1. Соёлын сургууль Цахим номын сан
Жюль Верн
Роман
Улаанбаатар хот 2011

2. Соёлын сургууль Цахим номын сан
ХЄДЄЛГЄЄНТ АРАЛ
1865 онд ер бусын хачин явдлууд гарсан нь єнєє хїртэл олон хїний санаанд
байсаар байгаа буйзаа. Эдгээр явдлын дуу чимээ эх газрын ард иргэдийн
сонирхлыг татаж, далайн замын боомт хотуудын оршин суугчдыг сандраан,
ялангуяа далайчдын сэтгэлийг сїрхий тїгшїїлэв. Худалдаачин, хєлєг онгоцнй
эзэн, капитанууд, бага дарга, далайн цэрэг, тэрч байтугай шинэ, хуучин
тивїїдийн хэд хэдэн улс гїрний засгийн газар тэр нэгэн хачин явдлыг гойд
шохоорохн сонирхож байв.
Тэр жил их далайн хэд хэдэн хєлєг онгоц халим загаснаас том, хурдаараа
тїїнээс хавьгїй илїї, заримдаа єєрийн биеэс хурц гэрэл цацарган байх, хоёр
їзїїр рїїгээ шувтан, дундаа цїлхгэр, гонзгой юмтай гадаад далайд
дайралдсан байжээ. Тэр юм буюу амьтны гадаад байдлыг єєр єєр онгоцны
єдрийн тэмдэглэлїїдэд тодорхойлон бичсэнийг їзвэл єєр хоорондоо ялгаа
багатай боловч цєм тїїний хєдєлгєєнийг урьд ємнє дуулдаагїй асар хурдан
гэж тэмдэглэсэн байв. Тїїнийг халим хэмээн таамаглан їзэх боловч шинжлэх
ухаанд мэдэгдсэн халим тєрєлтний дотроос нэг нь ч ийм асар том хэмжээнд
їл хїрнэ. Кювъе, Лассенед Дюмериль, Катрфаж 1 нарын хэн нь ч тийм сїрхий
гайхал байна гэдгийг нїдээрээ їзэхээс нааш їл итгэхсэн билээ.
Тїїнийг нїдээрээ їзсэн зарим хїн уртаараа английн хоёр зуун фут гэх бєгєєд
энэ нь хэт багасгаж, нєгєє хэсэг нь уртаашаа гурван миль, єргєєшєє нэг
миль гэж тодорхойлсон нь хэтэрхий ихэсгэсэн байв. Улсын ам хэдийгээр
ийнхїї зєрєх боловч олон мэдээнїїдийг цэгнэн їзвэл тэр амьтан, хэрэв байдаг
нь їнэн л болж гэм амьтны аймаг судлагсдын мэдэж буй бїх адгуус
амьтантйа зїйрлэмгїй том юм байсан гэж бардаагаар хэлж болох юм. Гэтэл
байгаа баримт нэгэнт маргашгїй болохоор тийм амьтан байгаа эсэх гэж
эргэлзэх явдалгїй байв.
Хїн тєрєлхтєн ер нь нууц бїрхэг юманд шохоорхдог зантай болохоор ийм юм
дуулаад дэлхий дахинаараа гїнээ сэтгэл догдолсон нв зїй буйзаа. Калькутт
хотын хєлєг онгоцны нийгэмлэгт харъяалагдах “Губернатор Хингинсон” гэгч
онгоц 1866 оны долоодугаар сарын хориноо тэрхїї хєдєлгєєнт бєєн хар
юмтай дайралджээ.
Тїїнийг зураг дээр тэмдэглэгдээгїй арал хэмээн хєлєг онгоцны капитан
Бэккэр газар зїйн координатыг нь нарийн тодорхойлохоор завдаж байтал,
тэрхїї юмны дотроос гэв гэнэт хоёр салаа ус нарийхнаар исгэчин олгойдож,
зуун тавин фут єндєрт хєєрлєє. Энэ нь хэрвээ л далайн ёроолын грейзер 2
дээшээ олгойдоогїй бол “Губернатор Хингинсон” хоншоороороо ус уур
тургиж явах далайн ямар нэгэн сїїгээр бойжигчидтой тулгарснаас зайлсангїй
ээ.
Бас, Дорнот-Энэтхэг болон Номхон далайн хєлєг онгоцны нийгэмлэгт
харъяалагдах “Христофор Колумб” онгоцон дээрээс 1866 оны долоодугаар
сарын 23-ны єдєр тэрхїї хачин амьтныг Номхон Дєлгєєн далайд байхыг нь
харжээ. “Губернатор Хингинсон”, “Христофор колумб” хоёр тэр гайхалтай
халимыг гуравхан хоногийн зєрєєтэй хугацаанд нэг нэгнээсээ далайн бїхэл
бїтэн долоон зуун миль зайтай газар дэлхийн бємбєрцгийн хоёр цэгт олж
Улаанбаатар хот 2011

3. Соёлын сургууль Цахим номын сан
їзсэн болохоор їнэхээр санаанд багташгїй айхтар хурдан хєдлєх чадвартай
эд байжээ.
1
Тїмэн бодис судлагч эрдэмтэд
2
Газрын гїнээс тогтмол хугацаанд оргилж байдаг уур ба халуун усны оргил
Тїїнээс арван тав хоногийн дараа Америк, Европ хоёрын хооронд Атлантын
гадаад далайд уулзсан їндэсний компанийн “Гельвец”, Роял Мейл
компанийн “Ханан” гэдэг хоёр хєлєг умарт єргєрєгийн 45 хоног 15 хувь,
умарт уртрагийн ( гренвичээс ) 60 хоног 31 хувьд тэр гайхлыг бас їзжээ.
Тэдгээр онгоцны хоёр капитан уул сїїгээр бойжигчийн уртыг адаглаад
английн 350 фут гэж гаргасан байв. Гэтэл “Гельвец”, “Ханан” хоёр хєлєг
онгоц їзїїрээсээ сїїлээ хїртэл дєнгєж 325 фут болохоор тїїнээс богино ажээ.
Тэхэд Алеут арлуудын орчинд тохиолдох хамгийн том халим 150 футээс
хэтэрсэн тїїхгїй.
Эдгээр мэдээ болон цаашдаа Атлантын тээврийн “Перейра” гэх галт онгоц,
тэр гайхлыг мєн олж харсан, “Этна” гэгч онгоц тїїнтэй мєргєлдсєн зэрэг удаа
дараалан гарсан сураг чимээ, эцэстээ францын “Норманди” хэмээх хєлєг
онгоцны офицеруудын баталгаа бичиг, “Лорд Клайд” онгоцны дарга
Фитуджемсээс Английн тэнгисийн хэрэг эрхлэх газар ирїїлсэн тайлан-энэ
бїхэн олон тїмний санаа сэтгэлийг хязгааргїй их їймрїїлсэн билээ. тэрхїї ер
бусын хачин явдлыг зраим оронд элэг доог болгосон авч Англи, Америк,
Герман мэтийн буурьтай орнууд ихэд сонирхон їзэв. Нийслэл хот бїхэнд тэр
гайхлын тухай ярилцах болов. Тїїний тухай тайзан дээрээс шоолон дуулах,
сэтгїїлїїдэд шогчлон зурах, театрууд дїрслэн їзїїлэх болжээ. Бас умарт
далайн орчны уснаа орших аймшигт цагаан халимаас эхлээд, 500 тонн хїнд
хєлєг онгоцыг тэвэрч аваад далайн ёроолд орчхож чадах зєн болсон
наймаалж хїртэл, хїмїїс санаанаасаа бодож гаргасан буюу їнэхээр амьдарч
байгаа мьтдыг дїрсэлсэн дїрийг бїх сонин хэвлэж байв. гэтэл архивуудаас
эртний баримт бичгїїдийг ухаж эхэлсэн бєгєєд далайн ямар нэгэн аварга
амьтан байж болох тухай Аристотель, Плиний нарын гэрчилгээ, Норвегийн
далайчдын єгїїллэг, Пауль Геггедийн мэдэгдэл, хамгийн эцэст далайн асар
том могойг 1857 онд нїдээрээ харсан Харрингтоны бодит баталгаа зэргїїдийг
їзэв.
Гэтэл бас эрдэм шинжилгээний сэтгїїлїїд болон эрдэмтэн мэргэдийн дунд,
итгэгсэд ба їл итгэгсдийн хооронд эцэс хязгааргїй маргаан дэгджээ. Гайхлын
тухай асуудал ухаантан бїрийн тархи толгойг эзлэв. Тэрхїї маргааны їед мєн
ч их бэх цаас їрсэн байх.
Бїтэн 6 сарын турш ач тач маргалдлаа. “Бразилийн газар зїйн институт”-ийн
мэдээлэл, “Берлингийн шинжлэх ухааны хїрээлэн”-гийн сэтгїїл, Вашингтоны
Смиттийн институтийн сэтгїїл зэрэгт нийтлэгдсэн єгїїллийг нийтийн ємнє
элэг доог болгосноор барахгїй, “Энэтхэгийн ольтриг”, петерманны
“Мэдээлэл” зэрэг буурьтай сэтгїїлїїдэд гарсан єргєн шїїмжлэл болон
евродын сонгодог сэтгїїлїїдийн эрдэм шинжилгээний сонсгол сэлтийг эрээ
цээргїй хэвлэлийн зїгээс дайран доромжилжээ. Тїїнчлэн гайхлын эсрэг1
зогсогч хэн нэгэн хїн “Байгаль, тэнэгїїдийг тєрїїлддэггїй” гэж Карл Линейн
Улаанбаатар хот 2011

