1. ΦΥΣΙΚΟΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΟΣ ΧΩΡΟΣ
Ο φυσικός γεωγραφικός χώρος της Ηπείρου οργανώνεται στη βάση των
συγκροτημένων οικιστικών ενοτήτων, που έχουν σαν περιφερειακό χωροταξικό κέντρο τα
Ιωάννινα. Παράλληλα της περιμέτρου της Ηπείρου αναπτύσσονται οικονομικά, εμπορικά
κέντρα μικρότερης σημασίας. Αυτή η οργανική ιεράρχηση των οικήσεων, η οποία στηρίζεται
στα φυσικά δεδομένα του χώρου, εκμεταλλεύεται τις παραγωγικές δυνατότητες του τόπου
και συγκροτείται στη βάση της τοπικής πολιτισμικής ταυτότητας.
Ο αγροτοποιμενικός χαρακτήρας της περιοχής εμβολιάζεται και εμπλουτίζεται με
νέες οικονομικές πολιτισμικές δραστηριότητες και μορφές με αποτέλεσμα το φυσικό
περιβάλλον γίνεται ένα με το ανθρωπογενές και ο διαχωρισμός τους καθίσταται αδύνατος.
Στην περιοχή της Ζίτσας η ανάπτυξη της αμπελουργίας έχει περιορίσει σημαντικά
τη δενδρώδη βλάστηση. Εκεί έχει αναπτυχθεί μια ομοιογενής ζώνη βλάστησης από πλατάνια,
ιτιές, πουρνάρια, βελανιδιές, γκορτσιές. Αντίθετα οι κορυφές των λόφων είναι γυμνές καθώς
χρησιμοποιούνται σαν βοσκότοποι για τα οικόσιτα ζώα. Έτσι παρατηρείται μια ιδιαίτερη
ισορροπία μεταξύ ανθρώπων, φυτών και ζώων, η οποία έχει διαμορφώσει και ένα ανάλογο
τοπίο.
1

2. Το κλίμα της περιοχής είναι εύκρατο με παρατεταμένη την περίοδο ξηρασίας και
εμφανή την επίδραση της αύρας του Ιονίου πελάγους κατά το καλοκαίρι, γι’ αυτό και
παλιότερα ειδικά η Ζίτσα χρησιμοποιούνταν ως θέρετρο αλλά και ως τόπος ανάρρωσης
φυματικών από τα Γιάννινα.
Το ομαλό ανάγλυφο του εδάφους και τα μικρά υψίπεδα σε συνδυασμό με το
εύκρατο κλίμα, ιδιαίτερα στο νότιο-νοτιοδυτικό τμήμα, επιτρέπουν την ανάπτυξη της
γεωργίας και ιδιαίτερα ευαίσθητων καλλιεργειών, όπως το αμπέλι. Επιπλέον, τα
καλλιεργήσιμα εδάφη έχουν ομαλές κλίσεις, μεσημβρινό προσανατολισμό και το
χαρακτηριστικό να μην κρατούν υγρασία, στοιχεία που, μαζί με την ίδια τη γεωλογική
σύσταση του εδάφους, ευνοούν την ανάπτυξη της αμπελουργίας.
Το τοπίο της Ζίτσας, τόσο ως προς τα δομικά όσο και ως προς τα μορφολογικά του
χαρακτηριστικά, προσεγγίζει περισσότερο το τυπικό Μεσογειακό τοπίο. Οι φυσικές επίπεδες
εκτάσεις αλλά και οι κατασκευασμένοι αγροί σε αναβαθμίδες είναι συνυφασμένοι με τη
γεωργία, ενώ οι φυσικοί φράχτες και οι ξερολιθιές, που δηλώνουν και την παρουσία μιας
κάποιας κτηνοτροφίας, ζώων γενικά από τα οποία πρέπει να προστατευτούν οι καλλιέργειες,
συμπληρώνουν την εικόνα ενός ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, ενός τοπίου με έντονη τη
σφραγίδα της ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας. Αυτό το τοπίο, πρέπει να πούμε,
ότι αποτελεί επίσης έναν εξαιρετικό βιότοπο για ένα πλήθος πτηνών και ερπετών.
Το φυσικό τοπίο υμνήθηκε κατά καιρούς από διάφορους ποιητές, μεταξύ των
οποίων και ο Λόρδος Μπάιρον, που επισκέφθηκε τη Ζίτσα το 1809 και της αφιέρωσε έναν
ύμνο στο βιβλίο του «Ταξίδι του Χάρολδ».
2

3. Ως προς το τοπίο, πρέπει να σημειωθεί επίσης, ότι σημαντικό ρόλο στη
διαμόρφωση του ιστορικά, έπαιξαν τα Μοναστήρια, που κατείχαν σημαντικές
εκτάσεις γης, ένα μέρος της οποίας συνιστούσε βακούφικο δάσος. Το βακούφικο της
Μονής Πατέρων αποψιλώθηκε μόλις μετά την απαλλοτρίωση των μοναστηριακών
κτημάτων και την παραχώρησή τους στις γειτονικές κοινότητες το 1930, οι οποίες και
άρχισαν την ξύλευση, με αποτέλεσμα κατά το 1940, όπως αναφέρει ο Ζιτσαίος
συγγραφέας Β. Οικονόμου, να μην υπάρχει «ίχνος από χοντρό δέντρο σ’ αυτό».
Ακόμα, η έλλειψη νερού προκάλεσε την ανάγκη κατασκευής πηγαδιών και στερνών,
στοιχεία που έπαιξαν επίσης σημαντικό ρόλο της οργάνωση του χώρου, την
αισθητική του τοπίου αλλά και της ίδια την κοινωνική ζωή.
3

