÑÓÄÀËÃÀÀÍÛ ÀÐÃÀ ǯÉ
Òóñ áîäëîãûí ñóäàëãààíû äýýðõ çîðèëòóóäûã õàíãàõ ¿¿äíýýñ ñóäàëãààíû
äàðààõ àðãóóäûã àøèãëàí øààðäëàãàòàé ìýäýýëëèéã ãàðãàæ àâëàà. ¯¿íä:
Áàðèìò áè÷ãèéí êîíòåíò àíàëèçûí àðãààð õóóëü, ýðõ ç¿éí áàðèìòóóä,
ºìíº õèéãäñýí ñóäàëãààíû òàéëàí, õýâëýìýë ìàòåðèàëûã ñóäëàõ,
Õèëèéí áîîìòóóä äýýð àæèãëàëò, ÿðèëöëàãûí àðãààð ºíººãèéí áàéäàë,
õóóëèéí õýðýãæèëòýä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ,
Ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãóóäààð ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí áàéð ñóóðü,
¿çýë áîäîë, òóðøëàãà çýðýã ìýäýýëëèéã ãàðãàæ àâàõ,
Ãàíöààð÷èëñàí ÿðèëöëàãóóäààð òîäîðõîé ñîíèðõîã÷ òàë, áîäëîãî
áîëîâñðóóëàã÷, õýðýãæ¿¿ëýã÷äèéí ¿íýëãýý ä¿ãíýëò, áàéð ñóóðü,
òóðøëàãûã ñóäëàõ, çýðýã áîëíî.
Áàðèìò áè÷ãèéí ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä
Ñýäâèéí õ¿ðýýíä îëîí óëñûí EFSA, FAO, FDA, CFIA, IFPRI áàéãóóëëàãóóäûí
õ¿íñíèé õÿíàëòûí òàëààð áàðèìòàëæ áóé áîäëîãûí 10 ãàðóé áàðèìò
áè÷èãò øèíæèëãýý õèéëýý. ̺í ìàíàé óëñûí õóóëü ýðõç¿éí àêòóóä áîëîõ
“Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü”, “Ìîíãîë Óëñûí ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
¿çýë áàðèìòëàë”, “Ýð¿¿ë ìýíäèéí òóõàé õóóëü”, “Ãààëèéí òóõàé õóóëü”,
“Àìüòàí, óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàé õóóëü”,
“Õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäàë õîîë òýæýýë” ¿íäýñíèé õºòºëáºð
áîëîí ìàíàé óëñ íýãäýí îðñîí îëîí óëñûí õîëáîãäîõ êîíâåíöè¿äèéí
áàðèìòëàë, çàð÷ìóóäûã ñóäàëñàí. ÍÍÔ-ààñ ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä
õàíãàæ ºãñºí Äýëõèéí Áàíêíààñ ãàðãàñàí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
òàëààðõè öóâðàë òàéëàí ìàòåðèàë áîëîí îëîí óëñûí ñóäàëãàà
øèíæèëãýýíèé õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ãàðãàñàí áîäëîãûí ñóäàëãààíû íîì
çîõèîëóóäòàé òàíèëöñàí.
10

11. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Õèëèéí áîîìòóóä äýýð õèéñýí àæèãëàëò, ÿðèëöëàãóóä
Ìýäýýëýë öóãëóóëàõ õýýðèéí ñóäàëãààíû àæëûí õ¿ðýýíä ìàíàé
óëñûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí äèéëýíõè õóâü íü îðæ
èðäýã Àëòàíáóëàã, Çàìûí-¯¿äèéí õèëèéí ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
¿éë àæèëëàãàà, ÁÍÕÀÓ-ûí õèëèéí áîîìò Ýðýýí õîòûí õ¿íñíèé
áîðëóóëàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä àæèãëàëò õèéõ, õîëáîãäîõ òàëóóäûí
òºëººëºëòýé ÿðèëöëàãà õèéñýí áîëíî.
Ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãóóä
ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä, õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷èãëýëýýð áîäëîãî
áîëîâñðóóëàã÷èä, òºðèéí çàõèðãààíû áîëîí ýðäýì øèíæèëãýýíèé
àæèëòíóóä, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãûí ìýðãýæèëòí¿¿äèéã
õàìàðñàí õîëèìîã áîëîí äàí ìýðãýæëèéí ãýñýí ÷èãëýëòýéãýýð 6-8
õ¿íòýé ôîêóñ á¿ëãèéí ÿðèëöëàãóóä 5 óäàà çîõèîâ.
Ãàíöààð÷èëñàí ÿðèëöëàãóóä
Ñóäàëãààíû àæëûí ýõýíä áîëîí ýöýñò ñóäàëãààíû àæëûí ÷èã ãàðãàõ,
áîëîâñðóóëñàí ìàòåðèàëûí òàëààð òîäîðõîé ñàíàë çºâëºãºº àâàõ
çîðèëãîîð õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí áîäëîãûí ÷èãëýë òîäîðõîéëîã÷èä,
òºðèéí àëáàí õààã÷èä, ìýðãýæëèéí ýêñïåðò çýðýã ñîíèðõîã÷ òàëóóäûã
õàìðóóëàí á¿òýö÷èëñýí áîëîí õàãàñ á¿òýö÷èëñýí 15 óäààãèéí ÿðèëöëàãà
õèéñýí.
11

12. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
1. Õ¯ÍÑÍÈÉ ÀÞÓËÃ¯É ÁÀÉÄËÛÍ
ªÍªªÃÈÉÍ Ò¯ÂØÈÍ
1.1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýäýãò þóã îéëãîõ âý?
ÄÝÌÁ, ͯÁ-ûí Õ¿íñ պ人 Àæ Àõóéí áàéãóóëëàãà áîëîí Îëîí óëñûí
ñóäàëãààíû õ¿ðýýëýíã¿¿äýýñ ãàðãàñàí òîäîðõîéëîëòîîð õ¿íñíèé
àþóëã¿é áàéäàë ãýäýã íü äàðààõè áèå áèåíýýñýý õàìààðàë á¿õèé ãóðâàí
¿íäñýí îéëãîëòûã áàãòààäàã áàéíà. ¯¿íä õ¿íñíèé õàíãàìæ õ¿ðòýýìæ3,
õ¿íñíèé ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí áàòàëãààò áàéäàë4, õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð
çýðýã õàìààðíà.
Çóðàã 1. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí òóëãóóð îéëãîëòóóä
Õ¿íñíèé
õàíãàìæ,
õ¿ðòýýìæ
Õ¿íñíèé
àþóëã¿é
áàéäàë
Õ¿íñíèé ÷àíàð,
Øèìò ÷àíàð
ýð¿¿ë àõóé
3
Food security
4
Food safety
12

13. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Îëîí óëñûí õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäààñ5 àëü íýã óëñ îðîí, á¿ñ íóòãèéí
õýìæýýíä õ¿íñíèé õýðýãëýý, õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí òàëààðõè
¿íýëãýýã ãàðãàõäàà äýýðõ 3 ¿ç¿¿ëýëòèéã çààâàë õàìðóóëäàã áàéíà.
Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë íü àëèâàà óëñ îðíû õ¿í àìûí áîäëîãî, óäàìòàé
õîëáîîòîé ¿íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ÷óõàë á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áºãººä
óëñ îðîí á¿ð õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûíõàà òàëààð áîäèò ¿íýëãýýã ºãºí
ò¿¿íèéã õàíãàõ òàëààð çîõèõ àðãà õýìæýýã àâäàã.
1.2. Ìîíãîë Óëñûí õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí ò¿âøèí
1.2.1. Õ¿íñíèé õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæ:
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ ãýäýãò òóõàéí óëñ îðîí ñòðàòåãèéí
ãîë íýð òºðëèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í áîëîõ ìàõ, ñ¿¿, õ¿íñíèé íîãîî,
æèìñ æèìñãýíýýð õ¿í àìàà õàíãàæ ÷àäàæ áóé ýñýõ, ýíý õàíãàìæàà áèå
äààí ººðèéí äîòîîä õ¿÷èí ÷àäëààð ã¿éöýòãýæ áàéíà óó, ýñâýë ãàäààä óëñ
îðíîîñ èõ, áàãà õýìæýýãýýð èìïîðòëîõ çàìààð ã¿éöýòãýæ áàéíà óó ãýõ
ìýò àñóóäëûí õàìààðóóëàí ¿çäýã. Òóõàéëáàë îëîí óëñûí æèøãýýð òóõàéí
óëñ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý 30-50 õóâèéã (çàðèì ñóäàëãààãààð íýã
óëñààñ 20–îîñ äýýø õóâèéã) ãàäààä óëñààñ àâ÷ áàéâàë õ¿íñíèé õàíãàìæèéí
õóâüä õàðààò áîëñîí áàéíà ãýæ ¿çäýã áàéíà. Ãýòýë ìàíàé óëñ ìàõ, ìàõàí
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ áóñàä ãóðèë, áóäàà, òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, æèìñ æèìñãýíý,
á¿ð äàâñíû äèéëýíõè õóâèéã ãàäààä óëñ áîëîí õºðø óëñóóäààñ èìïîðòëîí
àâ÷ áàéãàà íü õ¿íñíèé õàíãàìæèéí àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäñàí
áóþó ãàäààä óëñààñ õàðààò áàéäàëòàé6 áîëñîíûã õàðóóëíà.
5
ͯÁ-ûí Õ¿íñ պ人 Àæ Àõóéí Áàéãóóëëàãà http://www.fao.org/publishing/
Îëîí óëñûí Õ¿íñíèé Áîäëîãûí Ñóäàëãààíû Õ¿ðýýëýí http://www.ifpri.org/pubs/
pubs_menu.asp
6
Õ¿íñíèé õàíãàìæèéí áàéäëûã òîäîðõîéëîõîä õýðýãëýäýã Õåðôèíäàëü-
Õåðøìàíû èíäåêñýýð (õàðààò áàéäëûí çýðãýìæ) òîîöîí ¿çýõýä ºðãºí
õýðýãëýýíèé ãîë íýð òºðëèéí 8 áàðààíû õóâüä Ìîíãîë óëñ á¿ðýí áîëîí ¿ëýìæ
õàðààò áàéäàëòàé áàéíà.
13

14. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
Á¿ä¿¿â÷ 1. Ãîëëîõ íýð òºðëèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàíãàìæ
2006 îíû áàéäëààð7
0% 20% 40% 60% 80% 100%
Ìàõ, ìàõàí á¿òýýãäýõ¿¿í 2% 98%
Ãóðèë, ¿ð òàðèà 75% 25%
Ñ¿¿, ñ¿¿í á¿òýýãäýõ¿¿í 30% 70%
񼓖 50% 50%
Õ¿íñíèé íîãîî 60% 40%
Æèìñ 100% 0%
Áóäàà 100% 0%
Óðãàìëûí òîñ 100% 0%
Èìïîðò Äîòîîäûí ¿éëäâýðëýë
Áèä ºíººäºð ¿íäýñíèé õýìæýýíä õ¿íñíèéõýý õýðýãöýýã äîòîîäûí
¿éëäâýðëýë áîëîí ãàäààä íèéë¿¿ëýëòýýð õàíãàæ ÷àäàæ áàéãàà íü
àñóóäëûí äºíãºæ íýã òàë íü áºãººä õàðèí õ¿ðòýýìæ íü õ¿í àìûí
õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàðààñ ãîëëîí õàìààðñàí ººð àñóóäàë áîëäîã. ªºðººð
õýëáýë, õ¿íñ õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð íèéë¿¿ëýãäýæ áàéãàà íü õ¿í
áîëãîíä õ¿íñ õàíãàëòòàé õýìæýýãýýð õ¿ð÷ áàéãàà ãýñýí ¿ã áèø þì.
Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí 30 îð÷èì õóâü íü áóþó 750-800 ìÿíãàí õ¿í8 ÿäóó,
õ¿íñíèé õîìñäîëòîé áóþó ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãóóäààñ çºâëºæ áàéãàà
õýìæýýíä õ¿ðñýí èë÷ òýæýýëèéã õîîëíîîñîî àâ÷ ÷àäàõã¿é áàéãààã
ìýðãýæëèéí õ¿ì¿¿ñ àíõààðóóëñààð áàéíà.
ßäóóðàë áóóðàõã¿é áàéãààãèéí çýðýãöýý ìºí ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä
ºðõèéí îðëîãûí ºñºëò íü ºðõèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàðëàãûí
ºñºëòèéã ã¿éöýõã¿é áàéõ õàíäëàãà òîäîðõîé àæèãëàãäàõ áîëñîí
7
ÕÕÀÀß-íû 2006 îíû òàéëàí ìýäýý
8
ÝÌß, UNICEF. Ìîíãîëûí õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë
14

15. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
(Õ¿ñíýãò 1. õàðíà óó). Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí îãöîì ºñºëòººñ
øàëòãààëæ õ¿í àìûí õóäàëäàí àâàõ ÷àäâàð áóóð÷ ýíý íü õ¿íñíèé
õ¿ðòýýìæèä ñºð㺺ð íºëººëºõ áîëëîî.
Õ¿ñíýãò 1. Ìîíãîë óëñûí íýã ºðõèéí ñàðûí äóíäàæ îðëîãî, çàðëàãà9
(Òºãðºã)
2006/2002 îíû
ªðõèéí îðëîãî çàðëàãûí òºðºë 2002 îí 2006 îí
õàðüöàà, %
íèéò: Îðëîãî 156159 200179 128,2
¯¿íýýñ: ººðèéí õóâèéí àæ àõóéãààñ
24801 22420 90,4
áýëòãýñýí õ¿íñíèé ç¿éëñ
íèéò: Çàðëàãà 163654 228172 139,4
¯¿íýýñ: Õ¿íñíèé çàðëàãà 52204 69293 132,7
Öàëèíãèéí ºñºëò, íèéãìèéí õàëàìæèéí õºòºëáºð¿¿ä çýðýã áîäëîãûí
àðãà õýìæýýíèé ä¿íä íýìýãäñýí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýýñ øàëòãààëñàí
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿íèéí ºñºëò ìàíàé óëñûí èíôëÿöèéã
íýìýãä¿¿ëñýí. 2006 îíä ìàëûí òîëãîéí ºñºëòèéí à÷ààð 210,0 ìÿíãàí
òîíí ìàõ áýëäñýí íü ìàõíû õýðýãöýýã á¿ðýí õàíãàõààð áàéñàí áîëîâ÷
õàíãàìæèéí ñ¿ëæýý ñóë, õàäãàëàõ çîîðü ñàâ ¿ã¿éãýýñ ÿëàíãóÿà õîò ñóóðèí
ãàçðûí ìàõíû õàíãàìæ õÿçãààðëàãäìàë õýâýýð áàéæ, ¿íèéí õýëáýëçýë
50 õóâüä õ¿ð÷10 áàéñàí íü èíôëÿöèä íºëººëºõ õýìæýýíä áàéñàí.
Ñòðàòåãèéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ººð íýã íýð òºðºë áîëîõ ãóðèëûí
õóâüä óëààí áóóäàéí äèéëýíõè õóâèéã (70-80%) ÎÕÓ, Êàçàêñòàí, ÁÍÕÀÓ
çýðýã îðíóóäààñ àâ÷, õàðèí äîòîîäûí áóóäàéíû äèéëýíõè õóâü íü
àðõè ñïèðòèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä çàðöóóëàãääàã áàéíà. Ýíý
ñàëáàðò öººí òîîíû ìîíîïîëü ¿éëäâýð óëààí áóóäàé, ãóðèëûí äèéëýíõè
õóâèéã èìïîðòîëæ áàéãàà íü ºðñºë人íã¿é íºõöºëä øóäàðãà áóñààð
9
Ýõ ñóðâàëæ: ÑÒÃ, Ìîíãîë Óëñûí Ñòàòèñòèêèéí Ýìõòãýë 2002, 2006.
10
Ñòàòèñòèêèéí Òºâ Ãàçàð. Òàéëàí ìýäýý 2005-2007.
15

16. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
¿íèéã ¿çýìæýýðýý íýìýõ áîëîìæ ¿¿ñãýæ, õ¿íñíèé õ¿ðòýýìæèéã óëàì
äîðäóóëàõ ìàãàäëàëòàé. Òóõàéëáàë ýíý îíû õóâüä öàã óóðûí íºëººãººð
óðãàö áóóðñàíòàé õîëáîãäîí äýëõèéí õýìæýýíä ãóðèëûí ¿íý 25-40
õóâèàð ºññºí ÷ ìàíàéä ¿íèéí ºñºëò 50-80 õóâüä õ¿ðñýí íü äýëõèéí
õýìæýýíèé íºõöºë áàéäëààð òàéëáàðëàãäàõààðã¿é îãöîì ºñºëò áàéíà.
1.2.2. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäàë ãýäýã íü õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íä õ¿íèé ýð¿¿ë ìýíäýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýã÷ ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷
áè÷èë áèåòíèé áîõèðäîëã¿é, ýëäýâ õèìèéí áîäèñûí ¿ëäýãäýëã¿é áàéõ
çîõèõ øààðäëàãûã õàíãàñàí áàéõûã õýëíý. Ìîíãîë óëñàä èìïîðòîîð
îðæ èðæ áóé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õýðýãëýã÷äýä ÷àíàðûí
áàòàëãààòàé õ¿ðãýõ õ¿ðòýë òàâèõ õÿíàëò ñóë, òýýâýðëýëò, õàäãàëàëò,
áîðëóóëàëòûí íºõöºë òóéëûí õàíãàëòã¿é áàéãàà íü õ¿íñíèé ÷àíàðûí
áàòàëãààò áàéäëûã óëàì äîðäóóëæ áàéíà. Èéìýýñ õ¿í àìûí äóíäàõ õîîë
òýæýýëèéí ãàðàëòàé ºâ÷ëºëò, õàâäðûí òîî õýìæýý íýìýãäýæ áàéãààã
ýäãýýðòýé õîëáîí ¿çýõýýñ àðãàã¿é. Ãýâ÷ ýäãýýð ºâ÷ëºëèéã èìïîðòûí
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ ¿¿äñýí ýñâýë ¿¿íòýé õîëáîîòîéãîîð àâ÷ ¿çñýí
íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààíû àæèë õèéãäýýã¿é áàéíà.
Õ¿íñýíä ãîëëîí õýðýãëýæ áóé ìàõíû 5 îð÷èì õóâü, ñ¿¿íèé äºíãºæ 2,3
õóâèéã (7,1 ñàÿ ëèòð) ¿éëäâýðëýëèéí àðãààð áîëîâñðóóëæ, ¿ëäýõ õóâèéã
ãàíçàãûí íàéìààãààð õàíãàæ áàéíà. Õàäãàëàëò, òýýâýðëýëòèéí íàðèéí
ãîðèì øààðääàã ýäãýýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé õóâüä ýð¿¿ë àõóéí ÷àíàðûí
áàòàëãààã ãàíçàãûí íàéìààíû íºõöºë, äýä á¿òýö õàíãàæ ºã÷ ÷àäàõ íü
ýðãýëçýýòýé.
ªíººäºð Ìîíãîëä ãàð÷ áàéãàà íèéò õàëäâàðò ºâ÷íèé 30 ãàðóé õóâèéã
õîîë õ¿íñ, îð÷íû àðèóí öýâýð, ýð¿¿ë àõóéí ñòàíäàðò çºð÷èãäñºíººñ
¿¿ñäýã ãýäýñíèé õàëäâàðò ºâ÷èí, õîðäëîãîò õàëäâàð ýçýëæ áàéíà11.
11
ÝÌß-ààñ ãàðãàñàí 2006 îíû Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàéëàí
16

17. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Õ¿ñíýãò 2. ÝÌß-íààñ ãàðãàñàí 2006 îíû
“Ýð¿¿ë ìýíäèéí òàéëàí ñóäàëãàà”
10000 õ¿íä
ªâ÷ëºëèéí íýð Òàéëáàð
íîãäîõ òîî
Õîîë øèíãýýõ ýðõòýíèé Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò 1996 îíòîé
729.63
òîãòîëöîîíû ºâ÷èí õàðüöóóëàõàä 2 äàõèí, 2000
Öóñíû ýðãýëòèéí îíòîé õàðüöóóëàõàä 35-50%-
501.84 èàð íýìýãäñýí áàéíà.
òîãòîëöîîíû ºâ÷èí
Ñóäàëãààíààñ ¿çâýë õ¿íñíèé ãàðàëòàé áàêòåðèéí õîðäëîãîòîé õîëáîîòîé
ºâ÷ëºë 2005 îíä 2003 îíòîé õàðüöóóëáàë 11,2 õóâèàð íýìýãäæýý. 1995-
2000 îíóóäàä õîðò õàâäðûí ºâ÷ëºë íýìýãäýæ, ¿¿íèé äîòîð ýëýãíèé
õîðò õàâäàð òýðã¿¿ëýõ áîëñíûã ÷àíàðûí áàòàëãààã¿é õ¿íñòýé õîëáîí
¿çýæ áîëíî. Òýãýõëýýð õ¿íñíèé ãàðàëòàé ºâ÷ëºë, íÿíãèéí áîõèðäîîñ
¿¿äýëòýé õàëäâàð, òýð ÷ á¿¿ õýë õàâäðûí òºðëèéí ºâ÷ëºë íýìýãäýõ
õýìæýýíä õ¿ðòëýý ìàíàé õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãàà àëäàãäààä áàéíà.
1.2.3. Õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð
Øèìò ÷àíàð ñàéòàé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýæ ÷àäàõã¿é áàéãààãààñ
áîëæ õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíä äîðîéòîí, õ¿íèé áèåèéí ýñýðã¿¿öýë ìóóäàæ
ºâ÷èíä ºðòºìòãèé áîëæ, ºñâºð ¿åèéí õ¿¿õä¿¿äèéí ºñºëò õºãæèë ñààðäàã
íü íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíä, õ¿íñ òýæýýëèéí îëîí ñóäàëãààãààð áàòëàãäñàí
ä¿ãíýëò þì. Æèøýýëáýë, õºãæèæ áóé îðíóóäàä ñóðãóóëèàð äàìæóóëàí
“¯äèéí õîîë”, “¯äèéí öàé” çýðýã õºòºëáºð õýðýãæäýã íü õ¿¿õäèéã
õîîë òýæýýëèéí äîðîéòëîîñ õàìãààëàõ, øèì òýæýýëò õîîëîîð õàíãàõ
çîðèëãîòîé áàéäàã.
Ìàíàé óëñàä ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä õàëäâàðò áîëîí õàâäàð, õàðøèë, ¿å
ìº÷íèé ºâ÷íèé òîî ýðñ íýìýãäñýíèéã ñóäëàà÷èä õ¿íñíèé øèìò ÷àíàð
àëäàãäñàíòàé õîëáîí ¿çýæ áàéíà. Ìàíàé óëñûí õ¿í àìûí õ¿íñíèé
õýðýãëýýíä ìàõ, ãóðèë çîíõèëæ, àìèíäýì, ýðäýñ áîäèñûí ¿íäñýí ýõ ¿¿ñâýð
áîëîõ òºìñ, õ¿íñíèé íîãîî, òºðºë á¿ðèéí æèìñ, æèìñãýíý çýðãèéã õîîë
õ¿íñýíäýý áàãà õýðýãëýæ áàéíà. Àìèíäýì, ýðäýñ, áèîëîãèéí èäýâõèò
17

18. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
áîäèñîîð áàÿëàã øèìò ÷àíàðòàé õ¿íñ õýðýãëýæ ÷àäàõã¿éãýýñ áîëæ õîîë
áîëîâñðóóëàõ ýðõòýí, ç¿ðõ ñóäàñíû ýëäýâ ºâ÷èí, ÿñíû ñèéðýãæèëò, ýðò
ºòëºëò çýðýã ýìãýãèéí òîî õ¿í àìûí äóíä èõýññýýð áàéíà. ÍÝÌÕ-ýýñ
ãàðãàñàí ñóäàëãààãààð ìîíãîë õ¿íèé õîíîãèéí õîîëíû èë÷ëýã äóíäæààð
2200 êêàë áóþó çºâøººðºãäñºí äóíäàæ õýìæýýíýýñ12 áàãà, óóðàã 88.6-
105.4 ãð, ººõ òîñ 77.6-90.1 ãð, í¿¿ðñ óñ 213.8-290.7 ãð áîëæ ¿íäñýí øèìò
áîäèñóóäûí õýðýãëýýíèé çîõèñòîé õàðüöàà àëäàãäñàí áàéíà. Ãýòýë
àìüæèðãààíû áàòàëãààò ò¿âøèíãýýñ äîîãóóð îðëîãîòîé ºðõèéí íýã
ãèø¿¿í õîíîãèéí õýðýãöýýò èë÷ëýãèéíõýý äºíãºæ 58.1-68.5 õóâèéã àâ÷
÷àäàæ áàéãàà íü íýí äîîãóóð ¿ç¿¿ëýëò þì.
Ìÿíãàíû õºãæëèéí çîðèëòîä òîäîðõîéëñîí ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéí íýã
íü 5 õ¿ðòýëõè íàñíû õ¿¿õäèéí õîîë òýæýýëèéí äóòàëûã áóóðóóëàõûã
ìàíàé óëñ ÷óõàë÷ëàí ¿çñýí áèëýý. Ãýòýë ÍÝÌÕ-èéí ñóäàëãààãààð13 5
õ¿ðòýëõ íàñíû 4 õ¿¿õýä òóòìûí íýã íü ºñºëò õîöîðñîí, 8 õ¿¿õýä òóòìûí
íýã íü òóðààëòàé, 32.1 õóâü íü ñóëüäààòàé, 43.6 õóâü íü òºìºð äóòëûí
öóñ áàãàäàëòòàé áàéãàà íü òîãòîîãäæýý. Ýíý íü ºðõèéí õ¿¿õäèéí òîî,
àìüæèðãààíû ò¿âøèí, ýöýã ýõèéí áîëîâñðîë, òºðºëòèéí æèí çýðýã
îëîí õ¿÷èí ç¿éëñýýñ õàìààðäàã áîëîâ÷ áèä äýýðõè çîðèëòûã õàíãàõ
¿¿äíýýñ øèìò ÷àíàðòàé õ¿íñ òýæýýëýýð õàíãàõ áîäëîãûí îëîí ÷óõàë
àðãà õýìæýýã àâàõ øààðäëàãàòàé áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
1.3. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí ÿâóóëæ áóé æèøèã áîäëîãî, òóðøëàãà
Õºãæëèéí ò¿âøèí ºíäºðòýé óëñ îðíóóä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð
áîëîí ÷àíàðûí áàòàëãààíäàà òóóøòàé àíõààð÷, äàðààõ 3 ñòðàòåãèéí
÷èãëýëä áîäëîãîî òºâëºð¿¿ëæ áàéíà. ¯¿íä:
A. ¯éëäâýðëýã÷ýýñ14 õýðýãëýã÷ õ¿ðòýëõè õ¿íñíèé õàíãàìæèéí
ñ¿ëæýýíèé àëõàì á¿ðò íü ÷àíàðûí õÿíàëò òàâèõ ¿¿ðýãòýé
á¿òöèéã áèé áîëãîõ:
12
ÝͯÁ-ûí Õ¿íñ, պ人 Àæ Àõóéí áàéãóóëëàãààñ íýã õ¿í õîíîãò äóíäæààð 2500
êêàëîðè èë÷ëýãòýé õ¿íñ õýðýãëýõèéã çºâëºæ áàéíà. http://www.fao.org/
13
ÝÌß, UNICEF. Ìîíãîëûí õ¿¿õýä ýìýãòýé÷¿¿äèéí õîîë òýæýýëèéí áàéäàë
14
¯éëäâýðëýã÷ ãýäýãò òóõàéí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ò¿¿õèé ýä ¿éëäâýðëýã÷
íèéë¿¿ëýã÷ýýñ àâàõóóëààä õàãàñ áîëîí áýëýí á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýã÷èéã
îðóóëæ îéëãîäîã.
18

19. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
ÀÍÓ, Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäàä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, ýì, ìàëûí
òýæýýëèéí õÿíàëò á¿ðòãýëèéã õèéõ, ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ
÷èã ¿¿ðãèéã õîëáîîíû ¿íäýñíèé õýìæýýíèé òîäîðõîé íýã á¿òýö
ã¿éöýòãýäýã íü õÿíàëòûã ñàéæðóóëàõ, õàðèóöëàãûã äýýøë¿¿ëýõ áîëîìæ
îëãîäîã. ÀÍÓ-ä õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã Õîëáîîíû çàñãèéí ãàçðûí
õýðýãæ¿¿ëýã÷ àãåíòëàã FDA ò¿¿íèé ñàëáàð áàéãóóëëàãóóä õàðèóöäàã
áºãººä ýíý áàéãóóëëàãà íü õ¿íèé èäýæ óóæ, õýðýãëýõ á¿õèé ë ç¿éë áóþó
ýì, õ¿íñ, óíäíû óñíû ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
¿¿ðãèéã õ¿ëýýäýã, Óìàðä Èðëàíä, Èõ Áðèòàíèé Íýãäñýí Õààíò Óëñàä èéì
á¿òöèéí áàéãóóëëàãà íü Ýð¿¿ë ìýíäèéí ñàéääàà øóóä õàðúÿàëàãääàã áîë
Äàíè, Êàíàä óëñàä Õ¿íñ պ人 Àæ Àõóéí ÿàìàíä õàðèóöóóëäàã íü õ¿íñíèé
÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûí çîõèöóóëàëòàíä ýð¿¿ë ìýíä, õºäºº àæ àõóéí
ñàëáàðûí òóõàéí óëñàä ¿ç¿¿ëýõ æèí, íºëººë뺺ñ õàìààðàí ÿëãààòàé
áàéäàãò îðøèíî. Åâðîïûí Õîëáîîíû õ¿ðýýíä 2002 îíä Åâðîïûí
Êîìèññûí äýðãýä áàéãóóëàãäñàí EFSA íü ýíý ÷èã ¿¿ðãèéã ã¿éöýòãýäýã.
EFSA-èéí îíöëîã íü äýðãýäýý ìýðãýæëèéí áîëîí ýðäýìòäèéí ãýñýí
õî¸ð çºâëºõ òàíõèìèéã àæèëëóóëäàã áà ýäãýýð íü ñòàíäàðòàä ¿íýëãýý
ºãºõ, çàõ çýýëä øèíýýð íýâòýðñýí á¿òýýãäýõ¿¿íä ýðñäëèéí áîëîí
àþóëã¿é áàéäëûí ¿íýëãýý ãàðãàõ ¿íäñýí ¿¿ðýãòýé àæèëëàäàã.
Äýýðõè áàéãóóëëàãûí òýðã¿¿í¿¿ä íü òóõàéí óëñûíõàà Ýð¿¿ë àõóéí
åðºíõèé ýì÷ ãýñýí ñòàòóñòàé áîëäîã áàéõàä ìàíàé óëñàä èéì àëáàí
òóøààë áàéõã¿é áàéíà. Ìîíãîëä ÕÕÀÀß ¿ð òàðèà, ãóðèëààñ áóñàä àñóóäàëä
èõýâ÷ëýí äîòîîäûí õ¿íñíèé õàíãàìæèéí àñóóäàëä ãîëëîí àíõààðäàã.
ÝÌß íü ýìèéí õÿíàëòààñ ãàäíà, õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóé, àðèóí öýâýð,
àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ æóðàì çààâàð ãàðãàõ ¿¿ðýãòýé áîëæ, õ¿íñíèé
÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ, áîäëîãûí õóâüä õÿíàõ àñóóäàëä õàìààðàëã¿é
áîëñîí àæýý. Õàðèí õÿíàëò, øàëãàëò õèéõ ¿¿ðýã íü ÓÌÕÃ-ò î÷æýý.
Èíãýýä õ¿íñíèé ÷àíàðûã òîäîðõîéëñîí ñòàíäàðò æóðàì áîëîâñðóóëàí
ìºðä¿¿ëýõ, õýðýãæèëòèéã õÿíàëò òàâèõ çýðýã àñóóäëûã ñàëáàðóóäûí
äóíä õóâààæ õàðèóöóóëñíààð óÿëäàà õîëáîî ñóëàð÷, ýöýñòýý ÷àíàðòàé
õîîë õ¿íñýýð ìîíãîë÷óóäûã õàíãàõ àñóóäëûã öîãöîîð íü çîõèöóóëàõ
áîäëîãîã¿é, õàðèóöàõ ýçýíã¿é áîëæýý.
Õºãæèíã¿é îðíóóäàä øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé òóõàé, ãóðàâäàã÷
îðíóóäààñ á¿òýýãäýõ¿¿í íèéë¿¿ëýõ òóõàé, áèîëîãèéí èäýâõèò íýìýëò
õ¿íñ, ìàõ, ñ¿¿, íîãîî, æèìñ, çàãàñíû ìàõ, ºíäºã, ýìèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
òóõàé ãýõ ìýò÷èëýí õ¿íñ, ýìèéí òºðºë ç¿éë òóñ á¿ðýýð ýðõç¿éí àêò
ãàðãàäàã áºãººä Åâðîïûí Õîëáîîíû óëñóóäûí õóâüä 2002 îíä áàòëàãäñàí
19

20. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü íü òóëãóóð ýðõ ç¿éí áàðèìò áîëæ áàéíà. Õàðèí ÀÍÓ-
ä 2002 îíä áàòëàãäñàí Áèîòåððîðèçìûí òóõàé õóóëü íü èìïîðòûí õ¿íñ,
ýìèéã ÀÍÓ-ûí çàõ çýýëä õýðõýí ãàðãàõ òàëààð äýëãýðýíã¿é óäèðäàìæèéã
ãàðãàí ºã÷ýý. FDA íü ÀÍÓ-ä æèëäýý õýðýãëýãäýõ 417 òýðáóì äîëëàðûí
äîòîîäûí, 49 òýðáóì äîëëàðûí (2007 îíû áàéäëààð) èìïîðòûí õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, àþóëã¿é áàéäëûã õÿíàí çîõèöóóëæ áàéäàã. 2007
îíû 11 ñàðä FDA-ààñ Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ ¯íäýñíèé
øèíý õºòºëáºð15 ãàðãàæ õ¿íñíèé òàëààð øèíý áîäëîãî áàðèìòëàõ
áîëñîíîî çàðëàæýý. Ýíýõ¿¿ øèíý áîäëîãî16 íü îäîîãèéí ºíäºð
çàðäàëòàé õèë äýýðõè õÿíàëò øàëãàëòûí òîãòîëöîîíîîñ èìïîðòûí
õ¿íñíèé íèéë¿¿ëýëòèéí ãèíæèí õýëõýýã á¿õýëä íü õÿíàõ, èìïîðòëîã÷,
íèéë¿¿ëýã÷ òàëóóäàä õàðèóöëàãà õ¿ëýýëãýõ, òýäýíòýé õàìòðàí àæèëëàõ,
õ¿íñíèé õÿíàëòûã ã¿éöýòãýõ õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóäûí õàìòûí ¿éë
àæèëëàãààã ò¿ðãýí øóóðõàé áîëãîõ òîãòîëöîîíä øèëæèõýä ÷èãëýæ áàéíà.
Åâðîïûí õîëáîîíû áîëîí ÀÍÓ-ûí õóóëü ýðõç¿éí àêòóóäàä çààñíààð
çàõ çýýëä õ¿íñ, ýìèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòîîð îðóóëàõàä äàðààõè
ç¿éëñèéã óðüä÷èëàí íàðèéí çààæ ìýäýãäýõ øààðäëàãàòàé áîëñîí áàéíà.
¯¿íä:
• Õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿ðòãýë íýð õàÿã
• Àëáàí õ¿ñýëò
• Øààðäëàãàòàé ãýæ ¿çâýë á¿òýýãäýõ¿¿íä øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé
ýðñäëèéí ¿íýëãýý õèéõ
• Íýâòð¿¿ëýõ õèëèéí áîîìò áîëîí çàìûí ÷èãëýë çààõ
• Íýâòðýõ õóãàöàà
• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñàâëàëò, øîøãîæèëò, áàòàëãààò áàéäëûí ìýäýýëýë
• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé òîî õýìæýý
• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàãâàð äýýæ
• Òýýâýðëýõ õýðýãñëèéí òºðºë
• Á¿òýýãäýõ¿¿íèé ãýð÷èëãýýíèé çàãâàðóóä, òàíèëöóóëãà
• Ýëåêòðîí áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýëòçýðýã îðíî.
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í èìïîðòîîð îðóóëæ èðýõèéí õàíãàõ ¸ñòîé ýäãýýð
øààðäëàãàä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ ¿çâýë ãàðàë ¿¿ñýë, ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä
íü òîäîðõîé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ÿìàð íºõöºëòýé㺺ð õýðõýí îðóóëæ
15
FDA - Food protection plan 2007
16
http://www.importsafety.gov/report/strategicframework/index.html#conclusion
20

21. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
èðæ áàéãàà íü óðüäààñ òîäîðõîé áàéõûí çýðýãöýý òýýâýðëýëòèéí
íºõöëèéã ìºí òºëºâëºñºí áàéõ àæýý. Á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèëýýð îðóóëæ
èðýõýýñýý ºìíº äýýðõ á¿õ àñóóäëûã òºëºâëºñºí áàéõààñ ãàäíà áàðàà,
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã ñîëèãäîõîîñ ñýðãèéëæ ñàâëàëò, øîøãîæèëòûã õ¿ðòýë
íàðèéí çîõèöóóëñàí áàéõ øààðäëàãàòàé áîëíî.
Ýäãýýð ºíäºð õºãæñºí îðíóóä, ÿëàíãóÿà ÀÍÓ-ä õ¿íñíèé äîòîîäûí
¿éëäâýðëýë íü õ¿íñíèé õýðýãöýýíèé íýëýýä õýñãèéã õàíãàäàã, õ¿íñíèé
àþóëã¿é áàéäëûã õÿíàõ òåõíèêèéí áîëîí õ¿íèé íººöèéí ÷àäàâõè,
õ¿÷èí ÷àäàë ºíäºð òóë õ¿íñíèé ÷àíàðûã íýëýýä ºíäºð ò¿âøèíä
áàòàëãààæóóëæ ÷àääàã.
B. Èë òîä, íýýëòòýé õàìòûí àæèëëàãààã äýìæèõ, øèéäâýð ãàðãàõ
ÿâöàä òàëóóäûí17 îðîëöîîã õàíãàõ:
ÀÍÓ, Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäàä áàðèìòàëæ áóé õ¿íñíèé ÷àíàðûí
áàòàëãààã õàíãàõàä ÷èãëýñýí áîäëîãî íü çºâºë㺺, ñóðòàë÷èëãààãààð
äàìæóóëàí óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ çîðèëãîî õàíãàõ, õÿíàëò øàëãàëòûã
õàìòðàí àæèëëàãàà, èðãýäèéí îðîëöîîãîîð äàìæóóëàí õýðýãæ¿¿ëýõ
çàð÷ìûã ãîë÷èëæ áàéíà. Èíãýñíýýð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë,
òýýâýðëýëò, áîðëóóëàëòàä îðîëöîæ áàéãàà òàëóóä õýðýãëýã÷èéí ãàð äýýð
òàâèõ á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý òºëºº õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ íºõöºë á¿ðýëäýæ,
ìýäýýëýë ñóðòàë÷èëãààíû à÷ààð èðãýä, õýðýãëýã÷èéí ìýäëýã, ìýäýýëýë
íýìýãääýã áàéíà. Îëîí óëñûí õýìæýýíä õ¿ëýýí çºâøººðºãäñºí ISO
9000, ISO 14000 ñòàíäàðòóóä, GMP, GAP ¿éëäâýðëýëèéí õýì õýìæýýã
íýâòð¿¿ëñýí ¿éëäâýð¿¿äèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áóñàä óëñ îðíóóä
äîòîîäûíõîî çàõ çýýëä äýìæèí íýâòð¿¿ëäýã. Ýêñïîðòëîã÷ òàëóóä ñàéí
äóðààðàà õ¿ëýýí çºâøººð÷ íýâòð¿¿ëäýã ýð¿¿ë àõóéí ÷àíàðûí õÿíàëòûí
HACCP òîãòîëöîî íü ìºí ë òóõàéí àæ àõóéí íýãæèéí ºðñºëäºõ
÷àäâàðûã íýìýãä¿¿ëýõ íºëººòýé. Èë¿¿ íýýëòòýé, õàìòûí àæèëëàãààíû
îð÷èíä èðãýä, õýðýãëýã÷äýä õ¿ðýõ ìýäýýëýë, ñóðòàë÷èëãààíû õýìæýý
íýìýãäýõèéí õýðýýð òýä äýýðõ îëîí óëñûí ÷àíàðûí ñòàíäàðòóóäûí
òàëààð ìýääýã áîëäîã, èéì á¿òýýãäýõ¿¿íèé áîðëóóëàëò, ò¿¿íèé
¿éëäâýðëýã÷, èìïîðòëîã÷èä èòãýõ èòãýë íýìýãääýã áàéíà.
Õèë ãààëèéí õÿíàëòàíä ýëåêòðîí áàðèìò áè÷èã á¿ðä¿¿ëýõ àæëûã
ýð÷èìòýé íýâòð¿¿ëæ áàéãàà íü ìýðãýæëèéí õÿíàëò, ãààëèéí àæëûí
17
Òàëóóä ãýäýã íü ¿éëäâýðëýã÷, áîðëóóëàã÷, õýðýãëýã÷, îëîí íèéòèéã õýëíý.
21

22. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
óÿëäàà õîëáîîã ò¿ðãýñãýæ, ºñºí íýìýãäýæ áóé ãàäààä õóäàëäààã
õºíãºâ÷èëæ, ò¿ðãýí øóóðõàé áîëãîæ áàéíà. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
ººðèéí õýë äýýð øîøãîæóóëñàí òîõèîëäîëä ë ýäãýýð óëñóóä ººðèéí
õèëýýð íýâòð¿¿ëäýã. Ýíý íü òóõàé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òóõàé ¿íýí çºâ,
áîäèòîé ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí ñîíãîëòîî õèéõ õóäàëäàí àâàã÷èéã
ýðõèéã õàíãàõûí òºëºº õ¿ëýýëãýæ áóé õàðèóöëàãà þì. Òºðèéí õÿíàëòûí
áàéãóóëëàãóóä á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãëýýíèé òàëààð îëîí íèéòèéí çºâ
ìýäëýã, õàíäëàãà, äàäëûã äýìæèõ õºòºëáºð¿¿ä õýðýãæ¿¿ëýõ, ìýäëýã
ìýäýýëëèéã íýìýãä¿¿ëýõ íü õýðýãëýã÷äèéí ñîíãîëò õèéõ ýðõèéã õàíãàõ
áàñ íýã àðãà õýìæýý þì.
C. Íèéãìèéí ýð¿¿ë ìýíäèéí áîäëîãóóäòàé óÿëäóóëàõ:
Äýýðõè áîäëîãûí ¿ð ä¿íä õ¿í àìûí ýð¿¿ë ìýíäèéí ¿ç¿¿ëýëòýíä
ººð÷ëºëò ãàð÷ áàéãàà ýñýõèéã òîäîðõîé øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëòýýð õýìæèí
ãàðãàæ áàéõ íü öààøäûí áîäëîãûã òîäîðõîéëîõ, ¿ð ä¿íã ¿íýëýõýä ÷óõàë
¿¿ðýãòýé áàéäàã áàéíà. Ìàíàé óëñàä èéì ¿íýëãýý õèéãäýõã¿é áàéãàà íü
îíîøëîãîî øèíæèëãýýíèé õ¿÷èí ÷àäàë, òóðøëàãà äóòàæ áàéãààãèéí
èëýðõèéëýë ãýëòýé.
Èðãýäèéí àìü íàñ, ýð¿¿ë ìýíäýý õàìãààëàõ ýðõèéã ìýäýýëýë àâàõ ýðõýýð
íü äàìæóóëàí äàâõàð áàòàëãààæóóëæ ºãñºí àðä÷èëñàí óëñ îðíóóäàä
õ¿íñíèé áîëîí õ¿íñ, áèîëîãèéí ãàðàëòàé àëèâàà ãýíýòèéí îñîë, îëíûã
õàìàðñàí ºâ÷ëºëèéí òîõèîëäîëä øóóðõàé ìýäýýëýõ, õàðèó àðãà õýìæýý
àâäàã ìåõàíèçìûã á¿ðä¿¿ëýõýä ÷óõàë àíõààðàë òàâèí àæèëëàæ áàéíà
(PIR18). Øóóðõàé ìýäýýëýõ íü áîëçîøã¿é òàðõàëòààñ ººðèé㺺 õàìãààëàõ
àðãà õýìæýý àâàõ áîëîìæèéã èðãýäýä îëãîäîã áîë õàðèó àðãà õýìæýý íü
çàéëøã¿é ã¿éöýòãýõ ¸ñòîé òºðèéí ÷èã ¿¿ðýã ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Äýëõèéí Áàíêíû ñóäàëãààãààð áóóðàé õºãæèëòýé, ÿäóó îðíóóä õ¿íñíèé
õàíãàìæ, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ òåõíèêèéí áîëîí õ¿íèé
íººöèéí ÷àäàâõè äóòìàã áàéäàã íü òîãòîîãäæýý. Èéìýýñ îëîí óëñûí
ìýðãýæèëòí¿¿ä ýäãýýð óëñàä á¿ñ íóòãèéí îëîí òàëò õàìòûí àæèëëàãààã
ºðí¿¿ëýõ, õºðø çýðãýëäýý óëñóóäàä èæèë ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ
çàìààð òºðºëæ¿¿ëýí äàãíàõ, áèå áèåèéíõýý õ¿÷èí ÷àäàë, õºðºíãº
íººöèéí äóòàãäàëòàé òàëóóäûã íºõºí ã¿éöýëä¿¿ëýõ, õ¿íñíèé ãàðàëòàé
18
FDA Food protection plan - PIR – Prevention, Intervention, Response-
Óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ, Àðãà õýìæýý àâàõ, Õàðèó ¿éëäýë ¿ç¿¿ëýõ
22

23. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
ºâ÷íèé ìîíèòîðèíãèéã îëîí óëñûí õàìòûí òºñëèéí õ¿ðýýíä ã¿éöýòãýõ
çýðýã ¿ð ä¿íòýé àðãóóäûã ñàíàë áîëãîñîí áàéäàã. Áóóðàé õºãæèëòýé óëñ
îðíóóäûí ëàáîðàòîðè, õ¿íèé íººöèéí õ¿÷èí ÷àäàë íü õÿçãààðëàãäìàë
òóë øèíýýð ¿¿ñýæ áàéãàà õ¿íñíèé ãàðàëòàé ºâ÷èí ¿¿ñãýã÷èä, õèìèéí
õîðò áîäèñûí ¿ëäýãäýë çýðãèéã õýìæèí èëð¿¿ëýõäýý îëîí óëñûí, á¿ñ
íóòãèéí áîëîí ýêñïîðòëîã÷ îðíû èòãýìæëýãäñýí ëàáîðàòîðèóäòàé
ãýðýý áàéãóóëàí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã øèíæëýí áàòàëãààæóóëäàã ¿ð
àøèãòàé øèéäýë áàéäàã. Ãýõäýý ýíý áîëîìæèéã àøèãëàõûí òóëä ñòàíäàðò,
õýì õýìæýýí¿¿ä íü ìàø òîäîðõîé áîëñîí áàéõ øààðäëàãàòàé.
23

24. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
2. ÌÎÍÃÎË ÄÀÕÜ ÈÌÏÎÐÒÛÍ Õ¯ÍÑÍÈÉ ×ÀÍÀÐÛÍ
ÁÀÒÀËÃÀÀ: ÝÐÕǯÉÍ ÎÐ×ÈÍ, ÕßÍÀËÒÛÍ
ÒÎÃÒÎËÖÎÎ
2.1. Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõòàé õîëáîîòîé
õóóëü ýðõ ç¿éí îð÷èí
Ìîíãîë óëñûí õ¿í àìûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé õýðýãöýý, àþóëã¿é
áàéäëûã õàíãàõ, çîõèöóóëàõàä ÷èãëýñýí “¯íäýñíèé àþóëã¿é áàéäëûí
¿çýë áàðèìòëàë”, “Õ¿íñíèé òóõàé”, “Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí
áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé”, “Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé
òóõàé”, “Àìüòàí óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, øàëãàëòûí òóõàé”,
“Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûí òóõàé”, “Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ
òóõàé” õóóëèóä, “Õ¿íñíèé õàíãàìæ, àþóëã¿é áàéäàë, õîîë òýæýýë
¿íäýñíèé õºòºëáºð” çýðýã õóóëü ýðõç¿éí àêòóóä ¿éë÷èëæ áàéíà.
Õ¿ñíýãò 3. Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëòàé õîëáîîòîé
õóóëü ýðõç¿éí áàðèìòóóäûí òîâ÷ àãóóëãà
Õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààò
Õóóëèéí íýð Õóóëèéí çîðèëò áàéäëûã õàíãàõ àñóóäàëòàé õýðõýí
õîëáîãäîæ áàéãàà íü
Õ¿íñíèé òóõàé Õ¿í àìûí õ¿íñíèé õýðýãöýý, Òóñ õóóëèéí “Õ¿íñíèé àþóëã¿é
õóóëü àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ, áàéäàëä òàâèõ õÿíàëò, ò¿¿íèé
õ¿íñíèé ¿éëäâýðëýë, òîãòîëöîî” ãýñýí 4-ð á¿ëýãò õÿíàëòûí
¿éë÷èëãýýòýé õîëáîãäîí òºð, àëáàä, óëñûí áàéöààã÷ íàð õ¿íñíèé
èðãýí, õóóëèéí ýòãýýäèéí á¿òýýãäýõ¿¿íä õÿíàëò øàëãàëò õèéõ
õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöààã çàìààð ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ
çîõèöóóëàõ òîãòîëöîîã á¿ðä¿¿ëýõýýð çààãäæýý.
24

25. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Àìüòàí óðãàìëûí Àìüòàí, óðãàìàë, Ýíýõ¿¿ õóóëèíä àìüòàí, óðãàìëûí
õîðèî öýýðèéí òýäãýýðèéí ãàðàëòàé ò¿¿õèé ãàðàëòàé á¿òýýãäýõ¿¿í ¿¿íèé äîòîð
õÿíàëò, øàëãàëòûí ýä, á¿òýýãäýõ¿¿íèéã óëñûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèë ãààëèàð
òóõàé õóóëü õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ ¿åä íýâòð¿¿ëýõ ¿åèéí ÷àíàðûí áàòàëãààò
ìàë ýìíýëýã, óðãàìëûí áàéäëûã õàíãàõ, õÿíàõ ç¿éë çààëòóóä
õîðèî öýýðèéí õÿíàëò, îðñîí áà ìàíàé óëñûí õèëèéí
øàëãàëò õèéõòýé õîëáîãäñîí áîëîí ã¿íèé ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ áàéãóóëëàãóóä, ò¿¿íèé áàéöààã÷ íàðûí
ãîë ìºðäëºã áîëãîäîã õóóëü ýðõç¿éí
áàðèìò þì.
Ñòàíäàðò÷èëàë, Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí Ýíý õóóëèéí çààëòóóäàä ñòàíäàðòûã
÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëò, ñòàíäàðò, áîëîâñðóóëàõ, ìºðä¿¿ëýõ,
áàòàëãààæóóëàëòûí ÷àíàðûí õÿíàëòûí ýðõ áàòàëãààæóóëàõ, õÿíàõ àæëûã á¿õýëä
òóõàé õóóëü ç¿éí ¿íäñèéã òîäîðõîéëæ íü ñòàíäàðò õàðèóöñàí òºðèéí
òýäãýýðèéã õýðýãæ¿¿ëýõòýé òºâ áàéãóóëëàãà äàíãààð õàðèóöàí
õîëáîãäîí òºð, èðãýí, àæ ã¿éöýòãýõ ÷èã ¿¿ðýãòýé áàéõààð
àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí çààãäñàí áàéíà.
õîîðîíä ¿¿ñýõ õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ
Ñòàíäàðò÷èëàë, Ñòàíäàðò÷èëàë, òîõèðëûí Òóñ õóóëèàð èìïîðòûí
òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé ýðõ ç¿éí ¿íäñèéã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòàíäàðò òîõèðëûí
¿íýëãýýíèé òóõàé òîäîðõîéëæ, òýäãýýðèéã ¿íýëãýýã áîëîâñðóóëàõ, ìºðä¿¿ëýõ
õóóëü õýðýãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäîí àæëûã ñòàíäàðò õàðèóöñàí òºðèéí òºâ
òºð, èðãýí, àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãà õýðýãæ¿¿ëýõ áà õÿíàëòûã
áàéãóóëëàãûí õîîðîíä ¿¿ñýõ óëñûí ìýðãýæëèéí õÿíàëò ãàçàð
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ ã¿éöýòãýõýýð çààãäæýý.
Õóâèðãàñàí àìüä Õóâèðãàñàí àìüä Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë õàðèóöñàí
îðãàíèçìûí òóõàé îðãàíèçìûã (øèëæìýë ñàéäûí áàéãóóëñàí Áèîàþóëã¿éí
õóóëü ãåíòýé õ¿íñíèé ¿íäýñíèé çºâëºë õóâèðãàñàí àìüä
á¿òýýãäýõ¿¿í) ãàðãàí àâàõ, îðãàíèçì áóþó øèëæìýë ãåíòýé
àøèãëàõ, óëñûí õèëýýð õ¿íñíèé èìïîðòûí çºâøººðëèéã çîõèõ
íýâòð¿¿ëýõ, òóñ óëñûí ýðñäëèéí ¿íýëãýýíèé ¿íäñýí äýýð
íóòàã äýâñãýðò áèîàþóëã¿é îëãîæ áàéõààð õèéãäñýí.
áàéäëûã õàíãàõòàé
õîëáîãäñîí õàðèëöààã
çîõèöóóëàõ
Õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã Áàðàà, á¿òýýãäýõ¿¿í Ýíýõ¿¿ õóóëèéí á¿ëýã çààëò
õàìãààëàõ òóõàé õóäàëäàõ, õóäàëäàí àâàõ, á¿ð õ¿íñíèé áàòàëãààò áàéäëûã
õóóëü àæèë ã¿éöýòãýõ áîëîí õàíãàõàä õýðýãëýã÷, ¿éëäâýðëýã÷,
¿éë÷èëãýý ¿ç¿¿ëýõ ÿâöàä áîðëóóëàã÷, õýðýãëýã÷èéí ýðõ àøèã
õýðýãëýã÷èéí ýðõèéã õàìãààëàõ òºðèéí áîëîí òºðèéí áóñ
õàìãààëàõòàé õîëáîãäñîí áàéãóóëëàãûí ýðõ ¿¿ðãèéã òîäîðõîé
õàðèëöààã çîõèöóóëàõ çààæ ºãñºí.
25

26. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
Ýäãýýð õóóëü ýðõ ç¿éí àêòóóä íü õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõ
ýðõç¿éí ¿íäñýí áàðèìò áîëîõ áîëîâ÷ õîîðîíäîî óÿëäàà õîëáîî ñóë,
õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûí çàðèì ÷óõàë àñóóäàë, çààëòóóä òîäîðõîéã¿é
îðõèãäñîí áàéíà. Òóõàéëáàë: “Õ¿íñíèé òóõàé õóóëü”-ä
“Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàë ãýæ õ¿íñýíä ÷àíàð, ýð¿¿ë àõóéí çîõèñòîé
õýì õýìæýý õàíãàãäñàí áàéõûã õýëíý” ãýæ õàíãàìæ, õ¿ðòýýìæèéí
àñóóäëûã îðõèæ, õ¿íñíèé áîäëîãûí öîãö áàéäëûã àëäàãäóóëæýý.
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýëä øèíæëýõ óõààíû îëîëòóóä,
ÿëàíãóÿà ãåíèéí èíæåíåð÷ëýë, áèîòåõíîëîãèéí äýâøëèéã àøèãëàí
øèíýýð ãàðãàæ àâ÷ áàéãàà øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í,
õ¿íñíèé íýìýëò¿¿ä, áèîëîãèéí èäýâõèò íýìýëò õ¿íñ, ýêîëîãèéí
öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿í çýðýã çàð÷ìûí îéëãîëò, GMP, HACCP çýðýã îð÷èí
¿åèéí ÷àíàðûí òîãòîëöîîíóóäûí òàëààð çààëò îãò òóñãàãäààã¿é
áàéíà.
Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàõàä õÿíàëò òàâüæ îðîëöîõ òºðèéí
÷èã ¿¿ðãèéã õýðýãæ¿¿ëýõ ¸ñòîé ÕÕÀÀß, ÝÌß-íû ¿¿ðýã òîäîðõîéã¿é,
äóòóó, äóëèìàã áîëñîí áàéíà. Ýð¿¿ë àõóé, ÷àíàðûí àþóëã¿é áàéäëûã
õàíãàõ àñóóäëûã àëü ÷ áàéãóóëëàãàä õàðèóöóóëàëã¿é ýçýíã¿éä¿¿ëæ,
¿éëäâýð õóäàëäàà, ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãà, ÑÕ¯Ò-èéã
÷èã ¿¿ðýã, îðîëöîîã òîäîðõîéëîîã¿é îðõèæýý.
“Õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäàëä õÿíàëò òàâèõ óëñûí õÿíàëòûí òîãòîëöîî”
ãýñýí 12-ð á¿ëýãò õ¿íñíèé àþóëã¿é áàéäëûã ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí
îðîëöîîíä òóëãóóëàñàí áîäëîãûí òîãòîëöîî áóñ “àïïàðàòæñàí”
òºðèéí á¿òýö ¿¿ñãýõ çàìààð õÿíàõ, øàëãàõ, òîðãîõ øèéòãýõ áîäëîãûã
áàðüñàí õÿíàëò á¿ðä¿¿ëýõýýð çààãäæýý.
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä òàâèõ ÷àíàðûí øààðäëàãà, øîøãîæóóëàëòûí
òàëààð äóðüäàãäààã¿é áàéíà.
“Àìüòàí, óðãàìëûí õîðèî öýýðèéí õÿíàëò øàëãàëòûí òóõàéí
õóóëü”-èàð èìïîðòîîð îðóóëæ áóé õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õÿíàõ
øàëãàõ àñóóäëûã çîõèöóóëäàã áºãººä ìàíàé óëñûí õèëèéí ìýðãýæëèéí
õÿíàëòûí àëáàä áàðèìòëàí àæèëëàäàã ãîë õóóëü ýðõ ç¿éí àêò þì. Ãýòýë
ýíý õóóëèíä õóâü õ¿í, èðãýä õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í îðóóëæ èðýõýä äýýä
òîî õýìæýýíèé õÿçãààðûã òîäîðõîé çààãààã¿é ó÷ðààñ õ¿íñíèé ãàíçàãûí
íàéìààã õÿçãààðëàõ õóóëü ýðõç¿éí ¿íäýñã¿é áîëæ áàéíà. Ãýòýë
26

27. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
áóñàä îðîíä õóâü õ¿í çºâõºí õóâèéí õýðýãöýýíäýý19 çîðèóëàõ õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèëýýð íýâòð¿¿ëýõ äýýä õýìæýýã õóóëèàð çààæ ºãñºí
áàéäàã.
Áèäíèé àíõààðëûã õàìãèéí èõýýð òàòàæ áàéãàà àñóóäàë áîë äýýðõ 2
õóóëèàð ìýðãýæëèéí áîëîí õèëèéí õÿíàëòûí í¿ñýð, “ìýðãýæëèéí áóñ ”
àïïàðàòûã áèé áîëãîæ, ñîíèðõîã÷ òàëóóäûí îðîëöîîã îãò õàíãààã¿éãýýñ
õ¿íñíèé ÷àíàðò õÿíàëò òàâèõ àñóóäëûã çºâõºí “àïïàðàòûí” õ¿÷èí
÷àäëààð õèéõ ¸ñòîé àñóóäàë áîëãîæ òàâüñíààð áîäëîãûã òîãòîîõ
áîëîìæã¿é, öààøèëáàë ÷àíàðûí áàòàëãààò áàéäëûã õàíãàõ áîëîëöîîã¿é
áîëãîæýý. ªºðººð õýëáýë, ìàíàé õóóëèóäàä òóõàéí òºðëèéí õàðèëöààã
á¿õýëä íü çîõèöóóëàõ îëîí òàëûí îðîëöîîã àíõààðäàãã¿é, çºâõºí
õîëáîãäîõ òºðèéí òºâ áàéãóóëëàãóóäûí ÷èã ¿¿ðýã, õýðýãæ¿¿ëýõ òºðèéí
ñàëáàð á¿òöèéã çààæ ºãºõººð õÿçãààðëàäàã íü ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéíà.
Ãýòýë 2007 îíä áàòëàãäñàí “Õóâèðãàñàí àìüä îðãàíèçìûí òóõàé” õóóëèàð
äýëõèé äàõèíàà óëàì á¿ð ºñºí íýìýãäýæ áóé øèëæìýë ãåíòýé õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã Áàéãàëü îð÷íû àñóóäàë ýðõýëñýí òºðèéí çàõèðãààíû
òºâ áàéãóóëëàãààñ çîõèõ áèîàþóëã¿é áàéäëûí ¿íýëãýý ãàðñàíû ¿íäñýí
äýýð çºâøººðºë îëãîí óëñûí õèëýýð íýâòð¿¿ëýõýýð çààãäæýý. Ýíý íü
óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû íýã ýëåìåíò ìºí áºãººä ó÷èð íü
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õèëýýð îðóóëæ èðýõýýñýý ºìíº òîäîðõîé
õýìæýýíèé õÿíàëò, øèíæèëãýýíä õàìðóóëàõ çàð÷èì õýðýãæèæ
áàéãààãèéí æèøýý þì. Èéì øààðäëàãà òàâèõ íü ç¿éòýé áºãººä àðä
èðãýäýý áèî-àþóëààñ õàìãààëàõ ýõíèé àëõìóóä õèéãäýæ áàéíà õýìýýí
ñàéøààæ áàéãàà ÷ ìàíàéä îäîîãèéí áàéäëààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé
÷àíàðûã áàòàëãààæóóëàõ àñóóäëûã äàãíàí õàðèóöñàí òîäîðõîé á¿òýö,
áàéãóóëëàãà áàéõã¿é ó÷ðààñ (FDA øèã) çºâøººðºë îëãîõ ïðîöåññ
óëàì õ¿íäðýë áýðõøýýëòýé, ÷èðýãäýë õ¿íä ñóðòàëòàé áîëîõ âèé ãýñýí
áîëãîîìæëîë òºðæ áàéíà. Õ¿íñíèé õýðýãöýýíèé äèéëýíõè õóâèéã
èìïîðòîîð õàíãàæ áàéãàà ìàíàéõ øèã óëñ õ¿íñíèé èìïîðòîä ÷àíä
õÿíàëò òàâüæ èðãýäýý õ¿íñíèé ãàðàëòàé ýëäýâ ýðñäëýýñ õàìãààëàõûí
çýðýãöýý ìºí õ¿íñ èìïîðòëîõ ¿éë ÿâöûã ÷èðýãäýë áàãàòàé, àæ àõóéí
íýãæ¿¿äèéí ñîíèðõëûã òàòàõóéö áàéäëààð çîõèîí áàéãóóëàõã¿é áîë
õ¿íñíèé õîìñäîë í¿¿ðëýõ àþóëòàé.
19
ÀÍÓ áîëîí Åâðîïûí õîëáîîíû óëñóóäûí Õ¿íñíèé òóõàé õóóëèóäàä íýã
õ¿í õèëýýð àâ÷ ÿâàõ õ¿íñíèé äýýä õýìæýýã 20 êã-ààð õÿçãààðëàäàã.
27

28. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé, Ñòàíäàðò÷èëàë,
òîõèðëûí ¿íýëãýýíèé òóõàé, Àðèóí öýâðèéí òóõàé õóóëèóäàä
èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé ñòàíäàðò òîãòîîõ, òîõèðëûí
áàòàëãàà îëãîõ, àðèóí öýâýð ýð¿¿ë àõóéí õÿíàëòûã ÓÌÕÃ, õèë ã¿íèé
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéãóóëëàãóóä õýðýãæ¿¿ëýõýýð çààñàí áîëîâ÷
òîãòîîñîí ñòàíäàðòûí äàãóó øèíæèëãýý ¿íýëãýý ãàðãàõ ëàáîðàòîðè
áàéõã¿é (òåõíèêèéí õ¿÷èí ÷àäàë ñóë, õ¿íèé íººö õàíãàëòã¿é) íºõöºëä
òóíõàãëàëûí øèíæòýé õóóëü áàòëààä õýðýãæèëò õàíãàãäàõã¿éä õ¿ð÷
áàéíà. Òèéìýýñ áîäèò íºõöºë, õ¿÷èí ÷àäàëäàà íèéöñýí áîäëîãî áàðèõ
øààðäëàãàòàé áàéãàà áºãººä àíõíààñàà õýðýãæèõã¿é íü òîäîðõîé
õóóëü áàòàëñíààð àëèâàà õóóëèéã õýðýãæ¿¿ëýõã¿é áàéæ áîëîõ õàíäëàãà,
íèéãìèéí ñýòãýëãýýã äààìæðóóëàõ ìóó òàëòàé.
Ñòàíäàðò÷èëàë, ÷àíàðûí áàòàëãààæóóëàëòûí òóõàé õóóëèéí 18 äóãààð
ç¿éëèéí 11-ä Ñòàíäàðò÷èëàë, áàòàëãààæóóëàëòûí òºâ áàéãóóëëàãà íü
àæ àõóéí íýãæ, áàéãóóëëàãûí çàõèàëãà, ãýðýýíèé äàãóó òºëáºðòýé àæèë,
¿éë÷èëãýý, ñóðãàëò ÿâóóëàõ, óëñûí ñòàíäàðòûã õýâëýí áîðëóóëàõ ãýæ
çààñàí íü ÑÕ¯Ò-èéã òºðèéí ¿éë÷èëãýýã ¿ç¿¿ëýõ íýãæ áóñ àøãèéí òºëºº
àæèëëàõûã äýìæñýí óòãàòàé çààëò áàéíà. Óëìààð ÑÕ¯Ò íü ñòàíäàðòóóäûã
òàíèóëàí ñóðòàë÷ëàõ áîëîìæã¿é, õàðèí çàðæ áîðëóóëàõ ¿¿ðýã õ¿ëýýñýí
áàéãóóëëàãà áîëñîí áàéíà.
2.2. Õèëèéí á¿ðòãýë, õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí òîãòîëöîî
Èìïîðòûí õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ, õÿíàõàä Ìîíãîë óëñ õèë,
ã¿íèé ìýðãýæëèéí õÿíàëòàíä òºâëºðñºí áóþó õèëýýð íýãýíò îðæ èðñýí
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õÿíàõ øàëãàõ òîãòîëöîî ¿éë÷èëæ áàéíà. Ýíý
íü õÿíàëò á¿ðýí õèéõ áîëîëöîîã¿é ýñâýë õ¿íä ñóðòàë, õýýë õàõóóëèéã
äýìæñýí, ñòàíäàðòûí øààðäëàãà õàíãàõã¿é á¿òýýãäýõ¿¿í îðóóëàõ
áîëîëöîîòîé, óëìààð îëîí óëñûí õóäàëäààã õºíãºâ÷ëºõ çàð÷èìòàé
çºð÷èëäñºí øèéäýë áîëæ áàéíà. ¯¿íèéã òàéëáàðëàÿ. Ýíýõ¿¿ áîäëîãûí
ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä õèéñýí õýýðèéí ñóäàëãààãààð õèëèéí áîîìòóóä
äýýð î÷èæ àæèãëàëò õèéõ ÿâöàä õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã äýýð
áóþó õèëýýð íýãýíò îðæ èðñýí ìàøèíóóä îëíîîðîî äóãààðëàí çîãññîí
áàéñíààñ õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í à÷ñàí íü îëîí áàéëàà. ¯¿íèé äîòîð
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èë çàäãàé à÷ñàí, áîðîî øîðîîíû õàìãààëàëò
ìóóòàé ìàøèíóóä äèéëýíõ íü áàéñàí þì (Çóðàã 2).
28

29. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
Çóðàã 2. Çàìûí-¿¿ä äýõ õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã
Çàäãàé à÷ñàí òºìñ
Æèìñ
Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í õèëýýð îðóóëæ èðæ áàéãàà èðãýäòýé õèéñýí
ÿðèëöëàãààñ ¿çýõýä Õÿòàäûí òàë ðóó ÿâàõäàà àðüñ øèð, òºìºð ãýõ ìýò
ç¿éë à÷ààä ãàðñàí òýýâðèéí õýðýãñýë ýðãýæ Ìîíãîë óëñ ðóó îðæ èðýõäýý
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í, íîãîî çýðýã ç¿éë à÷èæ èðäýã áàéíà. Õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýýâýðëýí îðóóëæ èðæ áàéãàà ýäãýýð òýýâðèéí
õýðýãñýë¿¿ä íü íààä çàõûí õ¿íñíèé ýð¿¿ë àõóéí øààðäëàãà õàíãàõã¿é,
ºìíº íü à÷ñàí ç¿éëñýýñ (àðüñ øèð çýðýã) ¿¿äýëòýé áîõèðäîëòîé áàéõ
ìàãàäëàëòàé. Òîâ÷ ä¿ãíýõýä äýýðõè ìàÿãààð õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
òýýâýðëýõýä òàâèõ ñòàíäàðò øààðäëàãà õàíãàãäàõã¿é áàéõ á¿ðýí
¿íäýñëýëòýé áîëæýý.
Õèëèéí øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã äýýð àæèëëàæ áàéãàà õÿíàëòûí àëáàíû
õ¿ì¿¿ñòýé õèéñýí ÿðèëöëàãà, àæèãëàëòààñ õàðàõàä íýã ìàøèíûã
øàëãàõàä äóíäæààð 5-10 ìèíóò îíîãäîæ áàéãàà íü òýýâðèéí õýðýãñýë
á¿ðèéã íàðèéâ÷ëàí øàëãàæ, ñòàíäàðòûí áèåëýëòèéã òîãòîîõ õ¿í
õ¿÷, òåõíèêèéí íºõöºë á¿ðäýýã¿é áàéíà. Ãýòýë õèëèéí ìýðãýæëèéí
õÿíàëò, ãààëèéí àëáàä òóñ òóñäàà (Çàìûí-¿¿ä) õ¿íñíèé øèíæèëãýýíèé
ëàáîðàòîðèóäòàé, äàâõàðäñàí ¿éë àæèëëàãàà ÿâóóëæ áàéãàà íü ýäèéí
çàñãèéí õóâüä ¿ðýëãýí òºäèéã¿é áîäëîãî óÿëäàà õîëáîîã¿é áàéãààã
õàðóóëæ áàéíà.
Õèëèéí õÿíàëòûí öýã äýýð àæëûí à÷ààëàë ºíäºð, õÿíàëòûã á¿ðýí õèéõ
áîëîìæã¿éí äýýð èë çºð÷èë (ÿìàð ÷ õàìààã¿é ìàøèíä à÷èæ îðóóëæ
èðäýã çýðýã) èõ áàéãàà çýðýã íü õýýë õàõóóëü ºãºõ, àâàõ íºõöºë áîëæ
áàéãàà òóõàé äýýðõ ÿðèëöëàãàä îðñîí õ¿ì¿¿ñ ÿðüæ áàéñàí.
29