4. Соёлын сургууль Цахим номын сан
хэлсэн їгээр бамбай барин “Гагцхїї согтуу далайчдын ухаан санаанд орж
болох, хэнд ч хэрэггїй тийм гайхлыг бий болголоо гэж байгалийг бїї
доромжил ” хэмээн эрдэмтдийг сэтгїїлчид ятгаж билээ. тэг тэгсээр хамгийн
сїїлд долоо хоног тутам гардаг шог сэтгїїл томоос том зохиолчдын нэрээр
гайхлын эсрэг хааж хаацайлахын аргагїй ширїїн дайралт хийсний дараа
тїїнийг хамгаалагчид нийтийн хїчээс инээд тохуу хийхийн эрхэнд араг буюу
ухрахад хїрчээ. Тийнхїї шинжлэх ухааныг хурц оюун ялж билээ.
Гайхлын тухай яриа 1 867 оны эхний саруудад сэхэж сэргэх найдваргїй болж
булшлагдсан мэт байв. Гэтэл шинэ шинэ баримтат зїйл энэ удаа уншигчдын
сонорт дуулдав. Энэ удаа шинжлэх ухааны ерєнхий нэгэн асуудал
шийдвэрлэх яриа дэгдсэнгїй, харин ёстой жинхэнэ їнэн бодит аюул
хєнєєлтэй тэмцэх тухай яригдаж эхэллээ. тэр асуудал шинэ баримтуудаар
баяжив. Гайхал маань одоо арал, хад болон хувирч “арал аралдаа бїр
хєдєлгєєнт, баригдашгїй, танигдашгїй, жигтэй хачин арал ” болжээ.
1
Швейцарийн алдарт байгальч ( 1707 – 1778 )
Монреалийн тэнгисийн компанийн “Морави” гэдэг хєлєг онгоц 1867 оны 3-р
сарын 25-ны шєнє єргєргийн 27 хоног 30 хувь ба уртрагийн 72 хоног 15 хувьд
урьд ємнє ямарч газрын зурагт тэмдэглэгдээгїй хад мєргєжээ.”Морави”
онгоц 400 морины хїчтэй мотор ба аясын салхины хїчээр цагт 13
зангилаагийн хурдай явжээ. хэрвээ онгоцны бїх бие тийм бат бэх
байгаагїйсэн бол ийм их хурдтай явж байхад энэхїї мєргєлдєєн тун
харамсалтайгаар тєгсгєл болж, уул онгоцны баг болон сууж явсан 237 хїний
амь насанд аюул учрахсан билээ.
Мєргєлдєєн єглєєний таван цагт болжээ. Энэ хэр дєнгєж гэгээ орж байжээ.
Ингэж мєргєлдєх їед ээлжийн офицерїїд онгоцны хїрээ хашлага руу гїйлдэн
очив. Тэд далайн усыг ихэд анхааран ширтсэн боловч хэрвээ онгоцноос
гурван кабельт зайтай ямар нэг хїчирхэг сэнсний далбаагаар дэлсэгдэх мэт
1
оволзон хєєсєрч байгаа давалгааг эс тооцвол єєр сэжигтэй юм огт
їзэгдсэнгїй. Тэр явдал болсон газрын координатыг яг гаргаж аваад “Морави”
онгоц аян замаа їргэлжлїїлэв. “Морави” онгоцонд сїйдсэн зїйл гаднаасаа л
мэдэгдсэнгїй, онгоцны дарга нар тархиа эргэтэл бодсон боловч усан доорхи
арал буюу эсхїл живсэн онгоцны сэг, чухам юу мєргєснєє олсонгїй.
Тэгээд, боомт хотноо хїрэлцэн ирж “хуурай” зогсоолдоо орж їзвэл “Морави”-
2
ийн килийн хагас нь зад цохигдсон байжээ.
Хэрвээ энэ хачин явдал 3 долоо хоногийн дараагаар мєн тиймэрхїї нєхцєл
байдалд давтагдаагїйсэн бол дээрх явдлын нэг адил даруйхан
мартагдахсан билээ. Энэ удаа гайтсан тэр хєлєг онгоц нь дэлхий дахинаа
цуутай усан замын нийгэмлэгт харъяалагдаж байсан учир тэр явдал дэлхийг
ихэд шуугиулав.
Бодвол Английн усан замын хєлєг онгоцны эзэн Кьюнардыг бїгд сайн мэдэх
байлтай. Хамгийн анх тїїний хєлгїїд Америк, Европ хоёрын хооронд тогтмол
харилцаа барьсан билээ. Кьюнардын хєлєг онгоцны байгууллагын оршин
тогтнож ирсэн хорин долоон жилийн дотор тїїний хєлгїїд Атлантын гадаад
далайг хочр мянга илїї удаа гатлан аялахдаа тогтоосон цагаасаа нэг ч удаа
хожимдож, явах цагаа нэг ч удаа хойшлуулж, тїїнд итгэмжилсэн шуудангаас
Улаанбаатар хот 2011

5. Соёлын сургууль Цахим номын сан
нэг ч захидал бичиг гээгдїїлж байсангїй. Кьюнардын хєлєг онгоцны
байгууллагын нэр хїнд маш єндєр байсан учир ямар нэгэн єрсєлдєєнєєс
айдаггїй байв. Тийм ч учраас тїїний шилдэг хєлгїїдийн нэгэнд тохиолдсон
тэр явдал тєчнєєн их шуугиан дэгдээжээ.
1 867 оны 4-р сарын 1 3-нд єчїїхэн ч салхигїй, далайн ус толь шиг мэлтийн
байхад “Шотланд ” онгоц уртрагийн 1 5 хоног 1 2 хувь, єргєргийн 45 хоног 37
хувьд явж байлаа. Мянган морины хїчтэй аварга машин бїхий хєлєг онгоц
цагт арван гурав, зууны дєчин гурван зангилаа хурдтай явж байжээ.
“Шотланд ”- ын сэлэх хурд далайн усыг цагийн санжлуурын жигд
хєдєлгєєнєєр зїсч явлаа.
Тїїнд сууж явагсад, онгоцны их танхимд цай ууцгааж байгаа їе єдрийн 4 цаг
7 минутад “Шотланд ” баруун бєєрєндєє, сэлэх хїрднээсээ арай хойхон
ёврогдох мэт болж їл мэдэг доргижээ.
Ёвролт тун яльгїй байсан тул хэрвээ л онгоцны зоорин дотроос :
- Зооринд ус орлоо! Хїїе, бид живж байна ! гэж хашгиралдаагїйсэн бол
гадаа тавцан дээрх улс мэдэхгїй єнгєрєх байсан бизээ.
Зорчигчид сандрах нь мэдээж хэрэг. Гэсэн ч онгоцны капитан Андерсон
тэднийг тайтгаруулж байв. Їнэндээ ч ус їл нэвтрэх долоон давхар
хамгаалалт хєндийтэй “Шотланд ” онгоцонд ганцын зэрэг цоорхой тєдий л
аюул учруулж чадахгїй ажээ.
Капитан Андерсон зооринд яаравчлан орж тав дахь хамгаалалт єндийд ус
дїїрч улмаар ус нэмэгдэж байгааг нь їзвэл бєєрийн цоорхой асар их болотой
гэдгийг мэдэв. Заяа дайрахад тэрхїї хєндийд уурын тогоонууд байсангїй.
1
уртыг хэмжих далайн хэмжээ. 200 орчим метр.
2
хєлєг онгоцны ёроолын уртаашхи гол холбоос.
Капитан Андерсон онгоцны оньст машиныг даруй зогсоож нэгэн усан цэрэгт
ус дїїрсэн хєнлий рїї шумбан орох тушаал єгчээ. Тэр усан цэрэг гарч ирээд
хєлєг онгоцны бєєр хоёр метр єргєн цєм цохигдсон байна гэж илтгэв. Тийм
том цоорхойг далай дээр бєглєх гэж ярихын ч хэрэггїй тул “Шотланд” сэлэх
хїрднийхээ тэн хагаст хїртэл усанд доош сууж арай ядан аян замаа
їргэлжлїїлэв.
“Шотланд” тэр їед Кпирийн хошуунаас 300 миль зайтай байсан ба
Ливерпуль боомтод хугацаанаас гурав хоног хожимдож ирсний нь Англи
даяар тун их сэтгэл тїгшин хїлээсэн билээ.
Тїїнийг даруй уснаас татаж гаргаад инженерїїд їзэж шалгхдаа єєрсдийн
нїдээр олж їзсэндээ їл итгэжээ. Учир нь “Шотланд”-ын их биеийн гол бїслїїр
шугамаас доош хоёр метр хагас зайтай, адил талт гурвалжин мэт хэлбэртэй,
асар том нїх онгойн їзэгджээ. Тїїнийг зориуд нїхэлсэн шиг цємєрхийний
ирмэг тэв тэгшхэн байсан нь их биеийг ёворсон багаж ган сайтай байснаас
зайлсангїй.
Тїїнээс гадна их биеийн дєрвєн хуруу зузаан тємрийг цєм цохисон тэр багаж
тэрхїї нїхэндээ зуурчихсангїй яахин ангижирч салсан асуудал тун гайхалтай
їлдэв. тїїнийг тайлбарлах ямар ч арга алгаа.
Улаанбаатар хот 2011

6. Соёлын сургууль Цахим номын сан
“Шотланд”- тай учирсан тэр тохиолдол хїмїїсийн сэтгэлд унтарч агсан ер
бусын гайхамшигтай явдлыг дахин сэргээлээ. Энэ минутаас эхлэн ямар
нэгэн їл ойлгогдох шалтгаанаас їїсвэрлэсэн далайн сїйрлийг єнєєх
гайхалтай шууд холбох болжээ. Тийм учраас гадаад далайд жил бїр гарах
3000 орчим сїйрлийн 200-гаас доошгїй хэсгийг “сураггїй алга бологч”
вангийн дансанд бїртгэх болсон тул домог болсон єнєє гайхлын хийсэн нїгэл
хилэнц єдрєєс єдєрт улам хїнд болж байсан нь зїйн хэрэг буйзаа.
Эдгээр гай тотгорын хариуцлагыг тэрхїї гайхалд їїрїїлэх нь шударга ч
байсан, шудараг бус ч байсан, тив хоорондын зам харилцаа аюултай
болсны улмаас айж сандарсан орон бїхний ард олны санал далай тэнгисийн
тэрхїї гайхлаас ямар боловч чєлєєлєх хэрэгтэй хэмээн шаардсан бїлгээ.
“ЗА”, “ЭСХЇЛ”, “ЇГЇЙ”
Тэрхїї шуугиан дэгдэж ахуй цагт би хойт Америкийн Небраск мужийн зэрлэг хязгаараар жуулчилж явлаа. Миний биеийг
байгалийн тїїхийн судлалын Парижийн музейн эрдэм шинжилгээний ажилтан ба тїмэн бодисыг шинжлэн судлагчийн
хувьд эрдэм шинжилгээний экспедицид Францын засгийн газраас томилон явуулсан билээ.
Би Небраскт 6 сар байж їнэт чухаг цуглуулга хийгээд 1867 оны 3-р сарын
сїїлчээр Нью-Йорк хотноо ирсэн юм. Миний бие 5-р сарын шинэдээр
Францдаа буцах хэрэгтэй байсан тул їлдсэн хугацаагаа би єєрийн эрдэс
ургамлын болон амьтныхаа цуглуулгийг эмхэлж цэгцлэх ажилд
зарцуулахаар шийдлээ.
Олон нийтийн сэтгэл санааг донсолгосон тэр их шуугианыг би мэдэж
байлаа. Тиймээ ердєє хамаг сэтгїїл сонин далайн гайхлын тухай мэдээллээр
дїїрсэн байсан цагт тїїний тухай мэдэхгїй байж болох уу даа? Тэр нэгэн
хачин явдал миний сонирхлыг ихэд хєдєлгєж билээ.
Би тэрхїї їйл явдалд чухам ямар тайлбар єхєє мэдэхгїй нэг таавраас нєгєє
таавар руу гуйвж байлаа. тэрэнд ч ямар нэг нууц байгаа нь мэдээжийн хэрэг,
энїїнд їл итгэгсэд “Шотланд”- ын цєм цохигдсон бєєрийг їзвэл л їнэмших
байх.
Нью-Йоркийнхан хот даяараа гайхан сонирхоцгоов. Учрыг бага мэдэх
хїмїїсийн гаргасан баригдашгїй далан, хєвєгч арал гэх мэт таамаглалууд аль
хэдийн хол хаягдсан байлаа. Їнэндээ ч тэрхїї хєвєгч арал єєртєє л хїчирхэг
хєдєлгїїргїы юм бол яахин тийм асар иххурдтайгаар давхиж чадахыг
тайлбарлах аргагїй ажээ. Мнє ямар нэгэн живж сєнєсєн асар том хєлєг
онгоцны сэг хєвж явна гэсэн таамаглал тэр гайхлын маш хурлан
хєдєлгєєнийг хариуцаж чадахгїй тул бас дээрхийн нэгэн адил орхигдсон
байлаа.
Иймээс тэрхїї гайхал эсхїл асар том биетэй аварга амьтан, эсхїл маш
хїчирхэг хєдєлгїїртэй усан доогуур явдаг хєлєг онгоц байх ёстой гэсэн
їнэнийн хувьтай хоёр асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй боллоо.
Бємбєрцгийн хоёр талд эрж шинжилж мєрдсєний дараа їнэн байдалднилээд
дїйцэх сїїлчийн таавар нурж замхрав. Энэ усан доогуур явдаг хєлєг онгоц
ганц хїнд ємчлєгдєн харъяалагдаж болно гэж бодож болохгїй байлаа.
Тїїнийг хаа нэгэн газар барих хэрэгтэй, тэхдээ ийм аварга том эдийг хїнд
мэдэгдэхгїй барьж босгож чадахгїй байх ёстой.
Улаанбаатар хот 2011