4. Ανθρωπογεωγραφικά, η ενότητα της Ζίτσας μπορεί να χωριστεί σε δύο
τμήματα, σε δύο ομάδες χωριών, που διαφοροποιούνται μεταξύ τους με βάση τα
διαφορετικά χαρακτηριστικά του φυσικού χώρου, τα οποία υπαγόρευσαν και υπαγορεύουν
διαφορετικές προσαρμογές, διαφορετικές παραγωγικές δραστηριότητες, με τον ανάλογο
τρόπο ζωής. Στο Βόρειο-Βορειανατολικό τμήμα, που βρίσκεται στη φυσική οδό
επικοινωνίας της λεκάνης του Παρακαλάμου με εκείνη των Ιωαννίνων, ο φυσικός χώρος
ευνοεί περισσότερο την κτηνοτροφία (το χωρίο Βλαχάτανο και τοπωνυμικά εκφράζει την
παρουσία κτηνοτρόφων), ενώ στο νότιο-νοτιοδυτικό τμήμα όλα τα στοιχεία της
γεωμορφολογίας και του κλίματος ευνοούν τη γεωργία και ιδιαίτερα την ευαίσθητη
καλλιέργεια του αμπελιού.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα μοναστήρια βρίσκονται σε αυτή την περιοχή (Μονή
Πατέρων, Παλιουρής, Άι-Λιας, Παναγίας-«Καλογριών»), ενώ η χρήση της περιοχής από
κτηνοτρόφους ως χειμαδιά στα νεότερα χρόνια επιβεβαιώνει τη διαφορά. Ακόμα, η παρουσία
του ποταμού Καλαμά στο δυτικό όριο της περιοχής έχει ουσιαστική συμβολή της οικολογία
της, διαμορφώνοντας μάλιστα αξιοσημείωτα γεωλογικά φαινόμενα, όπως το Θεογέφυρο, ένα
φυσικό γεφύρι πάνω στον Καλαμά, δίπλα στο χωρίο Λίθινο. Στον ίδιο χώρο βρίσκονται και
τα χωρία Σακελλαρικό (Κουτρουλάδες) και Δαφνότοπος (Μπουρντάρι), που υπήρξαν
πάντοτε η «ενδοχώρα» της Ζίτσας ή κατά τους Ζιτσιώτες τα «προάστια» της.
4

5. Από το νότιο τμήμα περνούσε ένας σημαντικός ιστορικός δρόμος, ένα καλντερίμι- τα
ίχνη του σώζονται μέχρι σήμερα-, που οδηγούσε στην Αλβανία και φυσικά είχε τη συμβολή
του στην ανάπτυξη της Ζίτσας αλλά και της επικοινωνία της με τα κοντινά χωρία πάνω σ’
αυτό τον άξονα. Έτσι , ακόμα και η Ιερομνήμη, που από την άποψη της φυσικής γεωγραφίας
εντάσσεται της ενότητα του Άνω Καλαμά, από κοινωνική και πολιτισμική άποψη είχε
αρκετές σχέσεις με τη Ζίτσα. Αντίθετα, από την άλλη μεριά, ιδιαίτερα τα χωρία στο
βορειότερο τμήμα «συγγενεύουν» λιγότερο με τη Ζίτσα ( Βαταβάδες, Βλαχάτανο), ενώ το
τελευταίο χωριό σ’ αυτόν τον άξονα, η Χρυσόρραχη (Ζαγόριανη), εντάσσεται στα χωριά του
Άνω Καλαμά.
Η Ζίτσα υπήρξε ιστορικά το κέντρο αυτής της περιοχής. Κτισμένη πάνω στον
συγκεκριμένο οδικό άξονα και σε απόσταση τέτοια που την καθιστούσε σταθμό με τα
τεχνολογικά δεδομένα των μεταφορών της εποχής, εξελίχτηκε σε μικρό εμπορικό κέντρο που
εξυπηρετούσε τα χωριά της ευρύτερης περιοχής. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την
άνθηση της αμπελουργίας, που μαρτυρείται από τα μέσα του 18ου
αιώνα, που οδήγησαν το
χωριό αυτό σε μια οικονομική και κοινωνική διαφοροποίηση σε σχέση με τον υπόλοιπο
αγροτικό χώρο, διαφοροποίηση που ενισχύεται με τη διαμόρφωση ενός εμπορικού
στρώματος που ταξιδεύει και αναπτύσσει τις δραστηριότητες του σε μια μεγάλη γεωγραφική
κλίμακα (Βλαχία, Κωνσταντινούπολη, Μικρά Ασία, Αίγυπτο).
Έτσι προκύπτει και το φαινόμενο της πνευματικής ανάπτυξης, που εκφράζεται με την
ανάπτυξη εκπαιδευτικών θεσμών αρκετά νωρίς αλλά και την ανάδειξη μεγάλων πνευματικών
ανδρών.
5