30. Èìïîðòûí óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîîã èíñòèòóò÷èëàõ çàìààð õ¿íñíèé ÷àíàðûí áàòàëãààã õàíãàõ íü
Ãýõäýý ýíý íü íýãýíò õèëýýð îðîîä èð÷èõñýí ç¿éëñèéã á¿ãäèéã
íýâòð¿¿ëýýä áàéäàã ãýñýí ¿ã áèø. Õèë, ãààëèéí õÿíàëòûí áîëîí ã¿íèé
ìýðãýæëèéí õÿíàëòûí áàéöààã÷èä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéí äàãóó çºð÷èëòýé,
áè÷èã áàðèìòûí á¿ðäýë äóòóó áàðàà, ìàòåðèàë, ¿¿íèé äîòîð õ¿íñíèé
áàðààã íýâòð¿¿ëýõã¿é áàéõ, á¿ð óñòãàõ ÿâäàë ãàðäàã. Ýíý íü õèëèéí
öýã äýýðõ õÿíàëòûí áàéöààã÷èä õ¿ëýýñýí ¿¿ðãèéíõýý äàãóó àæèë
¿¿ðãýý ã¿éöýòãýæ áàéãààãèéí æèøýý ìºí áîëîâ÷ ÷àíàðûí áàòàëãààã¿é
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã áîðëóóëñàí “ýêñïîðòëîã÷” òàë íü õàðèóöëàãà
õ¿ëýýõã¿é, õàðèí òýð á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õóäàëäàí àâààä õèëýýð îðóóëæ
èðñýí ìîíãîëûí èðãýí äàíãààðàà õàðèóöëàãà õ¿ëýýí, õîõèð÷ áàéãààãèéí
æèøýý áîëíî.
Ñóäàëãààíû õ¿ðýýíä á¿ðä¿¿ëñýí àíõäàã÷ ìýäýýëëýýñ ä¿ãíýõýä ìàíàé
óëñàä õèëèéã öýã äýýð íýãýíò õèë íýâòðýýä îðîîä èð÷èõñýí õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèé ÷àíàð, áàòàëãààò áàéäàëä õÿíàëò òàâüæ áàéãàà íü òèéì
÷ îíîâ÷òîé òîãòîëöîî áèø áîëîëòîé. Äýëõèéí áóñàä óëñ îðîíä õèëèéí
á¿ðòãýë, õÿíàëòûí òîãòîëöîîíû ãîë çîðèëãî íü áè÷èã áàðèìòûí á¿ðäýë,
¿íýí çºâ áàéäëûã õÿíàõ çîðèëãîòîé áºãººä øààðäëàãàòàé òîõèîëäîëä
á¿òýýãäýõ¿¿íýýñ äýýæ àâ÷ ñîðüö, øèíæèëãýý õèéäýã áàéíà. Ãýòýë îäîî
ìàíàé óëñàä õèëèéí öýã äýýð áàðèìò áè÷ãèéí õÿíàëòûí çýðýãöýý
èìïîðòûí õ¿íñíèé ÷àíàðûã õàíãàõ, õÿíàëò òîãòîîõ ãîë ¿¿ðãèéã
õèë, ãààëèéí õÿíàëòûíõàí “íóãàëæ” áàéíà. Õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé
èìïîðòîä ãàíçàãûí íàéìàà ãîëëîñîí, ãàðàë ¿¿ñýë òîäîðõîéã¿é, íýãýíò
îðæ èðñýí á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí ñòàíäàðòûí çºð÷èë èëýðâýë
òîðãîæ øèéòãýýä ë íýâòð¿¿ëäýã îäîîãèéí ýíý áàéäàë íü áàòàëãààã¿é
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿í “íèéë¿¿ëñýíèé” ãîë õàðèóöëàãûã ÓÌÕÃ, ÕÌÕÀ
õ¿ëýýõýýð ãàæ ãýìýýð òîãòîëöîî á¿ðýëäýýä áàéãààã õàðóóëæ áàéíà.
Ãýòýë õèëèéí öýã äýýðõ àæëûí à÷ààëàë õýòýðñýí, ëàáîðàòîðèéí õ¿÷èí
÷àäàë íýí äîîãóóð áàéãàà, òýýâýðëýëò õàäãàëàëòûí ñòàíäàðòûã ÿãøòàë
áàðèìòëàõ íºõöºë á¿ðäýýã¿éí äýýð ÷àíàðûí õÿíàëò, ò¿¿íèé òºëººõ
õàðèóöëàãûã ìàíàé èìïîðòëîã÷ òàë äàíãààðàà õ¿ëýýæ áàéãàà íü ó÷èð
äóòàãäàëòàé.
2.3. Èìïîðòûí õ¿íñíèé óðüä÷èëñàí õÿíàëòûí òîãòîëöîî
ªíººäºð äýëõèéí óëñ îðíóóä óðüä÷èëñàí õÿíàëòàíä òóëãóóðëàñàí
òîãòîëöîîãîîð äàìæóóëàí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã èìïîðòîëæ
áàéíà. Ýíý íü èìïîðòëîã÷ áîëîí ýêñïîðòëîã÷ òàëóóä óðüä÷èëàí
30

31. Áîäëîãûí ñóäàëãààíû òàéëàí
òîõèðîëöñîíû ¿íäñýí äýýð ãýðýý áàéãóóëæ, èìïîðòëîã÷ óëñûí
ñòàíäàðò, ÷àíàðûí øààðäëàãûã õàíãàñàí áàòàëãààò õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã îðóóëæ, õýðýãëýã÷äýä õ¿ðãýõèéã õýëíý. ¯¿íèéã ãîë
¿å øàòóóäààð íü ÿëãàæ õàðàõ þì áîë:
• Ýõëýýä èìïîðòëîã÷ áîëîí ýêñïîðòëîã÷ òàëûí ìýðãýæëèéí
áàéãóóëëàãóóä èìïîðòûí õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íä òàâèõ ñòàíäàðò,
÷àíàðûí øààðäëàãóóäàà òîõèðíî.
• äàðàà íü óã ìýäýýëëèéã õîëáîãäîõ òºðèéí áàéãóóëëàãóóäààñ
äîòîîäûí àæ àõóéí íýãæ¿¿ääýý ìýäýýëñíèé ¿íäñýí äýýð èìïîðò
ýðõýëäýã àæ àõóéí íýãæ¿¿ä çàõ çýýëèéí çàð÷ìààðàà àæèëëàí
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèé èìïîðòûí ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºí,
ò¿íø¿¿äòýéãýý ãýðýý õýëýëöýýð áàéãóóëíà.
• Ãýðýý õýëýëöýýðèéí äàãóó ýêñïîðòëîã÷ áîëîí èìïîðòëîã÷ àæ àõóéí
íýãæ¿¿ä á¿òýýãäýõ¿¿íýý øèíæèëãýýíä ºã÷, òîõèðëûã ãýð÷èëãýýãýý
àâàõ áà ¿¿íòýé íýãýí çýðýã áóñàä øààðäàãäàõ èìïîðò, ýêñïîðòûí
áàðèìò áè÷ãèéí á¿ðäëýý ã¿éöýòãýíý.
• Òîõèðëûí, ãàðàë ¿¿ñëèéí çýðýã ãýð÷èëãýýí¿¿ä, ãààëèéí áè÷èã
áàðèìòûí á¿ðäëèéã íýãýíò õèéæ äóóññàí àæ àõóéí íýãæ õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿íýý õèëýýð îðóóëæ èðýõ àæëûã ã¿éöýòãýíý. ¯¿íä õèëèéí
øàëãàí íýâòð¿¿ëýõ öýã äýýð çºâõºí áàðèìòûí øàëãàëò õèéõ áà
¿¿íèéã ýëåêòðîí õèëèéí õÿíàëòûí çàð÷ìààð ã¿éöýòãýõ íü îëîí óëñàä
õýðýãëýãääýã ¿ð ä¿íòýé àðãà õýëáýð áîëíî. Ǻâõºí øààðäëàãàòàé
òîõèîëäîëä õèëèéí öýã äýýðõ õÿíàëòûí ëàáîðàòîðèéí àæèëòíóóä
á¿òýýãäýõ¿¿íèé äýýæèéí øèíæèëãýý õèéíý.
• Õèëèéí õÿíàëò, ãààëèéí áàðèìòûí øàëòãàëòààð çºð÷èëã¿é ãàðñàí
õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íèéã òýýâýðëýõ, ýöñèéí õýðýãëýã÷èä õ¿ðýõ
øàò äàìæëàãà á¿ðò õÿíàëò òàâèõ áîëîìæòîé.
• Äýëã¿¿ð, çàõ äýýð çàðàãäàæ áàéãàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé øîøãîæèëò,
õàäãàëàëòûí ñòàíäàðòûí äàãóó èðãýä, õýðýãëýã÷èä, îëîí íèéòýä
õÿíàëò òàâèõ áîëîëöîî îëãîãäîõ áà çºð÷èë èëýðñýí òîõèîëäîëä
ìýðãýæëèéí áàéãóóëëàãàä ìýäýýëýë ºã÷, õÿíàëòûí áàéöààã÷ øàëãàëò
õèéõ íºõöºë á¿ðäýíý.
Ãàäààä èìïîðòëîã÷ òàë íèéë¿¿ëæ áóé á¿òýýãäýõ¿¿íèéõýý ÷àíàðûí
áàòàëãààæóóëàõ õàðèóöëàãà õ¿ëýýõ, õàðèí äîòîîä èìïîðòëîã÷ òàë íü
îðóóëæ èðñíèéõýý äàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé òýýâýðëýëò, õàäãàëàëòûã
31