7. Соёлын сургууль Цахим номын сан
Ийм аймшигтайгаар эвдлэн сїйтгэх хїчтэй механизмыг гагцхїї бїхэл бїтэн улс
л хийж чадна. Хїн тєрєлхтєн бие биеийг алан хядах шинэ шинэ аймшигт
зэвсгийг нэг нэгнээсээ єрсєлдєн хийж байгаа манай энэхїї эмгэнэлт їед ямар
нэгэн улс бусдаас нууцгайгаар цэрэг дайны хєлєг онгоцыг їйлдвэрлэн гаргаж
хэрэг дээр нь шалгаж байж болох боловч орон бїхний засгийн газар, энэ
хэрэгт холбогдолгїй болохоо дэс параалан илэрхийлсэн учраас цэргийн
хєлєг онгоцгэдэг таамаглал бусдын нэгэн адил нурж уналаа.
Тэр гайхал олон улсын далайн тээвэр харилцаанд заналхийлж байгаа тул
тэдгээр улсын засгийн газрын илэрхийлэлтийн їнэн худал болхыг сэжиглэх
явдалгїй байлаа. Тїїнээс гадна хэрвээ хувийн ємчтєн, ганц нэгэн этгээд
иймэрхїї аварга том хєлєг онгоц їйлдвэрлэн байгааг нуухад бэрх бол аль
нэгэн улс, атаархан далдуур ийм онгоц бїтээнэ гэдэг тэр тусмаа болшгїй
хэрэг байв.
Тиймээс Англи, Франц, Орос, Герман, Америк тїїгээр ч барахгїй Турк улсыг
хїртэл байцаан шалгаж мухардсаны эцэст усан доогуур шумбагч хєлєг онгоц
байна гэдэг сэжиг бїрмєсєн орхигдлоо.
Эрээ цээргїй хэвлэл элэг доог болохыг харгалзахгїйгээр далайн уснаа єнєєх
гайхал дахин хєвж эхэлсэн бєгєєд хїмїїсийн хєєрсєн сэтгэл хамгийн хий
хоосон таамаглалуудыг дараа дараагаар нь тєрїїлэх боллоо.
Нью-Йоркт байхад энэхїї бїхнийг донсолгож байгаа асуудлын талаар єєрийн
бодлыг хэлэхийг хїмїїс надаас гуйсан юм. Би Францаас гарахынхаа ємнєхєн
“Далайн ёроолын нууц ” гэдэг єєрийн бичсэн хоёр боть номыг нийтлїїлсэн
билээ. Эрдэмтэн мэргэдийн дунд сайнаар хїлээн авагдсан энэ ном намайг
тїмэн бодисын ухааны энэхїї маш бага судлагдсан салбарын мэргэжилтэн
гэдэг нэр авах эрхтэй болгож єгсєн юм.
Намайг бодож байгаагаа хэлэхийг хоргоон шалгаагаад байв. Би элдэв
шалтаг зааж энэ явдлаас зайлсхийж байсан боловч “Нью-Йоркийн
мэдээлэл ”- ийн сурвалжлагчид цєхрєлтгїй дагалдан шалах учир уул сониныг
уншигчидтай, далайд болж буй тэрхїї хачин явдлын талаар єєрийн бодлыг
хуваалцахаар амлахаас єєр аргагїй боллоо.
Ингэтэл, гайхлын тухай асуудлыг бїхийлэн талаас нь гэрэлтїїлэн нийтэд мэдэгдэж
буй баримт мэдээнїїдэд шинжлэх ухааны дїгнэлтийг єгсєн профессор Аронаксын
дэлгэрэнгїй єгїїлэл 4-р сарын 30-нд хэвлэгдэн гарав.
Уул єгїїллээс хэсгийг сийрїїлье :
Профессор Аронакс урьд ємнийн таамаглалуудыг тунгаан дїгнэж бичсэн нь :
“Ингэхэд бид аль нэгэн талын шїїмжлэлийг тэсвэрлэн давах єєр нэг
тєсєєлєл, таамаглалгїй болсон учир арга буюу гайхлыг заяанаасаа асар их
хїчин чадалтай далайн аварга амьтан гэж їзэхээс єєр замгїй байна.”
Далайн гїний амьдрал бидэнд ерєєсєє мэдэгдээгїй бєгєєд ямар ч зонд
1
тэдгээрийн ёроолд хїрээгїй байгаа юм. Эдгээр ёроолгїй цїнхэлїїдэд юу болж
байна вэ? Далайн тївшнээс арван хоёр, арван таван мянган метрийн гїнд
2
ямар амьтан байдаг ба ямар амьтан амьдарч болох вэ ? Тэдгээр амьтдын
биеийн бїтэц ямар байвал зохих вэ ? Їїнийг таамаглан хэлэхэд ч хэцїї.
1
усны гїн хэмжих багаж,
Улаанбаатар хот 2011

8. Соёлын сургууль Цахим номын сан
2
далайн хамгийн их гїн 10000м . 12000-15000м далай гэж байхгїй. хэтрїїлэг
Бидний ємнє зогсож байгаа тааврыг хоёр талтайгаар тааж болно. Їїнд :
Газар дэлхий дээрамьдран байгаа бїх амьтад бїгдээрээ бидэнд мэдэгдэж
байгаа юу, эсвэл тэдгээрийн хагас нь мэдэгдэж байна уу? гэдгээс
шалтгаална.
Хэрэв манай ертєнц дээр амвдарч байгаа амьтдыг бид бїгдий нь эс мэдэж
байгаа бол, хэрэв байгаль бодис бидэнд нууцаа гїйцэд задлаагїй бол далайн
гїнд бидэнд їл мэдэгдсэн, єєртєє тусгай хууль бїхий нєхцєлд оршигч хєхєтєн
буюу загасны дїрс буюу тїїгэр ч барахгїй тєрєл байж болохгїй гэх їндэс їгїй
юмаа. Тийм амьтан ямар ч шинжилгээнд їл автах далайн ёроолын давхарга
орчимд оршиж болох бєгєєд ямар нэгэн їл мэдэгдэх гэнэтийн єєрчлєлт буюу
шалтгааны улмаас їе їе дээш хєвєн гарч ирдэг байж магадгїй.
Гэвч хэрвээ бид бїхий л дїрсийнамьд амьтдыг мэддэг юм бол тэрхїї гайхлыг
урьд ємнє ангилагдсан далайн амьтдын дотор эрэх ёстой. Хэрэг ийм болбол
1
миний бие аварга том нарвал байж болох талыг баримтлах санаатай байна.
Ердийн нарвал уртаараа гучин фут хїрэх нь олонтой тохиолдоно. Тэгьэл
энэхїї уртыг таваар їржїїл, арваар їржїїл, гарсан хэр хэмжээнд нь тохирсон
хїчин чадлыг тїїнд хїртээж мєн їїнтэйгээ харьцангуйгаар тїїний соёог хїчирхэг
болгож їзвэл та бїгд єєрсдийнхє сэтгэлийг хєдєлгєн байгаа нууцыг
тааварлаж чадах болно. Иймэрхїї амьтан “Ханан” онгоцны офицеруудын
тодорхойлсон хэмжээтэй тэнцэх бєгєєд тїїний соёо “Шотланд”-ын их биенд
тиймэрхї хэлбэрийн цємєрхий гарагах чадалтай, далайн том галт онгоцыг
живїїлэх хїчтэй болно.
Їнэндээ нарвал бол євєрмєц ясан соёогоор буюу заримдаа байгальчдын
хэлээр сїхэн жадаар зэвсэглэсэн амьтан байдаг. Тэрхїї сїхэн жад хэмээгдэх
нь ган мэт хатуу байна. Тиймэрхїї сїхэн жадыг халимын биеэс олон удаа
олсон, нэг талаас нєгєєтал хїртэл нэвт сїлбэгдсэн хєлєг онгоцнуудын модон
биеэс арай ядан салган авч байсан удаа нэг бус билээ.
Парижийн музейн анагаах ухааны ангид угаараа дєчин найман сантиметр
бїдїїн, уртаараа хоёр метр хорин таван сантиметр тиймэрхїї сїхэн жад
хадгалагддаг юм. Ингээд бид ердийн нарвалаас арав дахин том нарвалыг
асар бїдїїн сїхэн жад буюу соёотой нь санаандаа дїрслэн бодож цагт далайн
хорин миль хурдтайгаар давхиж чадах чадлыг олоод тїїний жинг хурдаар нь
їржїїлж їзвэл тийм амьтантай далайн ямар ч хєлєг онгоц мєргєлдєх аваас,
тїїний улмаас гарсан аюул сїйрэлд та бїхэн эрхбиш гайхахгїй буйзаа.
Дїгнэж хэлэхэд энэ талаар дэлгэрэнгїй баримт дахин сонсдох хїртэл энэхїї
гайхлыг би зєвхєн энгийн соёогоор бус жинхэнэ ган соёогоор зэвсэглэсэн,
ёстой жинхэнэ хєлєг онгоцны жин хїнд, чадал хїчин бїхий аварга нарвал
хэмээн тоооцох болно.
“Хэрвээ л энэ ер бусын гайхамшигт амьтан їнэн хэрэг дээрээ байгаа юм бол
зєвхєн ингэж л тайлбарлаж болно. Гэвч тэдгээрийг дахин магадлан шалгах
хэрэгтэй байна.” гэжээ.
Энэ сїїлийн єгїїлбэр нь аймхай хулчигар сэтгэлээс нь їїсвэрлэн бичигджээ.
Харин би сав л хийвэл шоолон инээлдэх дуртай оэгж ч инээлдэн дооглож
чаддаг америкуудад идэш болж инээдийг нь хїргэхгїй, эрдэмтнийхээ нэр
Улаанбаатар хот 2011