6. Στο μοναστήρι του Αι Λία κατά την παράδοση έμαθαν τα πρώτα τους γράμματα ο
Οικουμενικός Πατριάρχης Ιερεμίας Α΄( 1480-1546), ο Δοσίθεος Φιλήτης, Μητροπολίτης
Ουγγροβλαχίας(1721-1825) και ο γιατρός Δημήτριος Νικολίδης, που, ως γνωστόν, υπήρξε
στενός συνεργάτης του Ρήγα Φεραίου και μαρτύρησε μαζί του το 1798 στις φυλακές
Βελιγραδίου. Ο τελευταίος εντάσσεται της πλειάδα εκείνη των Ηπειρωτών της διασποράς
που αγωνίστηκαν για την πνευματική αναγέννηση του Ελληνισμού και την αποτίναξη του
Οθωμανικού ζυγού, δημιουργώντας μια σημαντική πνευματική πατριωτική παράδοση, που
συνέβαλε σημαντικά, εκτός των άλλων, και στη διαμόρφωση της πνευματικής φυσιογνωμίας
της Ηπείρου με κέντρο τα Γιάννενα.
6

7. Τα Γραμμενοχώρια εντάσσονται στη μικρό-κλιματική ζώνη που σχηματίζουν το
λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, τα χωριά της Ζίτσας και οι λεκάνες Παρακαλάμου και Κόνιτσας. Η
ζώνη αυτή έχει κλίμα υγρό αλλά και παρατεταμένη την Θερινή περίοδο ξηρασίας. Μια μικτή
ζώνη βλάστησης, μάλλον Μεσογειακή, αποτελούμενη κυρίως από πουρνάρι, αγριαπιδιά, δρυ
και ασφάκα, χλωρίδα που αντέχει τη ξηρασία, αλλά και ανάλογη πανίδα (π. χ. λύκος, αλεπού,
ασβός), χαρακτηρίζουν την περιοχή.
Τοπωνύμια, όπως «Λυκοστάνη», «Αλεπότρυπα», «Ασβότρυπα», «Γκορτζιές»,
«Βαλανιδιές» κ. λ. π. , το δηλώνουν με το δικό τους τρόπο. Όλα αυτά, μαζί με τα χωράφια,
τα κηπάρια, τα χορτολίβαδα, τα τριφύλλια, τα λιγοστά αμπέλια και τις μικρές δασικές
συστάδες, συνιστούν το οικολογικό σύνολο του χώρου.
Το τοπίο σηματοδοτεί το μικτό χαρακτήρα της τοπικής οικονομίας, γεγονός που
επιβεβαιώνει ο μεγάλος αριθμός περιφραγμένων αγρών με ξερολίθια, για να προστατεύονται
οι καλλιέργειες από τα ζώα. Όλο αυτό το σύστημα διαμορφώνει ένα ιδιαίτερο, από άποψη
μορφολογίας και αισθητικής, ανθρωπογενές περιβάλλον, με βασικό χαρακτηριστικό το
περίφραχτο με ξερολίθια τοπίο, που συνδυάζει τον αγρό, την πέτρινη κατασκευή και την
θαμνώδη βλάστηση κατά έναν εξαιρετικό τρόπο. Αυτό το τοπίο φαίνεται να αντέχει, παρά τις
αλλαγές που σημειώνονται στον χώρο με τις νέες γεωργικές εκμεταλλεύσεις, τις
7

8. κτηνοτροφικές εγκαταστάσεις, τις βιοτεχνί ες μαρμάρων κ. λ.π.
Οι σχετικά χαμηλοί αυχένες των υψωμάτων και των λόφων της περιοχής επιτρέπουν
την εύκολη επικοινωνία της με τις γειτονικές περιοχές ( λεκανοπέδιο Ιωαννίνων, Ζίτσα,
Κούρεντα και Δωδώνη).
8

9. Οι οικισμοί στα Γραμμενοχώρια οργανώνονται χωροταξικά στα βορειοανατολικά του
ποταμού Σμολίτσα, παρουσιάζοντας εξαιρετική πυκνότητα και μικρές και περίπου ίσες
μεταξύ τους αποστάσεις. Το γεγονός αυτό μπορεί να συνδέεται και με το ιδιοκτησιακό
καθεστώς που ίσχυσε στην περιοχή, καθώς τα χωριά αυτά άνηκαν σε Οθωμανούς μπέηδες.
9

10. Οι στέρνες για την αποθήκευση του πόσιμου νερού και οι «λούτσες» (ποτίστρες) για
τις ανάγκες των ζώων αποτελούν και αυτά χαρακτηριστικά στοιχεία της οργάνωσης και
αισθητικής του χώρου, δηλώνοντας παράλληλα και την έλλειψη του νερού της περιοχή
10