9. Соёлын сургууль Цахим номын сан
тєрийг хадгалах юмсан гэж бодлоо. Би иймэрхїї янзаар хаяагаа манаж авсан
боловч їнэндээ тэрхїї гайхлын байгаад дотроо эс эргэлзэж байлаа.
Миний єгїїлэл нийтийн зїгээс хариу цуурай олж, ихээхэн нэрд гарав. Тїїгээр ч
барахгїй нилээд хэдэн хїмїїсийг єєрийн талд татаж чадлаа. Миний єгїїллийн
дотор дурьдсан тааврууд нууцыг тайлахад хїмїїсийн сэтгэлд ихээхэн тэжээл
боллоо. Хїн гэдэг ер нь байж болшгїй юмыг буй болгон бодох дуртай. Тэгвэл
далай бол тийм аварга амьтан оршиж болох нєхцєл бїхий ганцхан орчин мєн
бєгєєд тїїний дэргэд хуурай газрын хирс, заан мэтийн том амьтан єчїїхэн
амьтан мэт байх ажээ. Далайн уснаа, жишээлбэл халим мэтийн хамгийн том
хєхтєн амьдардаг билээ.
1
далайн ганц эвэрт, халим тєрєлтний нэгэн дїрст сїїн тэжээлтэн.
Тэгвэл, тэнд уртаашаа зуун метр, хїндээрээ хоёр зуун тонн аймшигт сїрхий
аалз буюу наймаалж, аль эсхїл аварга том нялцгай биетэн байж яагаад
болохгїй гэж ? Газар дэлхийн эриний їед дєрвєн мєчтєн, далавчтай болох
мєлхєгчид асар их хэмжээнд хїрч байсан бєгєєд арав, хорь, зуун мянган
жилийн дараагаар аяндаа одоогийн хэмжээнд хїртэл багассан юм. Тэгвэл
дэлхийн бємбєрцгийн гадаргуу тасралтгїй хувиран єєрчлєгдсєєр єдийн
хїргэхэд, одоо болтол найрлагаа нэг ч удаа єєрчлєєгїй далайн ус, геологийн
эртний алслагдсан галбын амьтны ертєнцийн нэгэн тєлєєлєгчийг хадгалан
їлдэж яагаад эс болдог билээ. Бїхэл бїтэн зуун мянга мянган жилээр наслах
ууган аваргуудынхаа сїїлчийн нэгэн дїрийг тэнгис далай єєрийнхєє нууцад
одоо болтол хадгалж яагаад болохгїй гэж ? Би энэ хий мєрєєдєлдєє дэндїї
автчих шиг бололтой. Гэвч энэ бодол єєр хэн нэгнийг залхааснаас харин
намайг залхаасан нь хомс.
Ингээд давтан хэлэхэд : Энэхїї ер бусын явдллын бодит дїр дахин маргаан
дэгдээсэнгїй ба хий домог болсон далайн аварга могойтой єчїїхэн ч
холбогдолгїй ямар нэгэн аварга амьтан байна гэдгийг олон нийт зєвшєєрєн
хїлээв.
Хэрэв энэ асуудалд зарим нэгэн хїмїїс зєвхєн эрдэм шинжилгээний
сонирхлын їїднээс хандаж байсан бол усан замын аюулгїй байдлыг
сонирхогч, ялангуяа Англичууд, Америкчууд мэтийн бусад, ажлын хїмїїст
далайг энэхїїї аймшигт гайхлаас даруйхан цэвэрлэх арга хэмжээ авах
асуудал чухал боллоо.
Санхїїгийн ба худалдааны хэвлэлїїд одоо гайхлын тухай асуудлыг гагцхїї энэ
їзлийн їїднээс авч їзэх болжээ. Тїїнчлэн “Далайн тойм”, “Алоид сонин”,
“Пакатпот”, “Усан замын худалдааны сонин” зэрэг даатгалын нийгэмлэгийн
хэвлэлїїд маш их хэмжээний хохирол учруулах гэж байгаа гайхалд хайр
найргїй дайн зарлахыг нэгэн дуугаар шаардаж байв.
Олон нийтийн санал, юуны ємнє хойт Америкийнхны санал даатгалын
нийгэмлэгийн талд байлаа. Нью-Йорк хотноо нарвал агнах тухай тусгай
экспедиц бэлдэж эхлэв. Їїний тул “Авраам Линкольн” гэдэг хурдан хєлєг
онгоц тоноглон тоєхєєрєхєєр шийдвэрлэв.
Уул хєлгийн капитан Фарагут аль болохуйц тїргэн далайд гарахыг хичээх
бєгєєд хэрэгцээтэй бїх зїйл нь тїїний ємнє нээлттэй байлаа. Гэтэл, ийм хэрэг
явдал гарахад тохиолддог шигээр гайхлыг мєрдєх шийдвэр яг гарсан тэр
Улаанбаатар хот 2011

10. Соёлын сургууль Цахим номын сан
їед, гайхал маань сураг чимээгїй болчихлоо. Бїтэн хоёр сар єнгєрєхєд тїїний
тухай хэн ч, юу ч олж сонссонгїйд нарвал єєрийн эсрэг аян дайны арга
сївэгчилж байна хэмээн мэдсэн юм шиг ажээ. Энэхїї аянгийн тухай Атлантын
далайн усан доогуурхи шугамаар їргэлжлэн ярьж байсан билээ!. . . Шооч
хїмїїс, нарвал тэрхїї учир тоймгїй олон цахилгаан мэдээний аль нэгийг нь
олж аваад арилж єгєє биз хэмээн даапаалж байлаа.
Ингээд, хєлєг онгоц аян замд бїрэн томилогдож ер бусын ангуучлалд
хэрэгтэй бїхнээрээ тєхєєрємжлєгдсєн тэр їед онгоцны маань ахмад чухам
аль зїгт хєдлєхєє мэдэхгїй байжээ.
Ингэтэл ч Санфранциско ба шанхай хоёрын хооронд явдаг галт онгоц, єнєє
амьтантай Номхон далайн умарт хэсэгт 3 долоо хоногийн ємнє учирсан
сураг дуулдаж нийтийн тэвчээр туйлдаа хїрэв. Энэ мэдээ олны
санаасэтгэлийг маш их хєдєлгєлєє. Капитан Фарагутад ядаж хорин дєрвхєн
цаг ч хойшлох эрх олгосонгїй. Хоол хїнс бїрэн ачигдаж, зооринд нїїрс
задартал нь чихээд, онгоцны баг бїрэлдэхїїнээрээ бїрэн байв. Зєвхєн зуухаа
галлаж, уур тавиад занганаас мултрах л їлдлээ.
Хэрэв, капитан Фарагут дєнгєж хагас єдєр удааширсан бол тїїнийг зїгээр
єнгєрїїлэхгїй байсан бизээ. Гэвч тэр єєрєє тэртээ тэргїй аян замдаа тэмїїлж
байлаа.
“Авраам Линкольн”- ыг хєдлєхєєс 3 цагийн ємнє над доорхи агуулгатай
бичиг гардуулсныг сийрїїлбэл :
“Эрхэм профессор АРОНАКС” танаа
Зочид буудал “Тав дахь авенью”
Нью-Йорк хот
Энэрэлт эрхэм ээ!
Хэрэв, таны бие “Авраам Линкольн” дээр морилж, энэхїї аянд гар бие
оролцохыг болгоон хайрлах аваас, Франц улс энэ ажил хэрэгтээ танаар
уламжлан хувь нэмрээ хїртээж буй хэмээн нэгдсэн холбооны улсын
засгийн газар таалан їзэхсэн байнам. Капитан Фарагут танд тусгай єрєє
гарган єх болно.
“Танд чин зїрхнээсээ їнэнч,
далайн хэргийг эрхэлсэн сайд
Д.Б. Гобсон ёслов” гэжээ.
ЭЗНИЙ Л ТААЛАЛ МЭДЭЖ
Улаанбаатар хот 2011

11. Соёлын сургууль Цахим номын сан
Далайн сайдын захидлыг хїлээн авахаас гурван секундийн ємнє би умарт
єрнєтийн мєсєн годиролын дундуур зїсэн гарах оролдлогын тухай хичнээн
1
бодддог байсанчлан нарвалын хойноос мєрдєн агнахыг тєчнєєн л бодож
суулаа. Захиаг хїлээн авснаас хойш гуравхан секундийн дараа миний хувь
зохиол, миний амьдралын ганцхан зорилго энэхїї аюулт гайхлыг мєрдєн
хєєж хїн тєрєлхтнийг тїїний хєнєєлєєс ангижруулахад оршино гэдгийг би сая
ойлгож билээ.
Гэхэд, би хїнд хїчир жуулчлалаас дєнгєж эргэж ирээд маш их ядарч бие
амсхийх явдал шаардагдаж байв. Би єєрийн нєхдийн зїг, єєрийн бяцхан
цэцэрлэгийн дэргэдэх єчїїхэн байшингийн зїг єєрийн хорвоод хосгїй їнэт
баялгийг цуглуулахыг тэмїїлэн, эх орондоо буцахыг тэмїїлж байв. Гэвч
намайг юу ч барьж, тогтоож чадсангїй. Би єєрийн ядаргаа, нєхєд, цуглуулга
бїгдийг таг мартаж, Америкийн засгийн урилгыг эргэлзэх юмгїй хїлээн авлаа.
“Аз болоход нарвал намайг Францын эрэгт хєтлєн аваачиж юу магад. Ер нь
бїх зам Европийн зїг одсон юм биш билїї. Тїїгээр ч барахгїй энэхїї эрхэм
нэгэн амьтан єєрийн биеийг Европ орчны далайд дуусвар болгох бололцоог
єгвєл би адаглаж тїїний том соёоноос тохой хир хэрчмийг Парижийн тїмэн
бодисын тїїхийн музейд аваачиж єх болно” хэмэн бодолхийлж билээ.
Гэвч одоохондоо нарвалыг Номхон Далайн умарт хэсэгт хайх хэрэгтэй
болсон тул би Франц орондоо эргэн очиход ертєнцийг бїтэн нэг тойрно гэсэн
хэрэг байлаа.
- Консель ! хэмээн би єєрийн зарцыг дуудлаа. Энэ хїн бол миний їнэнч зарц
2
бєгєєд аян замд надад їргэлж бараа болон явдаг байв. Би энэхїї тун бэрх
фламанд хїнд чин зїрхнээсээ хайртай болсон ба тэр ч мєн ачийг ачаар
хариулдаг хїн билээ. Энэ бол тєрєлхийн нїсэр, ааш зангаар тогтуун
томоотой, ажилч хичээнгїй, тулгамдсан цагт тайвуун, юм юманд дїйтэй
хєдєлмєрт шунахай, харин єєрийнхєє хочинд ер таараагїй хэзээ ч, хэнд ч,
гуйсан зєвлєлгєєн єгч яваагїй хїн юм.
Миний єчїїхэн гэрт їргэлж цугларан байдаг эрдэмтдийн дунд, Консель их
юманд сурч амьтны ба ургамлын аймгийн ангилалтын хїрээ, анги, бїлэг, баг,
доод баг, язгуур тєрєл, дїрс, доод дїрс зэрэг бїх їе шатаар дамжин дээш
доош торохгїй мэддэг байгалийн ухааны ангилалтын мэргэжилтэн болон
хувирсан билээ. Гэвч тїїний бїх мэдлэг їїгээр хязгаарлагдах ажээ.
Ангилалтын онолд айхтармєртлєє, дадлага ажлаас нилээд тасархай, тэр
миний бодоход, шїдэт халимыг энгийн халимаас гадаад байдлаар нь
ялгахгїй байхаа.
1
америк тивийн умарт эргийн орчимд Атлантаас Номхон далайд явж орох
нарийхан зурвас газар
2
Францаар “зєвлєх” гэсэн їг.
Гэлээ ч гэсэн ямар бэрх хєвїїн гэж санана. Консель бїтэн 10 жилийн турш
алсын аян замд, эрдэм шинжилгээний жуулчлал бїрд намайг дагалдсан
билээ. Би хэзээ ч тїїнийг ямар нэгэн бэрхшээлийн ємнє янгуучлан гуншигнаж
байхыг сонсоогїй юм. Конседь, Хятад газар ч юмуу, Конго нутагт ч юмуу, ер
Улаанбаатар хот 2011

12. Соёлын сургууль Цахим номын сан
нь ямар ч оронд, ямар ч эргэлзээгїй, юу ч асуухгїй, хэзээ ч хамаагїй явахад
їргэлж бэлэн байдаг хїн.
Тэрний бас мэдрэл булчин чанга, ер нь ямарваа євчинд саадгїй эрїїл чийрэг
биетэй билээ.
Консель одоо гучин настай боловч миний дэргэд арван тав хорьтой
харьцахын жишээтэй ажээ. Жич би єєрийн биеийг дєчтэй хэмэн хїлээхийн
оронд энэ нэгэн будлиантай хахрьцааг гаргаж ирсэнийг минь уучлахыг хїснэ.
Консельд ердєє цор ганцхан єє бий. Энэ нь : Тэр ёстой засаршгїй ёс
баримтлагч бєгєєд надтай харьцахдаа єєрийн биеийг їргэлж гуравдугаар
биед хамаатуулан ярьдаг нь намайг їргэлж цухалдуулдаг байв.
- Хєєе, Консель ! гэж би аян замд шуурхайлан бэлтгэхийн ссацуу давтан
дуудлаа.
Консель надад хязгааргїй їнэнчийг би мэднэ л дээ. Ер нь би тїїнийг аян замд
намайг дагалдах эсэхий нь асуудаггїй боловч энэн удаагийн жуулчлал хэд
хичнэээн хугацаагаар удаашрах нь мэдэгдэхгїйн дээр амь насанд ч аюултай
хэрэг байсан тул тїїний саналыг асуухаар шийдлээ. Далайн том хєлєг онгцыг
самрын яс шиг няцлан чадах амьтныг мєрдєнє гэдэг тоглоом бишээ ! Ертєнц
дээрх хамгийн амар тайван хїн ч гэсэн юм бодохоор хэрэг байлаа. Консель
маань юу гэдэг бол ?
- Ээ, Консель гэж гурав дахь удаагаа дуудлаа.
Консель ч ирэв. Тэр орж ирэх зуураа :
- Эзэн та намайг дуудав уу ? гэж асуухад нь би
- Дуудсан, хонгор минь. Замд хэрэгтэй бїхнийг бэлд. Хоёр цагийн дараа
бид хєдєлнє.
- Эзний л таалал мэдэж хэмээн тэр санаанд ч їгїй хариулав.
- Нэг ч минут хий єнгєрєєж болохгїй. Дээл цамц оймс юу л хэрэгтэй бїхнийг
аль багтахаар нь ганзаганд хий. Болбол тїргэхэн шиг!
- Аа эзний цуглуулгийг яах вэ гэж Конселийн асуухад :
- Тэдгээрийг дараа болъё. Зочид буудалд хадгалуулж їлдээнэ.
- Тэгвэл,
- Хорин халиун гахайгаа яах вэ ?
- Їїнийг бид хоёр тэжээж байх болно. Би амьтдуудыг Франц явуулах талаар
ярьчихна.
- Тэгвэл бид Париж руу явахгїй нь ээ ! гэж Консель асуухад би :
- Юу ч гэмээр юм бэ дээ гэж гуйвсхийж хариулаад,
- Юу ч гэсэн бид жаахан тойруу замаар явах нь шиг байна гэлээ.
- Эзний л таалалд нийцсэн бол хичнээн ч тойруу хамаагїй.
- Ялихгїй ээ, ялихгїй ! гэхдээ зам нилээд уртсах байх ... Бид “Авраам
Линкольн”- оор явах болно гэхэд,
- Эзний л таалал мэдэж хэмээн хэлээд Консель ажиг ч їгїй байв.
Улаанбаатар хот 2011

13. Соёлын сургууль Цахим номын сан
- Євгєн минь, чи юу бодож байна, гайхлын тухай ... єнєє цууутай нарвалын
тухай яриа болж байна шїї ... бид далайг тїїнээс чєлєєлєх хэрэгтэй ...
“Далайн ёроолын нууц” гэдэг хоёр боть ном бичсэн капитан Фарагуттай
хамт аялахаас татагалзаж яаж болох вэ .. Нэр хїндтэй ажил, тэхдээ
аюултай ажил ! Нарвал биднийг хаа хїртэл тэнїїчлїїлэх юм бэ, бїї мэд ...
энэ амьтан тун олон ааштай байж болно. Гэлээ ч гэсэн бид явна ! Манай
капитан ч ёстой л эр хїн дээ
- Эзэн нь л хаашаа бол би тийшээ гэж Консель єчлєє.
- Сайн бодоорой ! Би чамаас юу ч нуухгїй. Энэ бол тэр болгон буцаж
ирдэггїй жуулчлалуудын нэг гэж мэдээрэй.
- Эзний л таалал мэдэж ... Нэгэн мєчийн дараа юмаа тєхєєрч гїйцэв.
Консель юу ч мартсангїй. Энэ хїн ємд цамц хувцас хунарыг яг л єнєєх
сїїгээр бойжигчид ба шувуудыгаа ангилан хуваарилдаг шигээ нябайлан
цэгцэлсэн байв.
Бидний ачааг їйлчлэгч їїдний єрєєнд аваачиж тавив. Энэ завсар би доод
давхарт бууж їргэлж хїн дїїрэн байдаг албан тасалгаанд орж, єєрийн
хатаамал ургамал, чихмэл амьтан элдэв сэлтийг Париж явуулах тухай
шийдэн ярилцаад халиун гахайгаа тэжээхэд хїрэлцэхїйц мєнгє тєлж
тооцоогоо хийгээд гїйн гарч хїлээж буй жуузанд їсрэн суухад, Консель маань
тэнд сууж байлаа.
Сїйх тэрэг Бродвейгээр уруудан Юнион цэцэрлэг хїрээд дєрєв дэх
авенью рїї эргэж тїїгээр давхисаар Катрин гудамж туулаад хамгийн эцэст
эргийн гучин дєрєвдїгээр зогсоол дээр очлоо. Тэндээс биднийг гаталга онгоц
хїн, мал, сїйхний хамт Гудзоны зїїн эрэг, Нью-Йорк хотын дїїрэгт байгаа
Бруклинд аваачлаа. Хэдхэн минутын дараа єтгєн хар утаа баагин байгаа
“Авраам Линкольн”- ны гишгїїр шатны дэргэд давхиж хїрэв.
Бидний ачааг эгшин зуур хєлгийн тавцан дээр гаргав. Би шатаар яаравчлан
дамжиж капитан Фарагуттай хэрхэн уулзаж болохыг лавлавал, усан
цэргїїдийн нэг нь намайг дагуулан явж бяцхан гишгїїр дээр зогсож байгаа
єргєн царайтай єндєр далайчныг зааж єгєв. Тэр миний зїг гараа сунган :
- Эрхэм Пьер Аронакс гэдэг та юу ? гэж асуув.
- Яг мєн гэж би хариулаад та Капитан Фаргут уу? Гэхэд
- Яг биеэрээ байж байна. Эрхэм профессор тавтай морилно уу ?Тасалгаа
таныг хїлээж байна гэв. Аянд гарахын ємнєх чухал минутанд би тїїнд
саад болохгїйг хичээн мэхийн ёслооод, над зориулсан єрєє зааж єхийг
нєгєє усан цэргээс гуйлаа.
“Авраам Линкольн” уул жуулчлалд аргагїй л зохицсон хєлєг байв.
Энэ нь цагт арван найм, аравны гурван миль хурдалж чадах бололцоо бїхий
хамгийн сонгомол машинаар тоноглогдсон хурдан хєлєг байлаа. Гэвч энэхїї
асар их хурд нь аварга нарвалыг хєєн гїйцэхэд дутагдалтай ажээ.
Хєлєгний дотоод тєхєєрємж, тїїний далай туулан явах чанараас
дутахгїй байв. Онгоцны хитгэ талд офицеруудын хэсэг дэх над ноогдсон
єрєє миний санаанд их л тохирлоо.
- Энд бид гойд сайн идээших болно гэж би Консельд хэлэхэд
Улаанбаатар хот 2011