11. Μέσα από την «ανάγνωση» του χώρου φάνηκαν ήδη αρκετά σημαντικά στοιχεία της
κοινωνίας και οικονομίας των Γραμμενοχωρίων. Όλα αυτά όμως δεν υπάρχουν παρά ως
ισχνές επιβιώσεις και ίχνη στο χώρο. Η περιοχή έχει αποψιλωθεί δημογραφικά και το τοπικό
σύστημα έχει καταρρεύσει. Η γειτνίαση με τα Γιάννινα υπήρξε και είναι ακόμα καθοριστικός
παράγοντας για την εξέλιξη της.
11

12. Ανάργυροι
Λούτσα Λιγοψάς
12

13. Η μορφολογία του εδάφους της περιοχής των Κουρέντων χαρακτηρίζεται από έναν
μεγάλο αριθμό χαμηλών λόφων, ορεινών λεκανών και ομαλών κοιλάδων. Τα χαμηλά
υψόμετρα των λόφων , ο τύπος του κλίματος και φυσικά ο ανθρώπινος παράγοντας, έχουν
καθορίσει σε σημαντικό βαθμό τη βλάστηση της περιοχής, η οποία περιλαμβάνει τις
καλλιεργήσιμες εκτάσεις , τους πλατανότοπους, τους πουρναρότοπους, τα μικρά δάση δρυός
και τα βοσκοτόπια.
13

14. Το οικιστικό σύστημα της περιοχής των Κουρέντων παρουσιάζει έντονα τα στοιχεία
της διασποράς και της εγκατάλειψης καθώς και της πρόσφατης, όχι σημαντικής, «επιστροφής
στις ρίζες».
14

15. Εξωραϊσμοί δημοσίων κτηρίων και χώρων, κατασκευές αστικής έμπνευσης και
λειτουργίας, σηματοδοτούν τη νέα εποχή.
Εδώ η γεωμορφολογία και το κλίμα παίζουν σημαντικό ρόλο, αλλά εξίσου σημαντικό
παίζουν οι μορφές κοινωνικής οργάνωσης των ομάδων που εγκαθίστανται στο χώρο,
εδραιώνοντας δομές, οι οποίες από ένα σημείο και μετά είναι τόσο καθοριστικές όσο και η
ίδια η οικολογία.
Σήμερα τα χωριά αυτά εντάσσονται βαθμιαία στη ζώνη των περιχώρων του αστικού
κέντρου των Ιωαννίνων και το γεγονός αυτό φαίνεται να επηρεάζει σημαντικά το χαρακτήρα
τους.
Το πατρικό σπίτι χρησιμοποιείται από πολλούς ως «δεύτερη κατοικία», ενώ οι νέες
συνθήκες δίνουν τη δυνατότητα εγκατάστασης στο χωριό ανθρώπων που εργάζονται στην
15

16. πόλη, με την καθημερινή μετακίνηση. Οι καταστάσεις αυτές δημιουργούν εντελώς
καινούργια δεδομένα, που συνεπάγονται τη μεταμόρφωση των οικισμών ( νέες αστικού
τύπου οικοδομές, εξοχικές κατοικίες κ. λ. π. ) και βεβαίως ριζικές αλλαγές στην κοινωνική
ζωή και τον πολιτισμό. Μπορεί μάλιστα να διακρίνει κανείς εύκολα δύο παράλληλες
κοινωνίες σ’ αυτά τα χωριά, δύο επίπεδα κοινωνικής λειτουργίας και τρόπου ζωής, που
αντιστοιχούν το ένα στους ηλικιωμένους, τελευταίους εκπροσώπους της «παραδοσιακής»
κοινωνίας, και το άλλο στους νεότερους, φορείς των νέων ηθών, που κινούνται μεταξύ της
πόλης και του χωριού
Φαίνεται ότι η οικονομική ανάπτυξη και τεχνολογική εξέλιξη, που συνέβαλαν αρκετά
στις κοινωνικές ανακατατάξεις και τον πολιτισμικό μετασχηματισμό του αγροτικού χώρου,
όπως και την ίδια την δημογραφική αποψίλωσή του, δημιουργούν τώρα προϋποθέσεις
επανασύνδεσης ή ακόμα και επανεγκατάστασης στο χωριό, ανθρώπων που το είχαν
εγκαταλείψει, ακολουθώντας το μεγάλο ρεύμα της εσωτερικής μετανάστευσης και
αστυφιλίας, αλλά και νεότερων που δεν έζησαν ποτέ στο χωριό.
Οι όροι βέβαια εγκατάστασης στο χωριό σήμερα είναι διαφορετικοί, όπως
διαφορετικός είναι και ο τρόπος ζωής αυτών που «επιστρέφουν». Πάντως, όπως και να’ ναι,
αυτή η τάση αποτελεί ένα δεδομένο των τελευταίων δεκαετιών και μπορεί να αξιοποιηθεί
16

17. πολλαπλώς, δεδομένων και των έντονων συναισθηματικών δεσμών των Ηπειρωτών με τη
γενέθλια γη τους.
ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ
Ο τρόπος κατάληψης και χρήσης του φυσικού χώρου από την οικογενειακή
κοινότητα αποτυπώνεται στα εδάφη της. Πρόκειται για διευθετήσεις του φυσικού χώρου και
17

18. για εγκαταστάσεις οι οποίες εκφράζουν την κοινωνική δομή, την οικογενειακή οργάνωση και
τον τρόπο ζωής. Τα εδάφη της οικογενειακής κοινότητας δεν εκφράζουν μόνο οικονομικά
κίνητρα, αλλά και συμφέροντα και ενδιαφέροντα, προ πάντων, ηθικής και θρησκευτικής
φύσεως. Έτσι η κοινωνική ομάδα υπαγορεύει την ατομική συμπεριφορά και ταυτόχρονα
καθορίζει τα όρια της δικής της παρέμβασης στην κτηματική περιφέρεια.
Υπό το πρίσμα των παραπάνω εννοιών, η οικιστική και αρχιτεκτονική τέχνη της
προβιομηχανικής κοινωνίας είναι πέραν από τη σύνθεση, τη λειτουργία και την αισθητική,
πολλαπλού συμβολικού χαρακτήρα. Για παράδειγμα η κατοικία και ο συνοικισμός κατέχουν
σημαντική θέση ανάμεσα στα σύμβολα του χώρου. Κατά κάποιο τρόπο συνιστούν
ολοκληρωμένες μονάδες, οι οποίες εξηγούν τον τρόπο κατοίκησής της και από την άλλη, την
κοινωνική συγκρότησή της.
Η οικειοποίηση του φυσικού χώρου στην Ήπειρο γίνεται με πολλούς και ποικίλους
τρόπους. Μερικές από αυτές είναι οι σωροί από αργές πέτρες, ένας συνήθης τρόπος που
εφαρμόζεται από τους κτηνοτρόφους για να οροθετήσουν τις βοσκές τους. Αυτές οι πολύ
μικρές και απλές κατασκευές από αργές πέτρες, οροθετώντας τον φυσικό χώρο,
επιβεβαιώνουν την οικειοποίηση αλλά και εδραιώνουν την κατοίκησή του.
18

19. Οι ξερολιθιές, το φύτεμα δέντρων, οι εγκαταστάσεις, οι πέτρες για το αλάτισμα των
ζώων, τα τυροκομεία, οι βρύσες, οι λούτσες, τα γεφύρια, οι τάφοι, τα εικονίσματα, τα
ξωκλήσια, τα μοναστήρια και πολλές άλλες μικρές ή μεγάλες κατασκευές.
Η περίφραξη και η κατοικία καταλαμβάνουν σημαντική θέση στα σύμβολα του
χωριού. Γιατί η περίφραξη δεν είναι παρά το αποτέλεσμα της τελικής διαδικασίας
οικειοποίησης του φυσικού περιβάλλοντος και η κατοικία, το κατ εξοχήν, μέσο της
κατοίκησής του. Τα περισσότερα από αυτά, χαρακτηρίζοντας τον φυσικό χώρο, έχουν
εξελιχθεί σε τοπωνύμια, χρησιμοποιούμενα μέχρι τις αρχές του 21ου
αιώνα..
19

20. Rhoto Πολύδωρο
Η Ηπειρωτική φύση, πηγή έμπνευσης για τον άνθρωπο οδήγησε τα πρώτα βήματα
της τέχνης του. Η πέτρα και το ξύλο υπήρξαν κατ' εξοχήν τα υλικά της κατασκευαστικής και
καλλιτεχνικής έκφρασης του Ηπειρώτη. Οι λιθοδομές και τα ξυλόγλυπτα έκλωσαν το νήμα
της ιστορικής και κοινωνικής του συνέχειας.
20

21. Ο περιορισμός των δομικών υλικών και οι απλές γεωμετρικές συνθέσεις απέδωσαν
την αίσθηση του χώρου στις κατασκευές, η αισθητική δε ανησυχία του Ηπειρώτη τεχνίτη
αποτυπώθηκε ήδη στα πρώτα του έργα.
Photo Kούρεντα
21

22. Photo Kούρεντα
.
22

23. Photo Βράβορη
Η αρχιτεκτονική της πέτρας γεννήθηκε. Καθαροί γεωμετρικοί όγκοι, με αυστηρές
γραμμές συνέθεσαν μία δωρική αρχιτεκτονική, προσαρμοσμένη με απόλυτη αρμονία στον
Ηπειρωτικό χώρο.
Photo Εκκλησοχώρι
23

24. Photo Εκκλησοχώρι
Το ανάγλυφο του εδάφους, το ηπειρωτικό κλίμα, η κοινωνική συγκρότηση, το
παραγωγικό σύστημα, οι θρησκευτικοί, πολιτικοί και πολιτισμικοί θεσμοί, οδήγησαν τις
διάσπαρτες κατοικίες (εγκαταστάσεις μιας διευρυμένης οικογένειας) στη συγκρότηση των
πρώτων οικισμών του χώρου.
24

25. Ένας παραλληλόγραμμος χώρος στο κέντρο του οποίου έκαιε πάντοτε η εστία, σύμβολο
της οικογένειας, υπήρξε η πρώτη κατοικία της Ηπείρου. Από τους ιστορικούς όμως χρόνους
η Ηπειρωτική κατοικία εξελίσσεται σε μεγαλόπρεπο διώροφο λιθόκτιστο κτίριο, με
περιτοιχισμένη αυλή ή με αίθριο της οποίας η οργάνωση διατηρείται μέχρι τις μέρες μας.
Rhoto Πολύδωρο
25