14. Соёлын сургууль Цахим номын сан
- Эзэн хэрэв зєвшєєрвєл бид энд даяанч хавч, эмгэн хумсын гэрэнд
идээших мэт тавтай байрлах болно хэмэн миний эрдэмт зарц хариулав.
Би Конселийг байраа аялуулахаар єрєєндєє їлдээж, хєдлєхийн ємнєх
бэлтгэл ажлыг харахаар тавцан дээр гарав.
Яг энэ їед “Авраам Линкольн”- ыг Бруклиний эргийн зогсоолд саатуулж
байсан бїх ажлын шувтаргыг дуусгах тушаал капитан Фрагут єгч байв. Хэрэв
л би дєнгєж арван таван минут саатсан бол “Авраам Линкольн” надгїйгээр
явчих байсан ба миний бие энэхїї ер бусын жуулчлалд оролцож чадахгїй
байсан бєгєєд тїїний тухай тавих миний хамгийн бодит тайланг, зарим нэгэн
їл итгэгчид эргэлзээтэйгээр устгах ч байсан байж магадгїй.
Нарвалын эсрэг аянг капитан Фарагут єдрєєр байтугай цагаар, минутаар ч
хойшлуулах дургїй байв.
Капитан хєлєг онгоцны инженерийг дуудан ирїїлж :
- Уурын даралт хїрэлцэхїйц байна уу ? гэж асуув.
- Хїрэлцэхїйц ээ, нєхєр капитан.
- Тэгвэл алгуур хєдєл гэж капитан захирав.
Механикч, энэхїї тушаалыг шахмал хийгээр ажилладаг цахилгаан мэдээгээр
хїлээн авмагц уур гїйлгэх бариулыг эргїїлэв.
Цилиндрїїдэд уур шуугин орж бїлїїрїїд цїл цал нїдэж эхлэхэд сэлэх гол
эргэлдлээ. Сэнсний далбаанууд улам хурдлан эрчлэхэд “Авраам Линкольн”
їдэн гаргаж буй їй олон хїмїїсээр пиг дїїрэн хэдэн зуун жижиг хєлєг, чиргїїл
онгоцнуудын хамт агуу сїрлэг хєдєллєє.
Эргийн Бруклиний зогсоол сонирхогчдоор дїїрчээ. Хэдэн мянган хоолойноос
гурвантаа цууриатсан “Ура” тэнгэрийн дуу мэт нижигнэлээ. “Авраам
Линкольн” Нью-Йорк хот тєвлєрсєн хагас арлын шувтарга хэрд Гудзон
голын цаагуур орон орохыг хїртэл мянга манган алчуур тїїнийг даллан
їдсээр агаар салхинд намиран байлаа.
Нью-Джерийн їргэлжлэн цуварсан тансаг барилгын дагуу, Гудзон голыг
уруудан, усан буудлуудын дэргэдїїр єнгєрєхдєє “Авраам Линкольн” гучин
есєн од шигтгэсэн хитгийнхээ тугийг гурвантаа єргєж, гурвантаа буулган, их
буугаараа гурвантаа буу тавин хариу ёсоллоо. Дараа нь явдлаа
удаашруулан хєвїїр тэмдгїїдээр хязгаарласан сувгийн голдрил дундуур
явсаар Сэнди Гукийн элсэн тохой хїрэхэд, мєн олон мянган хїн баяр хїргэн
їдсэний сїїлд их далайд хєвж гарлаа.
Тїїнийг жижиг хєлгїїд ба тэдгээрийн чиргїїлийн цуваа Нью-Йоркийн боомтын
орцыг онгоцнуудад заагч гэрэлт цамхгууд хїртэл їдлээ.
Єдрийн гурван цагийн їе байв. Далайн боомтын замчин їїргээ гїйцэтгэсний
дараа, тїїнийг онгоцонд нь хїргэж єгєєд “Авраам Линкольн” хурдаа нэмсээр
Лонг-Айлендын эргийн дагуу хєвлєє. Оройн найман цагийн їед Файр-
Айлендын цамхгийн гэрэл далд орж, Авраам Линкольн Атланиын гадаад
далайн гїн хар усан дундуур буй байхаараа хурдлан одсон бїлгээ.
НЕД ЛЕНД
Улаанбаатар хот 2011

15. Соёлын сургууль Цахим номын сан
Капитан Фарагут бол “Авраам Линкольн” мэтийн мундаг хєлгийн захирах
нэр тєртэй сайн далайчин билээ. Хєлєг тэр хоёр нэгэн бїтэн бие гэж
бодоход, тїїний тархи нь капитан мєн ажээ. Тийм нарвал байгаа гэдэгт, тїїнд
ямар ч эргэлзэх зїйл байсангй тул єєрий нь дэргэд энэ тухай маргаан їїсэхэд
тэсвэрлэж їл чадах ажээ. Тийм гайхал бий, тїїнээс тэр далайг чєлєєлнє
гэдэгт андгай тангараг єгсєн байв.
Эсхїл нарвалыг капитан Фарагут ална, эсхїл нарвал капитан Фарагутыг ална
ална. Тиймээс гурав дахь зам байсангїй.
Нарвалтай удахгїй учирна, тэгээд даруйхан тєгсгєнє хэмээн маргалдахад
тэдний яриаг сонсоход аятайхан. Тїїгэр ч барахгїй ээлжнийхээ їїрэгт ажлыг
гарцаагїй гїйцэтгэх уйтгарт їе гэж тооцдог зарим офицерууд хїртэл энэ удаа
илїї жижїїрлэх ч хїсэлтэй байв.
Гэрэлт наран, тэнгэрийнхээ мандалд аялан явах цагт онгоцны шургууд дээр
усан цэргїїд шавалдан сууж гайхлыг харуулдан байв. Гэвч “Авраам
Линкольн” Номхон далайгаас хол байлаа.
Онгоцныхон нарвалтай дайралдаж оосорт жадаараа харван алж, онгоцон
дээрээ татаж гаргаад тасчиж хэрчих хорхой нь хїрцгээж байлаа. Онгоцны
багийн ажлаас чєлєєтэй хэсэг нь далайн толигор гадаргуугаас нїд їл салган
ширтэнэ.
Їїний ташрамд хэлэхэд ахмад Фарагут хоёр мянган долларын шагнал
амалсан юм.
Хамгийн анхан єнєє гайхлыг олж харах дагалдан сурагч усан цэрэг, боцман
буюу офицер хэн нэгнийг энэхїї шагнал хїлээж байв. Иймээс хєлгийн баг
ямар их идэвхтэйгээр далайн мандлыг ширтэж байсныг дїрслэн бодоход
хэцїї бишээ !
Миний хувьд гэвэл, би бусдаас мєн хожимдсонгїй єдєржингєє онгоцны
хашлагын дэргэд сайн дураараа зогсдог байв. Ганцхан Консель л нийтийн
санал сэтэлийг їймрїїлэн буй асуудалд амирлангуй хандаж бусдын
сонирхлыг їл хуваалцаж билээ.
Каптиан Фарагут аварга халимыг агнахад шаардагдах бїхий л тєрлийн
тоноглолоор єєрийн хєлгийг бїрэн тоноглосон гэж би дээр хэлсэн. Тэгвэл
халим агнагч нэг ч онгоц їїнээс илї тоноглогдон явж байгаагїй буйзаа.
Бидэнд, гар жаднаас эхлээд тусгай буугаар бууддаг єргєстэй сум хїртэл
халим агнах одоо їеийн бїх зэвсэг байв.
Хєлгийн урд хошуун дээр єєрийн дєрвєн килограмм хїнд сумыг арван
зургаан километрт шидэж чадах хурдан буу зоосон байв.
Тэхээр “Авраам Линкольн”- ны баг їхлийг тїгээх зэвсгээр дутагдалтай гэх
газаргїй байлаа. Гэвч онгоцон дээр жад шидэгчийн эзэн хаан Нед Ленд
єєрийн биеэр морилж яваагїйсэн бол тэр бїхэн бас л чамлагдах байлаа.
Нед Ленд бол Канад нутгийн хїн бєгєєд дэлхий дээр халимын хамгийн
гайхмашигт ангуучин тул энэхїї аймшигт мэгэжилдээ єєртэйгээ тэнцэх хїнийг
їл мэдэх нэгэн билээ.
Тэр, тэвдэх сандрахыг хэзээ ч мэдэхгїй маш тайван хїн бєгєєд тун онцгой
зориг, авхаалж самбаатай ажээ. Тїїний жаднаас мэнд мултрахын тулд маш
зальтай аварга халим буюу тун муу санаатай шидэт халим байх хэрэгтэй.
Нед Ленд дєчєєд настай, зургаан фут орчим єндєр, чийрэг догшин авртай
хїн. Тэр їг цєєнтэй, тїргэн ууртай, їг єчїїхэн сєрєхєд амархан шатдаг хїн.
Улаанбаатар хот 2011