26. Στο ισόγειο της Ηπειρωτικής κατοικίας διατάσσονται όλοι οι βοηθητικοί χώροι,
όπως αποθήκες, μαγειρείο, τραπεζαρία και αρκετές φορές εργαστήριο υφαντικής,
ασημουργίας, ή άλλης απασχόλησης, χώροι υγιεινής, καθώς επίσης και στάβλος για τα
μεταφορικά ζώα.
26

27. Στον όροφο της κατοικίας ευρίσκονται οι χώροι υποδοχής και τα υπνοδωμάτια
(χειμερινά και καλοκαιρινά). Ο εξοπλισμός σε κινητά έπιπλα της Ηπειρωτικής κατοικίας
είναι λιγοστός και περιορίζεται μόνο στις κασέλες και στα χαμηλά τραπεζάκια. Όλα τα
υπόλοιπα έπιπλα, όπως ερμάρια, κλίνες, βιβλιοθήκες κι άλλα είναι κατασκευασμένα από
ξύλο στο πάτωμα ή στους τοίχους
27

28. .
Photo Κούρεντα
28

29. Την εξωτερική δωρική όψη της οικίας αντισταθμίζουν η πολυχρωμία των εσωτερικών
χώρων, η οποία εντείνεται ακόμη περισσότερο με αναπαραστάσεις κυρίως τοπίων και με τα
έντονα χρώματα των υφαντών.
Rhoto Πολύδωρο
Η ΠΛΑΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ
29

30. Γεωδαιτικά στοιχεία, όπως το υψόμετρο, η απόσταση, είναι απαραίτητα για τον
γεωγραφικό προσδιορισμό του χώρου και συγκεκριμένα μιας πλατείας. Η κεντρική πλατεία
του χωριού είναι ένα σημείο του φυσικού χώρου πάρα πολύ σημαντικό για την κοινότητα και
όχι μόνο.
Η κεντρική πλατεία στον αγροτικό ηπειρωτικό χώρο δεν είναι παρά ένας ελεύθερος
φυσικός χώρος αφιερωμένος σ’ όλες τις εκφάνσεις της κοινοτικής ζωής π.χ. κοινωνικές,
οικονομικές, θρησκευτικές, πολιτισμικές.
Στους οικισμούς οι οποίοι έχουν ένα σχετικό πληθυσμιακό μέγεθος, οι πλατείες
ιεραρχούνται και η κεντρική πλατεία αποτελεί για το σύνολο των μελών της κοινότητας, την
30

31. έδρα όλων των εκδηλώσεων γενικού ενδιαφέροντος. Κάθε συνοικία του χωριού, είναι με τη
σειρά της επικεντρωμένη σε μια δευτερεύουσα πλατεία, η οποία παίζει συνήθως τον
κοινωνικό της ρόλο, αλλά στο επίπεδο της συνοικίας.
Photo Εκκλησοχώρι
Αρκετά χωριά της Ηπείρου διαθέτουν περισσότερες από μια δευτερεύουσες πλατείες
πράγμα που προκύπτει από τις πολλές συνοικίες τους. Το γεγονός αυτό δεν είναι βέβαια
τυχαίο γιατί το ηπειρώτικο χωριό συγκροτείται κατά γενικό κανόνα από περισσότερες της
μιας συνοικίες, οι οποίες εκτός από ιστορικούς, διοικητικούς και πολιτικούς λόγους δεν είναι
παρά το αποτέλεσμα της οικογενειακής κοινότητας και της κοινωνικής συγκρότησης στη
βάση της συγγενικής σχέσης.
Η κεντρική πλατεία ενός οικισμού στον αγροτικό χώρο της Ηπείρου είναι τόπος
συναντήσεων, συναλλαγών, εκδηλώσεων και αναψυχής. Ως φυσικός χώρος τέτοιου
προορισμού, περιλαμβάνει κατά κανόνα, δέντρα, πράσινο, καθώς και όλες τις σχετικές
31

32. υποδομές. Κατά παράδοση διαθέτει έναν ή περισσότερους πλατάνους, ακόμα και όταν ο
τόπος δε διαθέτει πηγαία νερά. Τα πυκνόφυλλα και αιωνόβια πλατάνια συναγωνίζονται σε
ύψος τα πέτρινα καμπαναριά των λίθινων εκκλησιών. Το πυκνό φύλλωμα και τα κλαδιά τους
σηματοδοτούν και αναδεικνύουν τη θέση τη συνεκτικής δόμησης στον ελεύθερο φυσικό
χώρο.
Μερικές φορές, στην κεντρική πλατεία ορισμένων χωριών, συναντάμε διαφορετικά
δέντρα από τον πλάτανο, όπως π.χ. λεύκες, ακακίες, έλατα, μουριές ή ιτιές κλαίουσες.
Πρόκειται για συγχρονιστικές παρεμβάσεις της κοινότητας ή του πολιτιστικού συλλόγου, οι
οποίες έχουν στόχο τον εκσυγχρονισμό ή ευπρεπισμό της κεντρικής πλατείας.
Άλλες φορές πάλι βλέπουμε έναν πίδακα, ένα μνημείο πεσόντων, ένα γλυπτό, μια
προτομή, μια πινακίδα καλωσορίσματος ή πινακίδες ονομασίας οδών.
Κατά κανόνα, δυο πρωτεύοντες οδικοί άξονες, έχοντας κατεύθυνση τα τέσσερα
σημεία του ορίζοντα, ξεκινούν ή καταλήγουν στην κεντρική πλατεία του οικισμού.
Αποτελούν τους δρόμους επικοινωνίας της κοινότητας με τον έξω κόσμο και είναι εξίσου
32