16. Соёлын сургууль Цахим номын сан
Тїїний гадаад тєрх ялангуяа тїїний царайнд євєрмєц тусгалыг єх алсын
хараат хурц нїд арга буюу бусдын анхаарлыг єєртєє татна.
Капитан Фарагут халимын алдарт ангуучийг уул жуулчлалд оруулсныг би
зєв гэж їзнээ. Учир нь тїїний хїчирхэг гар, мэргэн харц ганцаараа, бусад бїх
багийн хийх ажлыг гїйцэтгэж чадах байв. Нед Лендийг хїчирхэг яндан дуран,
цэнэглэсэн їхэр буу хоёрыг єєртєє нэгтгэсэн хїн гэж зїйрлїїлж болох ажээ.
Энэ канад хїн гэгдэх франц хїн буюу Нед Ленд хэдийгээр їг цєєнтэй боловч
надтай амархан дассаны нь зориуд тэмдэглэх ёстой бєгєєд миний бодоход,
тэр францаар їг хэлэлцэх энэхїї завшаантай тохиолдолд байярласных
буйзаа. 1
Ер нь Канадын зарим мужуудад, одоо хїртэл Раблегийн їеэс хадгалагдан
ирсэн Францын хуучин аялгууг дуулж суухад надад таатай байлаа.
Нед Ленд цєєн бус зоригт далайчдыг тєрїїлсэн Квебекийн эртний омгийн хїн
бєгєєд Квебек тїїхийн тэрхїї алслагдсан їед францын хот байжээ.
Нед бид хоёрын яриа бага багаар хєгжєєнтэй боллоо. Би тїїний умарт
далайнуудад учирсан адал явдлыг дуртай сонсдогсоон. Ан гєрєє
тулалдаануудын тухай тїїний яриа маш яруухан бєгєєд їнэнтэй учир,
заримдаа би умарт орнуудын “Иллад”-ыг, хуурдаж байгаа канатыч Гомщрыг
сонсох мэт санагддагсан.
Бид хуучны найз нєхєд бєгєєд сорилтын хїнд єдрїїдэд їїсвэрлэсэн бидний
нєхєрлєл эвдэршгїй бат учраас би эрэлхэг хїний дїрийг яг л одоо мэдэж
байгаагаараа дїрсэлж байна.
Далайн гайхлын тухай Нед Ленд юу гэж їзэж байв аа ? Їнэнийг хэлэхэд, олны
сэтгэлийг хєдєлгєсєн тэрхїї нарвал байгаа гэдэгт итгэхгїй хїн онгоцон дээр
ганцхан Нед Ленд л байлаа. Нэг єдєр би тїїний бодлыг мэдэх гэж оролдоход
тэр энэ сэдвээр ярилцахаас зайлсхийж байлаа.
Бидний гарсан єдрєєс гурван долоо хоногийн дараа манай хєлєг онгоц
Патангониос гучин милийн зайтай байгаа – Блокоос холгїй явж байлаа. Бид,
матрын халуун бїсийг огтолж, Магеланы хоолойгоос хойш долоон зуун миль
хїрэхгїй зайтай явж байлаа.
1
дахин сэргэлтийн їеийн францын том зохиолч 1495 - 1553
Дахиад наймхан хоновол “Авраам Линкольн” Номхон Далайн усыг зїсэн
явах болноо.
Нед бид хоёр хєлгийн урд хошуун дээр сууж, гїн ёроолд нь одоо хїртэл хїний
нїд хїрээгїй байгаа нууцат мандлыг ширтэн элдвийг ярьж байв. Ярианы
далимаар би аварга нарвалын тухай яриа їїсгэж манай жуулчлалын амжилт
ба нуралт шууд шалтгаалах бїх нєхцєлийг дэлгэрїїлэн ярьж эхэлсэн боловч
Нед Ленд хариу дуугарахгїй суухыг би ажигласан юм.
- Бидний мєрдєж байгаа асар том нарвал бий гэдэгт та яагаад эргэлзээд
байнаа ? Ингэж итгэхгїй байх ямар нэгэн їндэс танд байна уу? хэмээн шууд
тулган асуулаа. Ангуучин хэсэг зуур намайг дуугїй ширтэж байснаа,
хариулахынхаа ємнє хамаг буй санаагаа тєвлєрїїлэх мэт нїдээ аньж, сурсан
заншлаараа духаа алгадан бодолхийлсний дараа дєнгєж сая :
- Магад ч їгїй, байж ч, эрхэм Аронакс хэмээн хариуллаа.
- Та бол жад шидэгч мэргэжилтэн хїн, та энэ насандаа сїїгээр бойжигч
Улаанбаатар хот 2011

17. Соёлын сургууль Цахим номын сан
аваргуудыг хэдэн зуугаар нь їзсэн, тэхээр асар том хэмжээний халим
хэлбэртэн байж болно гэдгийг та єєр ямар ч хїнээс илїї амархан їнэмшмээр
юм.
- Эрхэм профессор та яг л їїнд эндїїрч байна даа. Юм мэдэхгїй, хїнд
бємбєрцгийн дотоод хєндийд асар том амьтан амьдарч байнагэвэл амархан
їнэмшинэ. Тэгвэл, геологич хїн энэ їлгэрт хэзээ ч їнэмшихгїй. Тэрчлэн
халимын ангуучаас ялгаагїй би цєєн бус халим, нарвал мєрдєж агнасан.
Гэтэл тэдний хэр хэмжээ, хїчин чадал, сїїл соёо юу нь ч тэр хєлєг онгоцны
тємрєвч цєм цохих чадал байхгїй ! гэж Нед хариулав.
- Гэвч нарвалын шїд хєлєг онгоцны бєєрийг нэвт сїлбэсэн удаа бий
шїї дээ, Нед ээ.
- Модон бєєр, профессор минь, модон бєєр! Гэвч їїнд ч би онц их итгэдэггїй:
Би л хувьдаа тиймэрхїї юм їзээгїй. Тэгэхээр би халим нарвал, шїдэт халим
зэрэг аврагууд “Шотланд”ын бєєрийг цєм цохисон шиг цоорхойг єєрийн
нїдээр олж їзэхээс нааш хэзээ ч їнэмшихгїй л хїн гэж мэд.
- Нед минь, байзаарай.
- Їгїй ээ, їгїй профессор минь. Юу л бол юу, би зєвшєєрнє, зєвхєн энэнээс л
єєр юм байг. Магадгїй, асар том наймалж...
- Тэр хэрхэвч байж болохгїй Нед минь! Наймалж гэдэг чинь нялцгай
бэлцгэсэн аварга том хэмжээний биетэй амьтан. Хамаагїй тэр таван зуун
фут урт ч байг. Наймалж гэдэг сээр нуруутай амьтан болохоор “Шотланд”,
“Авраам Линкольн” мэтийн хєлгїїдэд ямар ч аюул байхгїй!
- Тэгвэл, эрхэм байгальч хэмээн ёжлох янзтай та асар том нарвал байна
гэдэгт бат итгэж байна уу? гэж Нед асуулаа.
- Тиймээ Нед, би їїнд итгэж байна. Миний итгэл хэд хэдэн няцаашгїй
баримтаар нотлогдож байгаа юм. Халим, шїдэт халим далайн гахайн нэгэн
адил сээр нуруутны хїрээнд багтах, агуу бєх соёо юм уу, эвэр, шїд зэрэг
заяагдсан халим хэлбэрийн асар том амьтан байгаад би эргэлзэхгїй байна.
- Ин! ... гэж жадлагч маань хамраараа хїнгэнэн эргэлзэх байдлаар толгойгоо
сэгсрэв.
- Євгєн минь, бод л доо гээд би, їргэлжлїїлэн, хэрэв ийм амьтан далайн
гадаргуугаас доош хэд хэдэн милийн гїнд амьдардаг бол тэр маш чийрэг
бие махбодитой байх ёстой.
- Яагаад?
- Яагаад гэвэл тийм их гїнд усны тэр их даралтыг даах дуулдаж сонсдоогїй
агуу хїч хэрэгтэй юм.
- Нээрээ юї? гэж Нед итгэхгїй маягтай нїдээ жартайлгав.
- Нээрээ, яг тийм! Їїнийг батлахын тулд би танд хэдхэн тоо хэлэх болно.
- Аа, тоо юу? хэмээн Нед, тоомсоргїй дуугарч тоогоор ч юу дуртайгаа
баталж болно гэв.
- Дандаа л тэр бїхнийг батлаад байхгїй шїї, Нед минь. За та миний їгийг
сонс. Бид гучин хоёр фут єндєр усан баганын даралтыг нэг атмосферын
хэмээн саная. Ер нь їнэн хэрэг дээрээ ердийн цэнгэг усны баганын даралт
бол далайн усны баганын даралтаас нэлээд бага юм. Учир нь далайн
давстай ус ердийн цэнгэг уснаас нягт, хїнд чанартай. Тиймээс Нед таны бие,
хэрэв далайн усанд шумбан орвол, далайн усны тєвшнєєс гучин хоёр
футийн доор, хичнээн тооны усан баганын даралт таны биеийн бїх
Улаанбаатар хот 2011

18. Соёлын сургууль Цахим номын сан
гадаргууд їйлчилж байхчлан таны биеийн квадрат сантиметр тус бїрд
тєчнєєн килограмм даралт буюу тєчнєєн атмосфер дарах болно. Їїнээс авч
їзэхэд гурван зуун хорин футийн гїнд энэ даралт арван атмосфер хїртэл
нэмэгдэх ба гурван мянга хоёр зуун футийн гїнд зуун атмосфер хїрч єсєєд
гучин хоёр мянган футийн гїнд буюу барагцаалбал хоёр хагас милийн гїнд
мянган атмосфер болно. Єєрєєр хэлбэл, хэрвээ танд энэхїї гїнд хїртэл
нэвтрэн орох боломж олддог юм гэхэд, таны биеийн квадрат сантиметр тус
бїр мянган атмосфер буюу бїтэн тоннын даралтыг їзэхсэн билээ. Тэгэхэд,
євгєн минь таны биеийн гадаргуу хичнээн квадрат сантиметр болохыг та
єєрєє мэддэг її?
- Энэ тухай мэдэх юм хумсын чинээ ч алга.
- Арван долоон мянга орчим.
- Тийм их її?!
- Аа, тэхэд бас миний дээр хэлснээр нэг сантиметр квадратад їйлчлэх нь
килограмм атмосфер жаахан ихсэх ёстой тул таны биеийн арван долоон
мянган сантиметр квадрат гадаргуу дээр атмосферийн арван мянга таван
зуун жаран найман килограмм даралт їйлчлэх юм.
- Надад л мэдэгдэх юм алга.
- Зїйтэй, та їїнийг їнэлэхгїй байдаг чинь аргагїй. Энэ асар их даралттай таны
биеийн доторхи агаарын даралт тэнцэж байгаа учраас таныг энэ их даралт
шалчийлгачихгїй байгаа юм. Тиймээс танд юу ч мэдэгдэхгїй байдаг нь тэр.
Гэвч хэрвээ та усанд шумбаж орвол энэ тэнцвэр алдагдана...
- Аа ха, ойлголоо, хэмээн миний ярианд нэг л сонирхсон бололтой Нед
яриаг минь таслан авч, тэгвэл ус намайг хїрээлэхээс биш миний дотор
нэвтрэн орохгїй шїї дээ гэв.
- Чухам їнэн, Нед минь. Тэгээд л таны биеийг далайн тєвшнєєс гучин хоёр
футийн гїнд арван долоон мянга таван зуун жаран найман килограмм
атмосферээр дарж, гурван зуун гурван зуун хорин футийн гїнд энэхїї даралт
арав дахин єсч зуун далан таван мянга зургаан зуун наян килограмм болж,
гурван мянга хоёр зуун футийн гїнд зуу дахин нэмэгдээд сая долоон зуун
тавин зургаан мянга найман зуун килограмм хїрч, хамгийн сїїлд гучин хоёр
мянган футийн гїнд єнєєх маань мянга дахин ихсээд таны биеийг арван
долоон сая таван зуун жаран найман мянган килограммаар дарах болно.
Єєрєєр хэлбэл таны биеийг аврага том алх дєш хоёрын хоорондоос гаргаж
авсан мэт та нїд ирмэхийн зуур нимгэнээс нимгэн хальс бин болон хувирах
болно.
- А, чєтгєр гэж! хэмээн Нед дуу алдав.
- Ингэхлээр, євгєн минь, хэрвээ иймэрхїї гїнзгийд хэд хэдэн зуун метр урт
сээр нуруутан амьтан амьдарч болох юм бол тїїний биеийн сая сая квадрат
сантиметр гадаргуу олон миллиард килограммын даралтыг тэсвэрлэх ёстой.
Тэгвэл, одоо бод л доо, энэ амьтан тэр их даралтыг тэсвэрлэн чадах бие
махбодын ямар их эсэргїїцэлтэй, ямар муйхар мундаг булчин шєрмєстэй
амьтан байх вэ!
- Тэгвэл тэд ч зуухны найман ямхын зузаан тємрєєр євчлєгдсєн болов уу
гэмээр ган хуягт амьтан байхаас зайлахгїй гэж канад нутгийн эр маань
їгїїлэв.
Улаанбаатар хот 2011

19. Соёлын сургууль Цахим номын сан
- Зїйтэй, Нед! Тийм юм бол, хэрвээ усан дотор манай хамгийн хурдан буухиа
галт тэрэгнээс хурдан, тэр сїрхий амьтан далайн ямар нэгэн хєлєг онгоцтой
мєргєлдвєл ямар аймшигтай сїйрэл гарах байна, бод л доо.
- Тийм ... нээрээ дээ ... хэмээн энэхїї тоо баримтуудаар ягдсан боловч бас л
бууж єхийг хїсэхгїй байгаа тэр хїн итгэмжгїйхэн бувтнав.
- За тэгээд би, таныг итгїїлэх биз?
- Хэрэв ийм амьтан їнэндээ далайн гїнд оршдог л юм бол маш их хїчтэй
амьтан байх ёстой гэдэгт л намайг итгїїллээ шїї дээ, эрхэм профессор.
- Ёох, їгїй ээ, та ямар зєрїїд хїн бэ! Хэрвээ далайн гїнд тийм амьтан байхгїй
юм бол та “Шотланд ”- тай болсон явдлыг юу гэж тайлбарлах вэ?
- Магадгїй ... гээд Нед эрс хэлчихэж арай л чадахгїй байхад нь
- Тэгээд, хэл хэл гэв.
- Магадгїй ... тийм явдал болоогїй байж? гэж мань хїн тууж орхив.
Энэ хариулт ч зєвхєн тїїний зєрїїдийг л харуулж байв. Тэр єдєртєє би,
тїїнийг дахин итгїїлэхийг оролдсонгїй. Тэхэд “Шотланд ”- тай тохиолдсон
явдал маргаангїй хэрэг билээ. Тїїний цоорхой яах ч аргагїй бодитой юм
болохоор, бєглєхєєс єєр зам байгаагїй юм. Тэрхїї гайхал байгааг батлах,
їїнээс илїї баримт олоход бэрх хэмээн би санана. Тїїнээс гадна нэг талаар
тэр цоорхойд, хар аяндаа гарсан гэж їзэх ямар ч тал алга. Нєгєє талаар усан
доорхи хад юм уу, аралтай мєргєлдсєн гэх санаа бїрмєсєн їгїйсгэгдсэн тул
далайн аврага амьтны асар том шїдээр їйлдэгдсэн гэдэгт їнэмшихээс єєр
замгїй ажээ.
Би л хувьдаа, дээр тодорхойлсон сэтгэмжийн їндсэн дээр энэхїї
амьтныг сээр нуруутны хїрээ, сїїгээр бойжигчдын анги халим хэлбэртний
багт хамааруулсан юмдаг. Харин халим, шїдэт халим, далайн гахайг
хамруулдаг язгуур, доод язгуур дїрсэд тїїнийг хэрхэн ангилах асуудлыг
зєвхєн ирээдїй л хариулж чадах бизээ.
Энэхїї асуудлыг шийдвэрлэхийн тул їл танигдах тэрхїї амьтныг
урьдаар илрїїлэх хэрэгтэй. Тїїнийг илрїїлэхийн тул эхлээд барих, барихын
тул алах, алах явдал Нед Лендэд хамаарагдах бол алахын тул тїїнийг олж
їзэх явдал онгоцны бїх багийнхны їїрэг юм. Тэгвэл їзэхийн тул їїнтэй учрах
хэрэгтэй бєгєєд энэ нь зїй тохиолын хэрэг байлаа.
ХАР ТААМГААР ЭЛДСЭН НЬ
“Авраам Линкольн”-ны аяллын анхны єдрїїдэд онцын гойд тохиолдлууд
гарсангїй. Гагцхїї нэгэн єдєр Нед Лендийн гайхамшиг эрдмийг хамгийн эхрэм
єндєрт єргємжилсєн онцгой сонин нэгэн явдал болсон нь жад шидэгч єєрийн биед
дїїрэн итгэмжилж болохыг нийтийн ємнє биеэрээ нотолсон билээ.
Фальклендын арлууд їзэгдэхийн хэрд “Авраам Линкольн” халим агнах
“Монроэ” гэдэг Америкийн хєлєгтэй дайралдлаа. Тэр онгоцны баг нарвалын
тухай у ч сонсоогїй ажээ. Гэтэл “Монроэ” онгоцны капитан “Авраам
Линкольн” дээр жад шидэгч алдарт Нед Ленд явааг мэдмэгц, тїїний биеийг
мєрдєж яваа шїдэт халимыг агнах ажилд туслалцана уу хэмээн гуйсан
Улаанбаатар хот 2011

20. Соёлын сургууль Цахим номын сан
билээ. Нед Лендийн хэрхэн хєдєлдгийг харахыг хїсэмжлэн агсан капитан
Фарагу, жад шидэгчид “Монроэ” онгоцон дээр гарах зєвшєєрєл олгов.
Канадын харъяатын аз болоход, шїдэт халим ганыг шорлохын оронд харин
хоёрыг шорложээ. Анхныхы нь яг зїрхэнд жадаа шааж, доор нь алсан бєгєєд
дараагийнхы нв хэсэг зуур мєрдсєний сїїлд алжээ.
Ай даа, хэрэв л гайхал хэзээ нэг цагт Нед Лендийн жадтай учрах гай
тохиолдвол тэр амьд гардаггїй ээ !
Хєлєг онгоц, зїїн ємнєт Америкийн эргийн дагуу хурдалж гарлаа. Бид, 7-р
сарын туршид Магелланы хоолойн аманд Дев хошуу хїрч очлоо.
Гэвч, капитан Фарагут энэхїї махиралдсан хоолойн хажуугаар гарч Горнын
хошууг чиглэв.
Онгоцны баг, энэхїї шийдвэрийг нэг дуугаар таалан їзлээ.
Їнэндээ ч энэхїї нарихан хоолойд, тэр том амьтантай золгоно гэдэг найдвар
багатай хэрэг бизээ. Тэрхїї гайхал Магелланы хоолойгоор багтаж гарахгїй,
дэндїї бїдїїн хэмээн олонхи усан цэрэг їзэж байв.
“Авраам Линкольн” 7-р сарын 6-ны єдрийн 3 цагийн хэрд Голлландын
далайчид єєрийн тєрєлх хотын нэрээр нэрлэсэн Америк тивийн хамгийн
ємнєт їзїїрт хаягдаж, Горнын хошуу хэмээгдэх тэрхїї хад, тэрхїї алслагдсан
арлыг тойрч билээ. Хєлєг онгоц баруун хойт зїгт чиглэл авч, тїїний сэлїїр
сэнс Номхон далайн уёыг хєєсрїїлэн эхлэв.
- Сайн хар ! нїд бїї чавч ! хэмээн “Авраам Линкольн”- ны усан цэргїїд
сэрэмжлэн явна.
Нээрээ ч тэд нїд чаьчихгїй байв. Хоёр мянган долларын шагналд хорхойтсон
хїмїїс дадлайн гадаргаас нїд салгахгїй явлаа. Нїд, дуран хоёр єдєр шєнє
амар заяагаа їл їзэх ажээ.
Никтаполууд буюу муужгайн хараатай хїмїїс єдєр шєнє ялгалгїй сайн харах
тул жирийн хараатай хїмїїсийг бодвол шагнал авах илїї боломжтой байв.
Хэдийгээр мєнгєн шагнал миний сэтгэлийг татахгїй боловч би, мєн л бїхэл
єдрєєр далай ширтэн зогсог байлаа. Би унтах нойроо хоногт гурав, дєрвєн
цагаар хорогдуулж, ууж идэхдээ тоотой хэдэн минут зарцуулан, бусад бїх
цагт онгоцны тавцангаас хагацалгїй яг зогсдог байв.
Эсхїл би, урьд хамрын хашлага модон дээр тохойлдон тал бїр тийшээ
нїдний хараа мэдэн їргэлжилсэн их далайн їелсэн давалгааны хєєсєрсєн
сэрвэнг шунахайгаар ширтэн байж билээ.
Хааяа далайн мандал дээр халимын гїдгэр сэрвээ бїртийн ил гарахад би,
багийн бусад хїмїїсийн хамт сандардаг байв. Энэ їед онгоцны бїх баг нїд
ирмэхийн зуур дээшээ гїйлддэг билээ. Халимын хєдєлгєєнийг нїдээ энтэл
ажиглаж хїн бїхэн амьсгаадчихсан байдагсан. Би ч гэсэн нїдээ бїрэлзэн
чилтэл ширтдэг байлаа.
Ийм цагт миний амгалан тайван зантай зарц Консель :
- Эзэн минь нїдээ хэт бїлтийлгэхгїй байвал илїї сайн харахсан даа хэмээн
надад тайвуухан хэлдэгсэн.
Гэтэл онгоцныхон дандаа л дэмий сандарцгаадаг байв.
“Авраам Линкольн” сэжиглэсэн дайсандаа аажуухан ойртон очивч нєгєєх нь
жирийн нэгэн халим буюу эсхїл шїдэт халим байхад дахн тїрїїчийн чиглэлийг
барих бєгєєд онгоцны баг ямар ч гэмгїй хєєрхий тэр амьтныг хараж зїхсээр
цаашилдаг байв.
Улаанбаатар хот 2011