33. σημαντικοί και για τους επισκέπτες. Εξυπηρετούν κάθε δραστηριότητα και προσδίδουν
ακόμα μεγαλύτερη σημασία στην κεντρική πλατεία του χωριού.
Συνοψίζοντας, υιοθετούμε την άποψη του Μ. Αράπογλου, ότι η κεντρική πλατεία
«Αποτελεί το ομφάλιο σημείο του οικιστικού ιστού”. Το γεωγραφικό κέντρο της
παραγωγικής οργάνωσης, χωρίς να ταυτίζεται απαραίτητα με τα γεωμετρικά κέντρα της
κοινοτικής έκτασης. Το φυσικό χώρο μέσα στον οποίο επικεντρώνεται και συμπυκνώνεται
όλη η συλλογική μνήμη της κοινότητας και τέλος τον μοναδικό διαμορφωμένο χώρο, ο
οποίος υποδέχεται κάθε μορφή έκφρασης της κοινοτικής ζωής”.
Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ
33

34. Υπάρχει μια στιγμή στην ιστορία κατά την οποία ένα σημείο του φυσικού χώρου ή
ένας τόπος ή ένας χώρος, αποκτά τις εθιμικές ή απαραίτητες υποδομές ώστε να λειτουργήσει
ως κεντρική πλατεία ή και ως δευτερεύουσα.
Επειδή όμως η δημιουργία της πλατείας έχει ευρύτερη σχέση και με τη δημιουργία
και ίδρυση του οικισμού, τίθεται το ερώτημα, αν η δημιουργία της πλατείας είναι τυχαίο
γεγονός ή είναι απόρροια της δυνατότητας του φυσικού χώρου του εκάστοτε χωριού.
Οι απόψεις βέβαια ποικίλουν ανάλογα το χωριό και τον τόπο, αλλά σύμφωνα πάντα
με τον Αράπογλου, η κεντρική πλατεία ενός τυπικού χωριού της Ηπείρου, αποτελεί ήδη κατά
τον 18ο
αι. ένα ιστορικό σύνολο, το οποίο εκφράζει και εκπληρώνει με τον καλύτερο δυνατό
τρόπο, τη θεμελιακή ανάγκη της κοινότητας να οργανώσει το φυσικό της χώρο.
Κατά μια έννοια μοιάζει με την αυλή ενός σπιτιού. Ο ελεύθερος χώρος της διαγράφει
μια νοητή περιφέρεια γύρω από την οποία διατάσσονται τα κτήρια. Λαμβάνοντας δε υπόψη
34

35. το μικρό μέγεθος και την κυκλική μορφή της, εικάζουμε ότι τα χαρακτηριστικά της
μαρτυρούν την οικειότητα ανάμεσα στα μέλη της κοινωνικής ομάδας αλλά και υποδηλώνουν
το αίσθημα της κοινής και αδιαίρετης κοινοτικής ιδιοκτησίας.
Photo Κούρεντα
Έτσι, εξετάζοντας από εννοιολογική άποψη τη μορφή της, συμπεράνουμε, ότι ο
ελεύθερος χώρος της κεντρικής πλατείας, υποκρύπτει την ενστικτώδη δημιουργικότητα της
35

36. οικογενειακής κοινότητας, καθώς και τον σχεδιασμό και τη διαμόρφωση του φυσικού
γεωγραφικού χώρου, χωρίς τη λογική επέμβαση και την επιβολή του.
Photo Λιγοψά
Και δεν είναι καθόλου τυχαίο, ότι στις αρχές του 21ου
αι. η κεντρική πλατεία ενός
τυπικού χωριού, διατηρεί ακόμα, τόσο την αρχική της χρήση, όσο και το συμβολισμό της.
Είναι ίσως, ο μοναδικός ελεύθερος χώρος της ιστορίας του και εξυπηρετεί όχι μόνο τους
μόνιμους ή τους εποχιακούς κατοίκους του, αλλά και τους ντόπιους και ξένους επισκέπτες.
Ο ΧΩΡΟΣ ΤΗΣ ΠΛΑΤΕΙΑΣ
ΟΙ ΟΜΟΚΕΝΤΡΟΙ ΚΥΚΛΟΙ
36

37. Καθόλου τυχαία δεν είναι η θέση και η λειτουργικότητα των κτιρίων γύρω από την
πλατεία ή αν προτιμάτε στην πρώτη από της πολλές περιφέρειες των ομόκεντρων «κύκλων»
του ορεινού οικισμού. Ο κύκλος σαν γεωμετρικό σχήμα έχει την ικανότητα να εκφράζει στον
χώρο την έννοια της ιεράρχησης.
Πλατεία στο Λύγγο
Καθόλου τυχαίο δεν είναι επίσης το γεγονός ότι οι κατοικίες γύρω από την πλατεία,
στην περιφέρεια ενός κύκλου με λίγο μεγαλύτερη ακτίνα, ανήκουν στις ευκατάστατες
οικογένειες. Σε εκείνες που έχουν τη μεγαλύτερη εξουσία, όχι μόνο οικονομική, αλλά
πολιτική και κοινωνική.
Ο χώρος της κεντρικής πλατείας διαμορφώνεται και συντηρείται με ιδιαίτερη
φροντίδα αλλά και αισθητική ευαισθησία από τους κατοίκους του, την κοινότητα, τον
πολιτιστικό σύλλογο ή τον δήμο στον οποίο ανήκουν. Συνήθως ένας πλάτανος δεσπόζει στο
κέντρο και ο ελεύθερος χώρος επιστρώνεται με σχιστές πέτρινες πλάκες, λευκές ή φαιές,
ανάλογα με τη σύσταση και την απόχρωση των πετρωμάτων της περιοχής. Η επίστρωση
παρουσιάζει διάφορα γεωμετρικά σχήματα, η περίμετρος των οποίων ακολουθεί τις ρύσεις
των όμβριων υδάτων.
ΟΙ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΚΑΤΑΣΚΕΥΕΣ ΚΑΙ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ
Η νέα αισθητική και λειτουργία του χωριού και ιδιαίτερα της κεντρικής πλατείας
φαίνεται εκ πρώτης όψεως ότι οφείλεται στις σύγχρονες κατασκευές. Στην ουσία όμως το
37

38. πρόβλημα είναι βαθύτερα κοινωνικό και αφορά στον σύγχρονο τρόπο ζωής. Το άγχος του
αστικού τρόπου ζωής μεταφέρεται στον αγροτικό χώρο και εκτονώνεται σε σκηνοθετημένα
χωριά και πλατείες. Η σύγχρονη εικόνα ενός οικιστικού πυρηνικού οικισμού διαφέρει κατά
πολύ από την ιστορική. Η επάνοδος στα χωριά καταγωγής και η συντήρηση ή η
ανοικοδόμηση της πατρικής κατοικίας, η οποία εμφανίζεται στη δεκαετία του ΄80, ακολουθεί
την αγροτική έξοδο προς τα μεγάλα αστικά κέντρα της Ελλάδας και τις χώρες της Δυτικής
Ευρώπης, η οποία πραγματοποιείται στις δεκαετίες του ΄60 και ’70.
Έτσι μεταφέρεται η σύγχρονη δόμηση και η χρήση των νέων δομικών υλικών στον
αγροτικό χώρο και τα χωριά της Ηπείρου. Ο σύγχρονος τρόπος ζωής καθορίζεται από
αστικές αντιλήψεις και επιβάλει νέες λειτουργικές και νέες αισθητικές αντιλήψεις στα χωριά .
Έτσι, η κεντρική πλατεία του χωριού δέχεται όχι μόνο τις μεγαλύτερες αλλά και τις
περισσότερες εξωτερικές πιέσεις απ ότι τα υπόλοιπα μέρη του οικιστικού του ιστού. Επί
πλέον, υπάρχει και η κοινωνική προβολή, η οποία φαίνεται καλύτερα, όταν η δωρεά της
κατασκευής βρίσκεται στην κεντρική πλατεία.
ΤΑ ΞΩΚΛΗΣΙΑ
38

39. Ο χώρος της συνεκτικής δόμησης του ηπειρωτικού χωριού κυκλώνεται με διάφορες
εκκλησιαστικές και κοσμικές κατασκευές. Εικονίσματα, ξωκλήσια, μοναστήρια αλλά και
υδρόμυλοι, χάνια, καλύβες, αποθήκες, βρύσες και γεφύρια, οριοθετούν την οικιστική έκταση
διαγράφοντας μια νοητή περιφέρεια, έναν κύκλο, ο οποίος έχει ως γεωμετρικό κέντρο την
πλατεία.
MOΝΉ ΡΑΪΔΙΏΤΙΣΣΑΣ ΒΡΟΣΊΝΑ
39

40. Ανεξάρτητα από τον αριθμό των εικονισμάτων και ξωκλησιών που διαθέτει κάθε
ηπειρωτικό χωριό, τέσσερα απ αυτά χτίζονται οπωσδήποτε στα τέσσερα σημεία του ορίζοντα
και ειδικά πάνω στους δυο βασικούς οδικούς άξονες που διασχίζουν από Βορρά- Νότο,
Ανατολή-Δύση, την κοινοτική έκταση.
Η σημασία αυτών των σημείων του χώρου έχει πολλές διαστάσεις. Ο χώρος
καθαγιάζεται, οριοθετείται με σαφήνεια, χρησιμοποιείται και λειτουργεί οργανικά και
αποτελεσματικά, καθορίζονται οι ατομικές, κοινοτικές και εκκλησιαστικές ιδιοκτησίες και
συναρθρώνονται σ’ ένα ενιαίο σύνολο όλες οι εκφάνσεις της καθημερινής ζωής.
40